قازاق ءتىلىنىڭ ساياسي سالماعى ارتتى. كەشە، 21 مامىردا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءماجىلىسى دەپۋتاتى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى قازىبەك يسا ينتەرنەت جەلىلەرى ارقىلى وسى جاڭالىقپەن قازاق حالقىن سۇيىنشىلەدى. دەپۋتاتتىڭ قۋاناتىن دا ءجونى بار، سەبەبى، وسى ۋاقىتقا دەيىن ول پارلامەنت مىنبەرىنەن قازاق ءتىلىنىڭ جاي‑كۇيى مەن ستاتۋسى تۋرالى ۇنەمى ماسەلە قوزعاپ: «زامان تالابىنا ساي «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلداۋ قاجەت»، ‑ دەپ ۇزبەي ايتىپ كەلدى. ارينە، بۇل جولعى زاڭ  «ءسۇيىنشىنىڭ تورەسى» دەيتىن ەمەس، بىراق، بۇل زاڭ قازاقستاندا «كوپ ۇلتتىڭ ءبىرىنىڭ ءتىلى» دەڭگەيىنە ءتۇسىپ كەتكەن قازاق تىلىنە كەلگەن كومەك بولدى. ول «كومەك» – قازاقستاننىڭ كوشى‑قونى تۋرالى زاڭناماسى ارقىلى جەتتى.

1. مەملەكەتتىك ءتىل مەن مەملەكەتتىڭ ءوزارا بايلانىسى قانداي؟

ەندى وسى ماسەلەنى تارقاتىپ ايتىپ كورەيىك. جالپى، مەملەكەتتە قازاق ءتىلى ماسەلەسى تەك قانا «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭمەن شەشىلە سالادى دەۋ قاتە پىكىر. ارينە، ءتىل ستاتۋسىن مەملەكەتتىك زاڭمەن بەكىتۋ – زاڭنامالىق تۇرعىدا ونىڭ تۇعىرىن نىعايتادى. سودان باستاپ «مەملەكەتتىك ءتىل مەملەكەتتىك دامۋدىڭ اجىراماس قۇرامداس بولىگىنە» اينالادى. بۇل جاعدايدا «مەملەكەتتىك ءتىل» مەملەكەتتىڭ بارلىق كوممۋنيكاتسيا جۇيەسىن، قوعامدىق قارىم‑قاتىناس جۇيەسىن تولىق قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس بولعاندىقتان ‑ سوعان ساي ءوزى دە قارقىندى دامي باستايدى. ءتىلدىڭ مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى  ەسەلەپ ارتادى. ماسەلەن، بۇرىن وزگە تىلدەرمەن باسەكەلەستىككە تۇسكەن قازاق ءتىلى ءوزىن جەتىلدىرۋ باعىتىندا وتە باياۋ قيمىلدايتىن. مىسالى، تەرمينولوگيا سالاسىندا دەلىك... ول كەزدە قازاق ءتىلى «اۋدارمانىڭ ءتىلى» بولعاندىقتان، ءاربىر تەرميندى قازاقشالاۋدى قوعامدىق تالقىعا سالىپ وتىردى. وعان  مۇمكىندىگى مول بولاتىن. ال، ەندى، قازاق ءتىلى مەملەكەت ىسىنە تەرەڭ ارالاسا باستاعاندا ‑ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ونداي مۇمكىندىگى (ۋاقىتى) كۇرت ازايادى. سەبەبى، مەملەكەتتىڭ سىرتقى جانە ىشكى قارىم‑قاتىناس جۇيەسى ءبىر ساتكە توقتامايدى، ءارى، ول ۇنەمى جەتىلۋ ۇستىندە بولادى. ەندەشە، سوعان ساي ءتىل دە ۇزدىكسىز جۇمىس جاساپ جاتقان كومباين سياقتى وزىنە قاجەت تەرميندەردى قارقىندى سىڭدىرە باستاۋعا ءماجبۇر.

بۇرىن  تىل جاناشىرلارى وسىدان سەسكەنەتىن. ولار «ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنان اجىراپ قالۋىمىز مۇمكىن» دەگەن قاۋىپتى العا تارتاتىن. ارينە، ول دا شىندىق – ءتىل ءوز تابيعاتىنان اجىراماۋ كەرەك. ءسويتىپ، ءتىل جاناشىرلارى ءبىر جاعىنان ‑ «وگىزدى دە ولتىرمەي»، ەكىنشى جاعىنان ‑ «اربانى دا سىندىرماي» ءتىلىمىزدى دامىتساق دەدى. الايدا، تىلدىك قولدانىس جاڭا ساتىعا كوتەرىلگەن ساتتەن باستاپ بۇل ەرەجە بۇزىلادى. سەبەبى، الدىڭعى ورىنعا «مەملەكەتتىك دامۋدى قامتاماسىز ەتۋ جاۋاپكەرشىلىگى» شىعادى دا، ءتىل وعان ىلەسەدى. «ىلەسۋ» بارىسىندا ءوزىن جەدەل تىلدىك كوممۋنيكاتسيا تۇرعىدان، تەرميندىك تۇرعىدان جانە ت.ت. جاعىنان  تولىقتىرادى.

ارينە، بۇل «ءتىل تازالىعىن» جوققا شىعارا المايدى. سەبەبى، قازاق ءتىلى وسىعان دەيىن‑اق ادەبي ءتىل رەتىندە الەمدەگى ەڭ باي تىلدەردىڭ ءبىرى بولىپ قالىپتاستى. ول ءتىل «ماتەريالدانعان رۋحاني بايلىق» رەتىندە كىتاپحانالاردا، ارحيۆتەردە، «قولدانىستاعى ءتىل» رەتىندە ونەر ادامدارىندا، اقىن‑جازۋشىلاردا جانە ت.ت. قالا بەرەدى.  بۇل بايلىق حالىققا قىزمەت ەتۋگە ارقاشاندا دايىن. مۇنداعى وزگەرەتىنى – كوممۋنيكاتسياداعى ءتىل. سەبەبى، قارىم‑قاتىناس ءتىلى ‑ ناقتىلىققا، قىسقا‑نۇسقا مانگە ۇمتىلاتىن  تىلدىك فورما. ول سولاي بولعاندا عانا مەملەكەتتىى دامۋىنا جەدەل ءارى ناقتى ىقپال ەتە الادى. بۇل دەگەنىمىز – «مەملەكەتتە مەمەكەتتىك ءتىل بىرنەشە ساتىدان تۇرادى» دەگەندى بىلدىرەدى. ءسويتىپ، قوعام دامي كەلە ءوزىنىڭ «مەملەكەتتىك باسقارۋ ءتىلىن»، «ديپلوماتيا ءتىلىن»، «ءوندىرىس ءتىلىن»، «بيزنەس ءتىلىن» جانە «عىلىمي ءتىلىن» قالىپتاستىرادى. ونىڭ جالپى قولدانىستاعى «ادەبي تىلدەن», نە بولماسا، «كۇندەلىكتى قارىم‑قاتىناس تىلىنەن» (اۋىزەكى تىلدەن) ءبىرشاما ايىرماشىلىقتا بولارى انىق. سونىڭ ىشىندە، ەڭ كۇردەلىسى «عىلىمي ءتىلدى» جانە  «وندىرىستىك ءتىلدى» قالىپتاستىرۋ بولماق. ويتكەنى، عىلىم‑بىلىم ءتىلىنىڭ ءومىردىڭ بار سالاسىنا قاتىسى بار. قوعام ونسىز مەملەكەت رەتىندە قارقىندى دامي المايدى. مۇنىڭ ىشىندە، عىلىمي ءتىلدىڭ ءوزى كوپتەگەن سالالاردان تۇراتىندىقتان، وعان اپاراتىن «ءبىلىم ءتىلى» ‑ «عىلىمي ءتىل» مەن «جالپى كوركەم ءتىل» اراسىنداعى التىن كوپىر رەتىندە قالىپتاسادى. ياعني، بۇل ‑ ءبىلىم بەرۋدە ءتىلدىڭ بارلىق دەڭگەيى قولدانىستا بولۋى ءتيىس دەگەن ءسوز. ول قاراپايىم فورمادان باستاپ كۇردەلى فورماعا اۋىسىپ وتىرادى...

2. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ساياسي جاعدايلارعا تاۋەلدىلىگى تۋرالى

ەندى، بۇگىنگى ماقالاعا سەبەپ بولعان «ءتىلدىڭ ساياسيلانۋى» ماسەلەسىنە كوشەيىك. جالپى، وسىعان دەيىن دە قازاق ءتىلى مەملەكەتتىڭ ساياسي ومىرىنەن تىسقارى قالعان ەمەس. ول – «قوعامدىق قاتىناس  جانە مەملەكەتتىك باسقارۋ ءتىلى» رەتىندە ءوز قىزمەتىن اتقارىپ كەلدى جانە اتقارا بەرەدى. مۇنداعى ماسەلە ‑ وسى قىزمەتتەگى «ءتىل ساپاسى» توڭىرەگىندە بولىپ وتىر. ال، ول، ءوز كەزەگىندە، ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى تاريحىمىزعا تىكەلەي بايلانىستى بولىپ شىقتى. كەڭەستىك كەزدە «سوتسياليستىك جالپىكەڭەستىك حالىق» ورنىقتى دەپ جار سالدى. بۇل يدەولوگيالىق بۋ ەدى. ال، «كەڭەستىك حالىقتىڭ»  تىلى «ورىس ءتىلى» بولعاندىقتان ‑ ورىس ءتىلىن جان‑جاعىنا تاراتىپ جاتقان ورتالىقپەن (رەسەي فەدەراتسياسى) شەكتەسەتىن قازاق ءتىلى «تىلدىك اسسيميلياتسيا» زاردابىن مەيلىنشە كوپ تارتتى. قازاق ۇلتى تىلدىك تۇرعىدان ەكىگە جارىلدى: ءبىرى – قازاق ءتىلدى، ەكىنشىسى – ورىس ءتىلدى بولىپ. وسىنداي تىلدىك جانە مادەني بولىسپەن قازاق ۇلتى تاۋەلسىزدىككە اياق باستى. بىراق، تاۋەلسىزدىك بىزگە بىردەن، تەز ارادا قازاق ءتىلىن ورنىقتىرىپ بەرە المادى. بيلىك جۇيەسى، ياعني، مەملەكەتتىك قارىم‑قاتىناس جۇيەسى   تولىعىمەن ورىس تىلىندە قالا بەردى. كەڭەس زامانىنان ءوسىپ شىققان كادرلار قازاق ءتىلىن تەك «قاراپايىم قولدانىس» اياسىندا قالدىردى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قازاق ءتىلى «ءولى ءتىل» ساناتىندا قالا بەردى. سەبەبى، «مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسىنا ساي» دەگەن دەكوراتسيالىق كورىنىستى كورسەتۋ ءۇشىن قۇجاتتار ورىس تىلىنەن اۋدارىلىپ وتىردى. ال، ول قۇجاتتاردىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسى ساپاسىنا ەشقانداي نازار اۋدارىلمادى.

قازاق ءتىلدى قوعام ءوز انا تىلىندە كۇندەلىكتى اۋىزەكى سويلەپ جۇرسە دە، ولاردىڭ وكىلدەرى مەملەكەتتىك اپپاراتقا، بيزنەسكە جانە ت.ب. سالالارعا كەلگەندە ورىس تىلىنە كوشىپ كەتىپ وتىردى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قوعامدا «قازاق تىلىندەگى ءبىلىم تومەن» دەگەن قوعامدىق ميف پايدا بولدى. وعان كەرىسىنشە، ورىس ءتىلى مەن اعىلشىن ءتىلى دارىپتەلدى. ءسويتىپ، نازارباەۆتىق اتوريتاريزم ابدەن كوررۋپتسيالانىپ، قوعام ازىپ‑توزۋ شاعىندا جەتكەندە – جاستار شەت ەلدەرگە بارىپ جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن جاپاي شەت تىلدەرىن يگەرۋگە بەت بۇردى. قازاق ءتىلى تاعى دا كوش سوڭىندا قالىپ قويدى...

بىراق، وسى جاعدايدا قازاق تىلىنە «كومەك» ۇلتتىق پاتريوتيزمەنەن ەمەس، سىرتقى جانە ىشكى جاعدايلاردىڭ شيەلەنىسە باستاۋىنان تۋىندادى. سولتۇستىكتە ەكى تۋىس ەلدىڭ ءوزارا سوعىسى – قازاقستانعا رەسەيدەن ميگراتسيانى كۇشەيتتى. ول بۇرىننان كەلە جاتقان «ءتىل ماسەلەسى» قايشىلىعىن ارتتىردى. ودان وزگە، وسىعان دەيىن ابدەن كوررۋپتسيالانعان كوشى‑قون جۇيەسى ەلىمىزدىڭ ازاماتتىعىن وڭدى‑سولدى «تاراتۋ» ارقىلى ‑ قازاق ءتىلىن مەملەكەت ساياساتىنان تىسقارى قالدىردى. بۇل – ءتىلدىڭ بەدەلىن ودان ءارى تومەندەتتى. ەلىمىزدەگى شەت ەلدىكتەرگە ازاماتتىق بەرۋ ءىسى مەملەكەتتىك باقىلاۋدان شىعىپ، جەكە شەنەۋنىكتەردىڭ «جەكە فيرماسىنا» اينالارلىقتاي كۇيگە جەتتى. (ازاماتتىق ساۋداعا تۇسكەندە ءتىل جايىنا قالادى ەكەن). بۇعان توقتاۋ سالۋدىڭ ىقپالدى زاڭدىق تەتىكتەرى بولمادى. ويتكەنى، زاڭداردىڭ ءوزى دۇرىس جۇمىس ىستەمەدى – زاڭ كوررۋپتسيانى «كورسە دە كورمەگەندەي» بولۋعا بەيىمدەلىپ العان بولاتىن.....

مىنە، ءدال وسى جاعدايدا، مەملەكەت ءتىلدى «ەسكە الىپ»، الەمدەگى بارلىق دەموكراتيالىق، ازاماتتىق، تىپتەن، اۆتوريتارلىق ەلدەر سياقتى ءوزىنىڭ «ازامتتىق شەگاراسىن» «مەملەكەتتىك ءتىل» ارقىلى قورعاۋعا شەشىم قابىلداسا كەرەك. ول بىردەن‑بىر دۇرىس ساياسي قادام. مىسالى، قىتاي، جاپون، كورەي، اراب ەلدەرى، تۇتاس ەۋروپا ەلدەرى، انگليا، اقش جانە ت.ت. الدەقاشان «ازاماتتىق بەرۋدى» مەملەكەتتىك تىلمەن تىعىز بايلانىستىرىپ قويعان. تەك قازاقستان عانا ءوزىنىڭ قىزىن العان كەز كەلگەن شەتەلدىككە جەدەلدەتىپ ازاماتتىق بەرۋمەن بولدى...  (ول، ارينە، ءوز ەلىندە قىرىق ميلليوننان استام بويداعى بار قىتايلىقتى قالاي قىزىقتىرماسىن، نەمەسە، كەدەيلىكتەن ابدەن شارشاعان  افريكالىقتى قالاي قىزىقتىرماسىن!..).

مىنە، ەندى، مەملەكەتتىك ءتىل ءوز ستاتۋسىنا ساي وسى «ساياسي پروتسەسسكە» ارالاسۋعا زاڭدى تۇردە ماندات الدى. بۇدان بىلاي ازاماتتىق الۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە مەڭگەرۋ قاجەت بولادى ‑ بۇرىنعىداي «قازاق قىزىنا ۇيلەنە سالۋ» ەندى وعان جەتكىلىكسىز.

مۇنىڭ تاعى ءبىر جاقسى جەرى – بۇل زاڭ ازاماتتىقتى شەتەلدىككە زاڭسىز تارقاتىپ جۇرگەن كوررۋپتسيونەر شەندىگە توسقاۋىل بولماق. وسى زاڭ شىققانان كەيىن كەز كەلگەن ازاماتتىق العان شەت ەلدىكتىڭ «ءتىلدى مەڭگەرۋ» دەڭگەيى باقىلاۋدا ۇستاپ، ءتىلدى مەڭگەرمەگەن شەتەلدىككە  ازاماتتىق كۋالىك بەرگەن ورگاننىڭ نە ادامنىڭ «كوررۋپتسيالىق ارەكەتىن» ادرەستى تۇردە انىقتاۋعا مۇمكىندىك تۋادى. ەندەشە، ءاربىر كوشى‑قون شەنەۋنىگى كەز كەلگەن شەت ەلدىككە ەلىمىزدىڭ ازاماتتىعىن بەلگىلەيتىن كۋالىك نە پاسپورت بەرەردە «مىڭ ويلاپ، مىڭ تولعاناتىن» بولادى. بولماسا، بولاشاقتا قىزمەتىنەن اجىراۋدان بولەك، تەمىر توردىڭ ارعى جاعىنا توپ ەتە قالۋى دا عاجاپ ەمەس... مىنە، «ءتىل قۇدىرەتى» دەگەنىمىز وسى!

ودان كەيىن، بۇل زاڭ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ستاتۋسىن مەملەكەتتىك شارامەن ۇشتاستىرۋ ارقىلى، قازاق ءتىلىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋگە قىزمەت ەتپەك.  زاڭ تىلگە دەگەن قۇرمەتتى زاڭدىق تۇرعىدا بەكىتتى. ال، ول قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا قارقىن بەرەدى.  سوز سوڭىندا قازاق ءتىلى ءۇشىن تالماي كۇرەسىپ جۇرگەن بارشا ۇلتجاندى ازاماتتارىمىزدى وسى زاڭمەن قۇتتىقتاپ، ءبارىمىز بىرىگىپ ونىڭ قارقىندى ىسكە اسۋىنا قولداۋ كورسەتەمىز دەپ سەنىم بىلدىرەمىن. ونداعان مىڭ جىلدان استام تاريحى بار كونە قازاق ءتىلى – انا ءتىلىمىز ماڭگىلىك جاساسىن!

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف

Abai.kz