قازاقستاننىڭ استاناداعى «ەۆرازيا» جوو ىشىندەگى كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى الدىنداعى سۇحبات. سۇحباتتاسقاندار، تۇرسىنحان زاكەنۇلى، قارجاۋباي سارتقوجاۇلى، حانگەلدى ماحمۇتۇلى، الىمعازى داۋلەتحانۇلى.

ۋاقىتى: 2003 جىلى 18 قازان، استانا.

ت.زاكەن:

- ۇشەۋىڭىز دە تۇركى تاريحىن تەرەڭ زەرتتەپ جۇرگەن عالىمسىزدار، كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى اكەلىنگەندە سىزدەر قانداي كوڭىل-كۇيدە بولدىڭىزدار؟ قازىر قاراپ وتىرساق تۇركىلىك قۇندىلىعىمىز ەلەۋسىز قالىپ، بارا جاتقان سياقتى. ءبىزدىڭ نەگىزگى قۇندىلىعىمىز قايسى، وسىعان ءبىر-ءبىر اۋىز لەبىزدەرىڭىزدى ءبىلدىرىپ كەتىڭىزدەرشى؟

ق. سارتقوجاۇلى:

- مەنىڭ ويىمشا حالقىمىزدىڭ، اتا-بابامىزدىڭ جاساپ كەتكەن تاريحي، مادەني مۇرالارى عوي. الدىمەن وسىعان كوڭىل ءبولۋىمىز، ۇلىقتاۋىمىز، كوپكە-حالىققا ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك. بۇل 8, 11سىنىپتاردىڭ وقۋلىقتارىنا كىرگەن، وندا بار. بىراق، جەتكىلىكسىز.

ت.زاكەن:

- كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىن ناسيحاتتاۋىمىز جەتپەي جاتىر، نە ءۇشىن، كەدەرگى نە؟

ق. سارتقوجاۇلى:

- ۇلتىمىزدىڭ تاريحىن تەرەڭدەپ ءبىلۋ ءۇشىن، زەرتتەۋ ءۇشىن ناسيحاتتايمىز.

ح.ماحمۇتۇلى:

- وسىدان 22 جىل بۇرىن كۇلتەگىن ەسكەرتكىش تاسىمەن بىرگە قازاقستانعا تۇركىلىك تانۋ عىلىمى كەلدى، جاڭا يدەالوگيا كەلدى. مۇنىڭ كورىنىسى ماڭگىلىك ەل. بۇل ەسكەرتكىشتە «ماڭگىلىك ەل» ءسوزى 5 رەت قايتالانعان. عالىمداردىڭ، تاريحشىلاردىڭ، شىعىستانۋشىلاردىن  جاڭا بۋىنى بوي كوتەردى.

ق. سارتقوجاۇلى:

- مەن العاشقى ماقالاسىن جازدىم، جۋرنالدا شىقتى. ەرەكشەلىكتەرىن  ايتتىم.

ت.زاكەن:

- حانگەلدى اعا، ءسىز كونفەرەنتسيا كەزىندە كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ ءمان-ماعىناسى  تۋرالى جىلىكتەپ، مەملەكەت تۇرعىسىنان، بۇگىنگى يدەالوگيالىق تۇرعىسىنان 8 بەتتەن تۇراتىن كەرەمەت ماقالا جازدىڭىز؟

ح.ماحمۇتۇلى:

- وسى كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىمەن تانىسىپ، كۇلتەگىننىڭ ءبىزدىڭ  تارتحىمىزدى 4 داۋىرگە بولگەنىن بايقادىم:

1) كۇلتەگىن تاريح ساحناسىنا شىققانعا دەيىن;

2) تۇركىلەردىڭ العاش مەملەكەتىن قۇرعان ءداۋىرى;

3) تۇركىلەردىڭ تابعاشتارعا ياعني قىتايلارعا باعىنىشتى بولعان جارتى عاسىرى;

4) تۇركىلەردىڭ قايتادان ازاتتىققا جەتىپ، قايتادان ءوز مەملەكەتىن قۇرعان ءداۋىرى;

كۇلتەگىن ايتادى: قاعاندى حالىق ەدىم، قاعانىم قايدا دەيدى. ءبىز مۇنان تۇركىلەردىڭ قاعانى بار، ەلى بار، جەرى بار حالىق ەكەنىن ناسيحاتتاپ، ۇگىتتەپ تاسقا قاشاپ جازىپ كەتكەنىن كورەمىز. مۇندا ءبىزدىڭ كونستيۋتتسيامىزدا، يماني، ادامي تۇسىنىگىمىزدە، ارمانىمىزدا، بولاشاعىمىزدا وسى تاستا تۇر. 1300 جىلدان بەرى ەشبىر وزگەرىسكە تۇسپەگەن اتا- بابامىزدىڭ ارمانىن ساقتاپ قالعان وسى تاس قوي. ءالى مىڭ جىلعا ارمەن قاراي جۇمىس ىستەي بەرەدى.

ق. سارتقوجاۇلى:

- باسقا ەلدەردىڭ، ياعني موڭعوليانىڭ «قۇپيا شەجىرەسى» بار. قىتايدىڭ «مەنجى-كۇنجى» سياقتى ءوز شەجىرەسى ت.ب. مىنە سول ەلدەر وسىنداي العاشقى ەڭبەكتەرىن كادىمگىندەي پرەزيدەنتى كابينەتىنە قويىپ قويىپ وتىرادى. ءتاڭىر تۇتادى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ ەلدە ءجۇرىپ وسىنى كوتەرە الماي وتىرمىز. مەن سول العاشقى ماقالامدا ءبىراز نارسە ايتتىم. تاڭىرلىك ءدىن دەگەن نە؟ ونىڭ ەرەكشەلىگى باسقا دىنگە قاراعاندا ميف، اڭىز، ەرتەگى جوق، تازا تابيعات. تابيعات پەن ادامنىڭ قانتىناسى.

ت.زاكەن:

- الىمعازى اعا، مۇنىڭ ءبىز ءۇشىن ساياسي-ءمان ماڭىزى جوعارى عوي، ءبىز تۇركى مۇراسىن، تۇركى تاريحىن ناسيحاتتاۋعا بەلگىلى ءبىر كەدەرگى كۇشتەر بار سياقتى؟ بۇل كەدەرگى كۇش كىم دەپ ويلايسىز.

ءا.داۋلەتحانۇلى:

- وتە دۇرىس. اشىق ايتىلۋعا ءتيىس. قازىر اشىق ايتىلا دا باستادى. «كەدەن كەدەن بولدى، كەدەرگى نەدەن بولدى» دەگەن قازاقتىڭ ءسوزى بار. اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى. بۇل نازارباەۆتان بولدى. نازارباەۆتىڭ «شاپىراشتىيزمنەن»، «دۋلات يزمنان»، «ءتۇپ تۇقياننان وزىمە دەيىنىنەن» باستالدى. جازىلعان "تاريح تولقىنىنان»  باستالدى. جالعان تاريح جاساپ شىعۋ ارقىلى مىنا شىن تاريحتى ۇمىتتىردى. كولەڭكەدە قالدى. ەگەر سول كەزدە كۇلتەگىن سياقتى مىقتى ەل باسشىسى بيلىككە كەلگەن بولسا، ءدال وسى ءسوزدى ايتار ەدى: «قاعاندى ەدىم، قاعانىم قايدا قالدى. 250 جىل، 70 جىل نە بولدىم. حالقىم بار ەدى ول قايدا؟ نەگە توز- توزى شىعىپ كەتتى؟ وتكەن عاسىردىڭ باسىندا 6 ميلليون بولعان قازاق، ءبىر عاسىردان كەيىن تاعى سول كۇيىندە. تابعاشتارعا الدانىپ، پاك قىزدارىم كۇڭ بولدى، ۇلدارىم قۇل بولدى، ەندى نەڭ قالدى، «قوزعال» دەگەن سول كەزدەگى ۇران وسى بولسا قازاقستان ءدال قازىر بۇلاي بولماس ەدى. ءبىز قازىر باسقا قازاقستاندا ءومىر سۇرگەن بولار ەدىك. گۇلدەنگەن شىن مانىندەگى قازاقستاندا ءومىر سۇرگەن بولار ەدىك.

ت.زاكەن:

- مەملەكەتتىككە، ەلدىككە، تەكتىلەككە تاربيەلەيتىن نەگىزگى وي، تۇپكى ءسوز وسى عوي؟

ءا. داۋلەتحانۇلى:

- جاراماسا قالار. وسى «ماڭگىلىك ەل» دەگەن ءسوز ماقتانشاقتىق ەمەس پە؟ ماڭگىلىك ءبىر اللاعا عانا جارىسقان. بۇكىل تاريحتى كوز الدىڭا كەلتىرشى؟ الەمدە قانداي يمپەريالار بولمادى، قايسىسى ماڭگىلىك بولدى؟ الەمنىڭ جارتىسىن سۇراعان وسمان تۇركى قايدا كەتتى؟ كەڭەستەر وداعى قايدا كەتتى؟ شىڭعىس حان قايدا كەتتى؟ باسقاسى قايدا كەتتى ماڭگىلىك دەگەن اللاعا عانا جاراسادى. ءبىز بۇگىنمەن ءومىر ءسۇرىپ كورەيىكشى، الدىمەن ءوزىمىزدى جوندەپ الايىقشى! ماڭگىلىككە بارسا كەلەر ۇرپاق بارار.

ت.زاكەن:

- بۇرىنعى تۇركىلەردىڭ ۇعىمىنداعى ماڭگىلىك  -  اسپاندا كۇن ءسونۋ، جەردە جەر كۇيگەنگە دەيىنگى كەزەڭدى ماڭگىڭلىك دەپ ايتقان.

ءا. داۋلەتحانۇلى:           

- «اسپان مەن جەردەن جارالعان،  كۇن مەن اي تاككا وتىرگىزعان  عۇنداردىڭ ۇلى شان- ءيۇيى حانى»  حۇن -.حان داۋىرىندەگى جازىسقان ديپلوماتيالىق حاتتاردىڭ ءبارى ءوستىپ باستالادى. كۇلتەگىندە: اسپان مەن جەر جارالعاندا ونىڭ اراسىنداع ادامدى باسقارۋعا مەنىڭ اتا-بابام، ەستەمي  قاعان، بۋمين قاعا وتىرعان ەكەن دەيدى. ساباقتاستىق دەگەن مىنە وسى.

ت.زاكەن:

- تۇركى مۇراسى تۋرالى مەملەكەت باسىندا وتىرعان جاس شەنەۋنيكتەرگە نە ايتاسىزدار؟

ءا. داۋلەتحانۇلى:

- جاڭا ەلتاڭبانىڭ اۆتورى ءبىر جاقسى ءسوز ايتتى. «اقساقالدىق» دەگەننىڭ قانداي بولاتىنىن، ونى مىنا جاستارعا ايتۋ كەرەك. سونى قالىپتاستىرۋ كەرەك. اكساكالدان اقىل سۇرا، دەگەن تەگىن ايتىلماعان.  جاستاردىڭ بىزدەن ارتىقشىلىعىدا  كوپ. 30 جىلدا 16 عىلىم-ءبىلىم ءمينيسترىن اۋىستىرعان مەملەكەتتە قانداي ءتالىم، قانداي تاربيە بولادى؟ مۇنداي مەملەكەتتە قانداي تامتىق، قانداي جۇيە بولادى؟ قانداي يدەالوگيا، قانداي ۇلتتىق سانا بولادى؟ مۇنىڭ ءبارىن قۇرتتىق قوي...

ت.زاكەن:

- تۇركى مۇراسىنا، تۇركى تاريحىنا بايلانىستى ءبىزدىڭ جاس بۋىندارعا نە ايتاسىزدار؟

ح.ماحمۇتۇلى:

- كۇلتەگىن تاسىنا بايلانىستىرىپ ايتساق، جاس شەنەۋنيكتەرگە 3 قۇندىلىقتى كوككە كوتەرۋدى ۇمىتپاسا ەكەن دەيمىن.

1) ءبىرىنشى قۇندىلىق،  ول  -  سەنىڭ جەرىڭ.

2) ەكىنشى قۇندىلىق،  ول - سەنىڭ ءتىلىڭ.

3) ءۇشىنشى قۇندىلىق،  ول -  سەنىڭ  مەملەكەتىڭ.

وسى ءۇش قۇندىلىقتى ۇستاي العان شەنەۋنىك بولا ما، باسقا بولا ما ول ادام اداسپايدى. ول ادام باسقانىڭ جىلتىراعىنا الدانبايدى. كۇلتەگىن ايتىپ كەتكەن جەر، ءتىل مەملەكەت تۋرالى وسيەتىنە ادال بولسا وسىنىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر.

ق. سارتقوجاۇلى:

- كۇلتەگىن جازۋىندا مىناداي ءبىر نارسە بار: جوعارىدا كوك اسپان قاق ايىرماسا، استىندا قارا جەر جارىلىپ كەتپەسە، سەنىڭ ىنتىماعىڭدى، بىرلىگىڭدى كىم تالقاندايدى، بۇزا المايدى دەيدى. ونان كەيىن: ءبىز مىنا وڭتۇستىكتە وتىرعان تابعاشتاردان ساقتانايىق، ولاردىڭ ءتىلى مايدا، جىبەگى جۇمساق، ءىسى قاتتى دەيدى. وسىلاردان ساقتانۋىمىز كەرەك، الىس كەتۋىمىز كەرەك دەيدى. العاشقى استاناسى وردوستا  كەيىن  تونىكوك تۇسىندا وتۋكۇنگە  قاراي كوشىرگەن. وتۋكۇننەن كەرۋەن اتتاندىرىپ وتىرساڭ بولدى دەگەن. وتۋكەندە وتىرساڭ ەلىڭ امان، جۇرتىڭ تىنىش دەيدى. دەمەك، كىم بولسادا ارالىق ساقتا، تىم جاقىنداسىپ كەتپە دەگەنى. ءبىز قىتايمەن بالەنباي ميلليارت دوللارعا قول قويىسىپ كەلدىك. ەندى ولارمەن دۇرىس قارىم-قاتىناس جاساۋىمىز كەرەك. ساق بولۋىمىز كەرەك. بۇرىنعى قۇساپ اقشامەن، جەمقورلىقپەن قاتىناس جاساساق ولار دا سولاي.. ولار الەممەن قاتىناسىپ وتىر. كەلەشەكتە الەمدى قولىمدا ۇستايمىن دەپ وتىرعان حالىق. ولارمەن قاتىناس جاساۋ ءۇشىن بىزدە ءدال سولارداي بولۋىمىز كەرەك.

ءا. داۋلەتحانۇلى:

- تاريحتى زەرتتەۋ، شاكىرت دايىنداۋ ماسەلەسىندە ءبىز ءبىر نارسەنى ۇقتىرا المادىق. «سكوپۋس» جۋرنالىندا شىقپاسا وندا ول عالىم ەمەس ەكەن. ماعان ءبىر اكەدەميك اعا مىز: سەنىڭ ورىسشا ءبىر كىتابىڭ جوك ەكەن. سەنى ەشكىم تانىمايدى عوي دەيدى. مەن ايتتىم:

مەن ورىس ءۇشىن قىزمەت ەتىپ جاتقان جوقپىن، ەۋروپا ءۇشىن قىزمەت ەتىپ جاتقان جوقپىن، عوي، ولارىڭ وزىڭە. مەن قازاق ءۇشىن ايتارىمدى ايتىپ جەتكىزە السام وسىنىڭ ءوزى مەنىڭ مىندەتىمدى ورىنداعانىم بولادى دەدىم. بىزدە ءبىر ماقالاعا 5 ادام مىنگەسەدى. نەدەگەن نامىسسىزدىك. ۇيالماي ما؟ سكوپۋسشىلاردىڭ  ماقساتى – ءبىزدى وزىنە باعىنىشتى ەتىپ، قالتامىزدى قاعۋ عوي..

ح.ماحمۇتۇلى:

- مەن 66 ادام اۆتور بولعان ماقالانى بىلەمىن.

ءا داۋلەتحانۇلى:

- عىلىمدا بۇدان وتكەن سوراقىلىق بولا ما؟ قوعامدىق عىلىمداردىڭ قاي سالاسىن الىپ قاراساڭ دا، ول مەملەكەتتىك، ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋى، سول جولدا وتانعا ،ەلگە كەرەكتى،الەۋمەتتىك ماڭىزدى دەلىنگەن تاقىرىپتار العا شىعۋى كەرەك ەمەس پە؟ ەۋروپادا اقشا ساناپ، پايدا تابۋدى عانا ويلاپ جۇرگەن «سكوپۋسشىلداردى» سەنىڭ ءتىل-ادەبيەت ،تاريح ت ب عىلىمىڭدى نە قىلسىن؟ وسىنىڭ پارقىنا بارماي جاس عالىمداردىشەتەلدىكتەردىڭ الدىندا سۇمىرەيتىپ قويىپ قانداي جاڭالىق اشقىزباقشى؟ عىلىم–بىلىم مينيستىرلىگىن باسقارىپ وتىرعان ازاماتتار نەگە ويلانبايدى؟

ت.زاكەن

- ارينە ايتار ءسوز، شەشىمىن تابۋعا ءتيىستى نارسەلەر كوپ قوي، الداعى كۇندەردەن كۇتەرىمىز كوپ-اق!

الىمعازى داۋلەتحاننىڭ ەستەلىگىنەن

Abai.kz