جاستار «ەسكى» وقىرمانمەن قاتار «جاڭا» وقىرماننىڭ دا تالعامىن قاناعاتتاندىرۋدى قاپەرلەرىنەن شىعارمايدى. كامپ بالالارى عتت بۋىنى كوركەم ادەبيەتتەن گورى دەرەكتى ادەبيەتتىنەمەسە «تازا فانتازيانى»حوش كورەدى.

سول سەبەپتى پوستمودەرنيستىك رومان مەن عىلىمي فانتاستيكا قازدىڭ بالاپانىنداي ۇقساس. قازاق جاڭا رومانى جازىلىپ جاتىر، وسى باعىتتى ۇستانۋشىلار شىعارماشىلىق تاجىريبە جيناۋ ۇستىندە، ءبىز بۇگىن ولاردى وقىرمان مەن عىلىمي ورتانى دۇربەلەڭگە تۇسىرگەن شاعىن اڭگىمەلەرىنەن تانىساق، ەرتەڭ كولەمدى جانرداعى تۋىندىلارىمەن تانىس بولامىز، بىراق ول بۇرىنعى ءبىزدىڭ كوزىمىز ۇيرەنگەن رەاليستىك تۋىندىلارمەن سورپاسى قوسىلمايتىن سونى دۇنيە بولىپ تابىلادى.

ەگەر رەاليزم دەگەنىمىز – بۇل «شىندىق تۋرالى شىندىق»، ال، سيۋررەاليزم دەگەنىمىز – بۇل «شىندىق تۋراسىنداعى جالعاندىق» بولسا، وندا كوركەم وبرازدىلىقتىڭ اقىرىن بىلدىرۋشىلىكتى بىرەۋلەر زامانالىق نازيگورلىك ەندى بىرەۋلەر پوستمودەرنيزم اتاندىردى. بۇل ادەبي ءۇردىس ءوز كەزەگىندە – «جالعاندىق تۋراسىنداعى اقيقات» بولىپ تابىلادى.

اۆستريانىڭ ەكسپەريمەنتاتور اقىنى ەرنست ياندل (Ernst Jandl 1925-2000 جج.) ءوزىنىڭ 1966 جىلعى «Laut und Luise» تۋىندىسىندا: «بۇگىندەرى كىمدە-كىم زامانالىق ادەبيەتتىڭ جوعىن تۇگەندەسە ونى الدىن الا داستۇرگە قارسى شىعۋشى دەپ اعاش اتقا مىنگىزسە، كەرىسىنشە كىم جان-تانىمەن وتكەندى ۇناتىپ، كوبىرەك بىلەتىن بولسا، زامانا كوشىنە توپىراق شاشۋشى دەپ اپەندىلەۋ كورىنەتىن ۇردا-جىق كەسىك ايتۋ بار» دەپ جازدى.

ءبىز باتىستىق ۇردىسپەن كەيدە تۇلعانى وتە-موتە دەرەكسىز فورماعا اينالدىرىپ، تۇلعاتسىزدانىپ جىبەرەتىن سياقتىمىز. الەۋمەتتانۋشى دج.حوۋمەنس «ادامداردى تەورياعا ورالۋعا» شاقىرادى، بىزدە كوممۋنيستىك يدەولوگيادان باس تارتقاننان كەيىن، ءوزىمىزدىڭ تاڭىرشىلدىك رەڭكتەگى يسلامدىق كەلبەتىمىزگە ورايلاس تەوريالاردى قالىپتاستىرۋعا، الاشتى ونى تانىپ-بىلۋگە ۇيرەتۋگە دەگەن عىلىمي تالپىنىس ورنىعا باستادى. قازاق زامانالىق شىعارماشىلىق تەورياسىنداعى باستى ماسەلە–جازۋشىنىڭ ينديۆيدۋالدى شىعارماشىلىعى (جيش). جاس پروزاشىلار مەن اقىنداردى وسى اڭىستا قاراستىرعان ورىندى. ول ءۇشىن – ۇلتتىق ادەبي پروتسەسكە جۇگىنۋ كەرەك.

وسى ۇلتتىق ادەبي پروتسەستىڭ 4 اسپەكتىسى (فيلوسوفيا، ەستەتيكا، مادەنيەت جانە ونەر) بار. ونى زەردەۋشىلەردىڭ باتىستاعى ەڭ كورنەكتىلەرى ج. بودرييار (فرانتسيا), دج. ۆاتتيمو (يتاليا), ح. كيۋنگ، د. كامپەر (گەرمانيا), د. بارت، ۆ.

جاستاردىڭ ادەبي الەمى

دجەيمس، ف. دجەيمسون، چ. دجەنكس، ر. رورتي، ا. حايسەن، ي. حاسسان (سشا), ا. كروكەر، د. كۋك (كانادا), م. روز (اۆستراليا).

پوستمودەرنيزمدى 1917 جىلى ر. پاننۆيتسا "ەۋروپا مادەنيەتىنىڭ داعدىرىسى" كىتابىندا العاش قولدانسا، ال، 1934 جىلى ادەبيەتتانۋشى ف. دە ونيس "يسپان جانە لاتىن امەريكاسىنىڭ پوەزياسىنىڭ انتولوگياسى" كىتابىندا مودەرنيزمگە قاتىستى قولداندى. تەرمين بىراق كەڭ قولداۋ تاپپادى. 1947 جىلى ا. توينبي ءوزىنىڭ "تاريحتى زەردەلەۋ" كىتابىندا وعان مادەنيەتتانۋشىلىق ءمان بەرىپ، ەندىگى جەردە تەرمين ءدىن مەن مادەنيەتتەگى باتىس ۇستەمدىگىنىڭ ءوز سوڭىنا جەتۋىن سيمۆولداندىردى. امەريكا ءدىنتانۋشىسى ح. كوكس 70-ءشى جىلداردىڭ باسىندا لاتىن امەريكاسىنداعى ءدىن پروبلەمالارىنا ارناعان ەڭبەكتەرىندە "پوستمودەرنيستىك ءدىنتانۋ" ۇعىمىن كەڭىنەن قولداندى.

پوستمودەرنيزم تەرمينىنىڭ اياسى وتە كەڭ. ءبىز وسى تەرميندى ادەبيەتكە قاتىستى عانا قاراستىرىپ وتىرمىز. 20 عاسىر سوڭىنداعى ادەبيەتكە بايلانىستى ايتىلعان وسى ءسوزدى نەمىس تىلىنەن سوزبە-ءسوز اۋدارار بولساق «مودەرننەن كەيىنگى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. وسى قازىرگى قازاق ادەبيەتتانۋىندا قالىپتاسىپ وتىرعان، اسىرەسە، جاستار تاراپىنان كەڭ قولعا الىنىپ زەرتتەلە باستاعان وسى ادەبي باعىت قوسارلى: بىردە – ونى مودەرنگە قارسى قويساق، كەلەسىدە – ونىڭ بويىنان مودەرندىك ادەبي جالعاستىقتى تابامىز.

امبيۆالەنتتى پىكىر (قاققا جارىلعان عىلىمي وي) پوستمودەرنيزمدى باعالاۋدا وسىلايشا ۇلت ادەبيەتتانۋشىلارى مەن سىنشىلارى اراسىندا ورىن الىپ وتىر.

نەگىزىنەن ۇلتتىق پروزامىزدا ساتتار ەرۋباەۆتىڭ «مەنىڭ قۇرداستارىم» اياقتالماعان رومانىنان باستاۋ الىپ، 1960 جىلعا دەيىن ءۇزىلىپ قالعان، ال، جالعاستىعىن ر.توقتاروۆ، ت.ابدىكوۆ ت.ب. تاراپىنان تاۋىپ، قايىرا جاڭعىرعان مودەرندىك قازاق ادەبيەتىنىڭ ورىن باسقان پوستمودەرنيزمدە وزىندىك ەرەكشەلىك جەتىپ ارتىلادى. قازىرگى جاستار پروزاسى مەن پوەزياسىندا دايەكسوزدىلىك، اسقان كۇردەلىككە تولى الاش جانە الەم مادەنيەتىنە تەرەڭ بويلاۋ، حاوستىلىق، زامانا كەلبەتىنىڭ ورتالىقسىزدانۋى (نە بىرىڭعاي – باتىستىڭ، نە بىرىڭعاي – شىعىستىڭ جەتەگىنە ىلەسپەۋ), ۇلت ادەبيەتىندەگى «مادەني-رۋحاني» عتت (عىلىمي-تەحنيكالىق توڭكەرىس) پەن اقپاراتتىق «جارىلىستىڭ» ورىن الۋىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.

ەندى وسى سالاداعى زەرتتەۋلەرى بىزدەن كوش بويى العا كەتكەن ەلدەردىڭ عالىمدارىنىڭ سوزدەرىنە جۇگىنەر بولساق: ر.مەرەلمەن پوستمودەرنيزم مادەنيەتىن «مادەنيەتپەن ءالسىز بايلانىسقان» دەپ اتايدى. مىنە، وسى ءالسىز بايلانىس كەي كەزدە ەسكى تۇسىنىكتەگىلەردى جاستار شىعارماشىلىعىنا قاتىستى بايبالام سالۋعا ۇرىندىرىپ ءجۇر. ت.ادورنو بولسا، تاپ وسىعان قاتىستى «ادامنىڭ ويلاۋ قابىلەتىن تومەندەتۋشى» دەگەن وي ايتادى. ي.بەرلين ءوز كەزەگىندە پوستمودەرنيزمدى – ادامزاتتىڭ قاراعايعا قارسى وسكەن قيسىق بۇتاعىنا بالايدى. امەريكا جازۋشىسى دجون بارت پوستمودەرنيزمدى بۇرىنعى وتكەن مادەنيەتتىڭ ءنارىن قۇنىعا سورۋشى ارىق-تۇرىق ادەبيەت دەگەن ويىن الدىمىزعا كولدەنەڭدەي تارتادى. بۇنى قازىرگى جاستار پوەزياسىنان «سوتسرەاليزمنىڭ پوەتيكالىق ءنارىن قۇنىعا سورۋشى ارىق-تۇرىق ادەبيەت» دەگەن پيعىلدا مۇقاعالي مەن تولەگەندى ىزدەگەندەر تانىتىپ وتىر.

يحاب حاسسانعا جۇگىنەر بولساق، ادەبيەتتەگى پوستمودەرنيزمگە ارنالعان 1982 جىلعى «ورفەيدىڭ جىلىكتەنۋى» ەڭبەگىندە وسى باعىتتى بۋرلەسك، گروتەسك، فانتاستيكا تاعى دا باسقا ادەبي فورما مەن جانرلاردان قۇرىلعان انتيفورمادان تۇراتىن، بويىن زورلىق-زومبىلىق، ەسسىزدىك، اقىرزاماندىق جايلاعان انتيادەبيەت دەپ اتايدى. قازاق مودەرنيزمىندە تولەن ابىدىكوۆتىڭ «توزاق وتتارى جىلتىڭدايدى» حيكاياتى كەڭەستىك داۋىردەگى ۇلت تىرلىگىن فانتاستيكالىق گروتەسكىمەن بەرگەن بولاتىن. بۇگىنگى ۇلت تىرلىگىن تالعات كەڭەسباەۆ "اققۋدىڭ ولىمى"مينيحيكاياتىندا اقىرزاماندىق سارىندا كەسكىندەپ وتىر.

ماركستىڭ ازعىندانعان ىلىمىمەن ۋلانباعان كىشى بۋىن «الەم دەگەنىمىز ء–ماتىن» دەپ تانيدى. جازۋشى ءوزى جازىپ وتىرعان جانرىنىڭ زاڭدىلىعىنا ساي، وتكەن مەن بۇگىندى جالعاپ، وي قيسىنداندىرۋ، ياعني، ديسكۋرس (لاتىنشا discurs – «لوگيكالىق// قيسىن») ارقىلى باياندالۋشى تاريحتىڭ توركىنىن تۇستەپ تاني الادى.

شىندىق بولمىسقا تۇركى توركىندى «پوەتيكالىق ويلاۋ» نەگىزىندە سانا تۇكپىرىندەگى تۇيسىك ارقىلى قول جەتكىزە الۋعا بولاتىندىعىن ەڭ العاش جاستار پروزاسى بىزگە تانىتا ءبىلىپ، الەمدى – حاوس، ال، سول الەمدى تانۋشى ادام ساناسىن رەتكە كەلتىرىلمەگەن ۇزىكتىلىك (فراگمەنتتىك) تۇرىندە ۇعىندىراتىن «پوستمودەرنيستىك سەزىمتالدىق» انىقتاماسىن قالىپتاستىردى. ارامىزدان ەرتە كەتكەن اعامىز ءامىرحان بالقىبەكتىڭ “قاسقىر قۇداي بولعان كەز” تۋىندىسى مەن تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلىنىڭ «قاز-ساقاڭقىماسى» قازاق پوستمودەرنيزمنىڭ تەوريالىق ىرگەتاسى سانالادى. ءارى وسى باعىتتا – اۋەزحان قودار، سەرىكبول قوڭدىباي مەن تالاسبەك اسەمقۇلوۆتار تالاي دۇنيە تىندىردى.

ماركستىڭ ازعىندانعان ىلىمىمەن ۋلانباعان كىشى بۋىن «ادەبيەت پەن عىلىم دەگەنىمىز – مەتاماتىن» دەپ تانيدى. «پوستمودەرنيستىك ەنشى نەمەسە جازمىش» دەگەنىمىز پوستمودەرنيزمدەگى مەتااڭگىمەلەرگە كۇمانمەن قاراۋشىلىق. «مەتاماتىن» (ال، سونىمەن بىرگە وسى ۇعىم-تۇسىنىكتەن تۋىنداعان: «مەتاحيكاياتتاۋ»، «مەتااڭگىمە»، «مەتاديسكۋرس») ۇلتىمىز ءۇشىن وزگەگە كەتكەن ەسەمىزدى اقتايتىن وزگەلەردىڭ جازعاندارىن جوققا شىعاراتىن دىندەگى، تاريحتاعى، عىلىمداعى، پسيحولوگيا مەن ونەردەگى كەز كەلگەن الاشي «تۇسىندىرمەلەر جۇيەسى».

بۇرىن قوعامداعى قازاق اقىل-ويىندا “تۇراقتى” باتىس پەن شىعىس جازىپ-سىزىپ بەرگەن ۇلگى سالتانات قۇرىپ كەلسە، ەندى «زاماناقىرتەورياسىنا» نەگىزدەلگەن «تۇراقسىزدىقتى ىزدەۋ»پوستمودەرنيزمى جاستار تاراپىنان ومىرگە كەلىپ وتىر. بۇل قازاق ادەبيەتىنىڭ وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى.
جاستاردىڭ وسى «تۇراقسىزدىقتى ىزدەستىرۋلەرى» كەيبىرەۋلەردى قاتتى ساستىرادى. ادەبيەتىمىزدەگى مودەرنيزم جاستارى (1960-1990 جج.) «كەڭەستىك تۇركى دۇنيەسىندەگى حاوس، نيگيليزمنەن... اۋلاقتاپ، شىعارماشىلىقتا رۋحاني-مادەني تىنشۋ تابۋ ءۇشىن» بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ورىستىڭ وتارشىل يدەولوگياسى جىلىمىق تۋعىزىپ، تۇركىلەرگە ايارلىقپەن بۇيرەگى بۇرعانسيتىن «مەتاحيكاياتتاۋدىڭ بەدەلىنە جالعاندىعىن بىلە تۇرا كوبىنە ارقا سۇيەسە»، ازاتتىق داۋىرىندە ادەبيەت ەسىگىن اشقانداردىڭ پوستمودەرنيستىك مەتاحيكاياتتاۋلارى مۇلدەم بولەك. كوپ قالامگەرىمىز ورىس ءتىلدى، ەۋرو ءدىلدى بولۋدى بيلىك قالاعان قوعامنىڭ السىزدىگى مەن مانسىزدىگىن پاروديا فورماسىندا دالەلدەپ شىعۋدى ماقسات تۇتادى. قازاق تاريحىنىڭ شىنايى ءمانىسىن تانىتۋدا قالامگەرلەر پوستمودەرن ۇلگىسىن ءوز مەتاماتىندەرىندە ءتۇرلى قىرىنان دەكونسترۋكتسيالاپ تۇتىنىپ ءجۇر.

ورىستىق جانە كەڭەستىك ەستەتيكالىق ولشەمدەردىڭ جاستاردا ۇشىراسپاۋىن قازاق ادەبيەتىنىڭ باستى قۇندىلىعى دەپ ۇعىنعانىمىز ءجون.

ماركستىڭ ازعىندانعان ىلىمىمەن ۋلانباعان كىشى بۋىن «ونەر دەگەنىمىز – پوپ-ارت پەن كونتسەپتۋاليزم» دەپ تانيدى. بۇرىنعى ونەردە 70 جىل بيلىك قۇرعان ورىستىق ەستەتيكالىق ۇستانىمدار مەن قازاققا تاڭىلعان كەڭەس ادامىنىڭ ەتيكالىق تۇجىرىمداماسىن (ونىڭ بۇگىنگى قازاقستاندىق ۇلت تۇرىندەگى جاڭعىرعان فورماسىن) پوستمودەرنيزمگە بۇيرەگى بۇراتىنبەينەلەۋ ونەرى مەن ادەبيەتتەگى الاشتىق كونتسەپتۋاليزم كەلمەسكە كەتىرۋدە. باتىس – «ءوز وتكەنىنە» توپىراق شاشسا، بىزدە – «كەڭەستىك كەزەڭگە» توپىراق شاشۋ ورىن الۋدا. قازاق رop art-ى ونەر سالاسىنداعى – قازىر ۇلتتىق ءداستۇردى ورىس تىلدىلەر تاراپىنان مانسۇقتاۋ («قايرات – چەمپيون» سەكىلدى فيلمدەر ت.ب.), ال، ولار وكسي ارماندايتىن كەڭەستىك ءداۋىر (نەمەسە ءبىر ساۋساعىن بۇگىپ ىسكە اسىرۋدى ارماندايتىن الاشتى ۇلتى رەتىندە جويۋدى ماقسۇت تۇتقان “ورىسالەمىنىڭ” قازاقستاندىق ۇلگىسى) – قازاق تىلدىلەر تاراپىنان مانسۇقتالاتىن بۇقارالىق قۇبىلىسقا اينالدى. بۇنىڭ بارلىعى دا قازاق ادەبي پوستمودەرنيزمىندە كورىنىس تاۋىپ وتىر. پوستمودەرنيزمدەگى «تابىلعان عالامزات» ءتاسىلىن قازاق ادەبي پروتسەسىنە جەتەكتەگەن تازىداي اڭعا قوسار بولساق، «ۇرلانعان نىسان» تەرمينى الدىمىزدى كەس-كەستەيدى. بۇرىن جازۋعا بولمايتىن، ايتۋعا بولمايتىن الاشتىق تىيىمدىق تابۋلار ەندى ادەبي شىعارمالاردا بوي كورسەتە باستادى.

باتىستا فرانتسۋز «جاڭا رومانيستەرى» ءوز تۋىندالارى بويىنا جوقتان وزگەنى ەنگىزسە، ءبىزدىڭ نەورومانشىلار باسقا مادەنيەتكە ءتان ءتۇرلى ۇعىم-تۇسىنىكتەردى قازاقيلاندىرىپ قولدانۋدىڭ رەتىن تاۋىپ، ءجونىن كەلتىرىپ وتىر.

وتكەندى اڭساۋ، ەسكى مانەردە جاڭاشا وي تولعاۋشى كەرى قۇبىلىس –پوستمودەرنيستىك تمد-لىق كوللاجداۋدان تۇراتىن (قازاقستاندىق ۇلت يدەياسىن كوككە كوتەرەتىن) سوتس-ارت بيلىك ۇستانعان كۇماندى باعىتتىڭ ورىس ءتىلدى قازاق ادەبيەتىندەگى ورىس الەمى مادەنيەتىن حوشتاۋدىڭ كونتسەپتۋاليزمدىك ۇستانىم بولىپ تابىلادى.

قازاق ءتىلدى قوعام مەن ورىس ءتىلدى قوعامدى جاقىنداستىرامىن دەۋدىڭ بوس تىرلىك ەكەنىن قازاق پوستمودەرنيستەرى ءوز تۋىندىلارىنا ارقاۋ ەتىپ وتىر. تولەرانتتىق ۇعىمى ولار تاراپىنان پارودياعا اينالدى.

وسى تۇرعىدا اعا، ورتا جانە ءىنى بۋىن اراسىندا پوستسترۋكتۋراليستىك سىني پافوس ورىن الىپ، ورىس ۇستەمدىگى قالىپتاستىرعان "مەتافيزيكالىققا" تۇبەگەيلى وپپوزيتسياداعى «سەبەپتىلىك»، «اقيقاتتىق» جانە «وزىندىك كەلبەتتىك» قاعيداتتارىنان تۇراتىن راتسيونالدىلىق كىشى بۋىن وكىلدەرى ءۇشىن بۇگىنگى قازاق قوعامىندا ۇلتتى شەتقاقپايلاپ، وزگەنىڭ شاشباۋىن كوتەرگەن بيلىكتىڭ تىرلىگى قازاق ءدىلدى پاراسات كەڭىستىگىنىڭ ادىمىن اشتىرمايتىن "دوگماتيزم پارەنجەسى" ءتۇرىلىپ، ميلەتي "اقىل-وي يمپەرياليزمى" وقىرمان تاراپىنان قولداۋعا يە بولۋدا.

وسى راتسيونالدىلىق بۇرىنعىداي ءار عالىم ارقيلى ۇعىندىراتىن ادەبي تەرميندەردىڭ جەتەگىندە كەتپەي، كەز كەلگەن تۋىندى بويىنان «سەبەپتىلىك»، «اقيقاتتىق» جانە «وزىندىك كەلبەتتىك» قاعيداتتارى باسشىلىققا الىناتىن «مادەني كودتى» ىزدەستىرۋ پروتسەسىن تۋدىردى. الاشتىڭ "اقىل-وي يمپەرياليزمى" ەندىگى جەردە وزىمەن ساناسۋدى بيلىككە دە، وزگە ءدىلدى، وزگە ءتىلدى قازاق قوعامنىڭ وكىلدەرىنە تاڭا ءبىلدى. وعان ادەبي-مادەني «قا-يىرحان» مەن «شىڭعىسحان» كونتسەپتسيالارى اراسىنداعى "دوگماتيزم پارەنجەسى" كۋا.
ەكى ۇستانىمدى ۇستانۋشى توپ ءوزىنىڭ "دوگماتيزم پارەنجەسىنە" تاس قىمتاي بۇركەنىپ العان. الەم تاريحىنداعى ەرەك تۇلعالار (عۇمار، گىلگەمەش جانە قورقىت) الاشتاندىرىلۋدا. ءبىز بۇعان مادەني-رۋحاني كەڭىستىگىمىزدەگى الاشتىڭ "اقىل-وي يمپەرياليزمى" ارقىلى قول جەتكىزىپ وتىرمىز.

قازاق جاستار پوەزياسى «قاسقىرعا – شىلىم شەككىزىپ»، «تۇلكىگە – شاراپ ىشكىزىپ» جاڭا پوستمودەرنيستىك ءسوز ساپتامدى ومىرگە اكەلدى. ويتكەنى، جاستاردىڭ كوبىسى دەمەسەك تە، ءبىراز بولىگى وزىنە دەيىن قازاقتا ەشكىم جازباعاندى جازىپ، جاڭانى ومىرگە اكەلۋدىڭ جولىندا ەسى كەتىپ، اۆتوماتتى حات فورماسىنا جۇگىنىپ، «شيزواناليز» رۋحىنداعى «كەڭەستىك دۇنيەتانىمدى تاستالقان ەتۋ» مەن «جاپپاي اشكەرلەۋدى» قولعا الا باستادى. بۇلاي دەيتىنىمىز – رەاليزمنىڭ اباقتىسىنا جابىلعان ءسوز تۇتقىن، ونىڭ رۋحى سولعىن، ەگەر ونى اعا بۋىن مەن ورتا بۋىننىڭ كەي بولىگى قاماپ ۇستاپ وتىرعان شىعارماشىلىق قاماقتان شىعارار بولساق، ۇلتتىق ديسۋرس ءوز باسىنا بوستاندىق الىپ، ءوزىنىڭ جاڭا فورماسىن ايشىقتاي الادى.

ماركستىڭ ازعىندانعان ىلىمىمەن ۋلانباعان كىشى بۋىن كوبىنە «ادەبيەت دەگەنىمىز – «اۆتور ءولىمى» جانە ينتەرماتىن» دەپ ۇعىنادى. رەاليزمنەن اۋلاقتاعان سايىن ادەبيەت «دايەكسوزدىك ادەبيەتكە» اينالادى. اۆتورلار «وزگەنىڭ ءسوزىن»: دايەك ءسوز، الليۋزيا، رەمينيستسەنتسيا ارقىلى
ويىنعا اينالدىراتىن ينتەرماتىندەمەلىكتىڭ الاڭىنا اينالدىرادى. ءبىز ونىڭ بەلگىلى ءبىر جاس قالامگەردىڭ تۋىندىسىندا بارلىعىن بىردە اڭعارساق، ەندى بىردە اڭعارماي قالامىز. باسقاشا ايتار بولساق، اۆتورلارعا ءوز تاراپىنان بۇرىن بولماعاندى بولدىرعان سياقتى كورىنگەنىمەن، وقىرمان ونىڭ مادەني كودتى وزگەرتىپ، جاڭا قىرىنان قالامگەرلىك كادەسىنە جاراتقانىن سەزىپ وتىرادى. تسەنتوندىق (دايەكشەلى ءسوز ايشىعى) بەلگىلى ءبىر ءسوز ساپتام ءوز بويىنا ادەبي، فيلوسوفيالىق، فولكلورلىق جانە تاعىدا باسقا تۋىندىلارداعى ۇزىكتەردى سىڭىرەدى.

اۆتور ءوزىنىڭ تورىن قۇرىپ، ورمەكشىدەي تىعىلىپ قالادى دا، شىبىن كەيىپ وقىرمان ول قۇرعان توردان قۇتىلۋعا جانتالاسىپ، قوسار اۆتورلىق ومىرگە كەلەدى.

قوعامدى ءمولدىر ءتىل جانە تازا تاريحنامالىقتىڭ سينتەزىنىڭ يەرارحياسى ارقىلى پاروديا، ساتيرا، يۋمور، يرونيا فورماسىندا بەلگىلى ءبىر مادەني تسيكل اياسىندا ءتان مەن جاننىڭاراسىن، ومىرلىكپەنتىلدىكتىرشىلىكتىڭاراسىن، ءماتىن مەن ويدىڭ اراسىن ءبولىپ تۇرعان مادەنيەتتىڭ پارەنجەسىن كەرەك قىلماي تاستايدى.

بۇرىن ءبىز (وقىرمان) رەاليستىك ادەبيەتتىڭ اۆتورلارىنىڭ ايتقان ويىن قاپىسىز ۇعىنىپ، قالامگەر ويىن قايتالاپ شىعاتىن «ادەبي توتى» بولساق، ەندى «قوسار اۆتورعا» اينالىپ وتىرمىز. بۇنداي ادەبيەتكە ءوتۋ – «اۆتور ءولىمىن» تۋدىردى (پوستمودەرنيزم تەورياسىندا ر.بارت ەنگىزگەن تەرميندى ءوز ادەبيەتىنىڭ ءمانىسىن اشۋ ءۇشىن قازاق تا قولدانا باستادى). بۇل ۇعىمنىڭ ءبىز ءۇشىن بىلدىرەتىنى ۇلتتىڭ وقىعان-توقىعانى مول بىلىكتى دە، زيالى ءار وقىرمانى اۆتور دارەگەيىنە دەيىن كوتەرىلە الىپ، جەتپەگەن جەرىن جەتكىزۋ ستيليستيكالىق امال-ءتاسىلىنىڭ پىراعىنا ءمىنىپ، ەشكىمگە جالتاقتاماي، تۋىندىگەردىڭ ويىنا كەلمەگەن يدەيالاردىڭ جالاۋىن جەلبىرەتىپ، ماتىنگە كەز كەلگەن ويدى قوساقتاپ،
قايىرا جازىپ، ءوز ويىن شەكتەۋسىز ايتا ءبىلۋدىڭ زاڭدى قۇقىعىنا يە بولا الادى. ميلوراد پاۆيچ ءوزىنىڭ «حازار سوزدىگى» (ايەلدىك نۇسقاسى) مادەني-تانىمدىق رومانىندا مىنانداي دايەكسوزدى كەلتىرەدى: «ءبىزدىڭ ارقايسىمىز ءوز ويىمىزدى بۇعاۋلانعان مايمىلداي الدىمىزعا سالىپ سەرۋەندەتەمىز. ەگەر كىتاپ وقيتىن بولساڭ تاپ وسىنداي ءبىرى – وزىڭدىكى، ەكىنشىسى – وزگەنىكى بولىپ تابىلاتىن ەكى مەشىنمەن ىستەس بولاسىڭ. نەمەسە ءىستىڭ بۇداندا سوراقىسى ءبىر مايمىل مەن ءبىر قورقاۋ شيە ءبورىنىڭ قىسپاعىندا قالار بولساڭ. كوزىڭ تاس توبەڭە شىعىپ، قايسىسىنىڭ قارنىن قالاي جۇباتۋدىڭ جولىن ىزدەپ باسىڭ دال بولادى. ويتكەنى، ولاردىڭ ارقايسىنىڭ تالعامى ارقيلى…».

ءبىز قازاق وقىرمانى – قالماگەردى دە ءوزىمىزدى دە: بىردە مەشىنگە، بىردە قاسقىرعا اينالدىرا الاتىن دارەگەيگە جەتتىك. بۇنىمىز كوپ جاعدايدا قالامگەرگە ۇنامايدى. ارينە ءوزىن ارىستان سانايتىنداردىڭ الدەبىر وقىرمان تاراپىنان نە مەشىنگە، نە بولماسا، شيبورىگە اينالعىسى كەلمەيدى. بۇل دەگەنىڭىز ەندى قازاق ادەبيەتىنىڭ ەسىگىن قاققان شاقىرۋسىز قوناق – «اۆتور ءولىمى» تەرمينىنە دەگەن قارسىلىق. قازاق ادەبيەتىندەگى تۋىندى دەگەنىمىز جەكە شىعارماشىلىق تۇلعانىڭ ءىسى ەمەس، ونىڭ ومىرىگە كەلۋىنە جۇرتتىڭ ءبارى ات سالىساتىن «جالپىعا ورتاق حات». ءتىپتى ءبىز ءبىر اۋىزدان رەاليستىك تۋىندى دەپ مويىنداعان «اباي جولىنا» ۇلتتىڭ تۇرلىنشە پىكىر ايتۋى ونى «الاشي» ماڭگىلىك تۋىندىعا اينالدىردى. ابايدىڭ سۇيىكتى جارى – امەڭگەرشىلىكپەن العان – ءىنىسى وسپاننىڭ جەسىرى ەركەجان، ال، قوداردىڭ ءوز تۋعان كەلىنى – قامقامەن كوڭىل قوسقان تاريحي شىندىقتىڭ ورنىن كوركەم شىندىقپەن ورىلگەن ايگەرىم مەن قۇنانبايدىڭ زۇلىمدىعىنىڭ «اۆتورلىق ماسكاسىنىڭ دوگماتيزمى» باستى.

مۇحتاردىڭ قالامگەرلىك ەرلىگى ۇلتىن دانىشپاننان جوعارى قويا وتىرىپ، الەم ادەبيەتىندە بولماعان جەكە تۇلعاعا ارنالعان ەپوپەيا جازۋى. ماركستىڭ ازعىندانعان ىلىمىمەن ۋلانباعان كىشى بۋىن «ءبىزدىڭ تىرشىلىك كەشىپ جاتقان قوعامداعى ءومىردى ادەبي تۇرعىدان – يرونيا، “پاستيش”(يتال. pasticcio – وزگە تۋىندىلاردان قۇرىلعان ستيلدەنگەن پوپۋرري)» دەپ ۇعىنادى. جاستار ءۇشىن ۇلتتىق ءومىر دەگەنىمىز جەكەتۇلعانىڭ عۇمىرىنداعى مەتاماتىننىڭ تاستالقاندانۋ جاعداياتى. ولار ۇستانعان ەستەتيكالىق ءادىس رەاليستىك بوياماسىز – «ءومىردى قالاي بولسا، سولاي بەرۋ». بىراق وسى رەتتە پوسمودەرنيستىك پاروديا «قوسار كودتىلىقتى» يەلەنەدى. قازاق ادەبيەتىنە پاروديالاۋدىڭ وزدىك ەرەكشەلىگى ءپاستيشتى ءبىز ءبىراۋىزدان رەاليستىك قالامگەر دەپ تانيتىن دۋلات يسابەكوۆ «ەسكەرتكىش»، «سوتسياليزم زاڭعارى» اڭگىمەلەرىمەن ەنگىزىپ، بەيىمبەت ءمايليننىڭ مودەرندىك مەتااڭگىمەلەۋىن ۇلتتىق اڭىستا جاڭعىرتا ءبىلدى، كەيىن وسى باعىتتا كولەمدى جانردا جۇسىپبەك قورعاسبەك «پرەمەر-مينيستر» حيكاياتىمەن تولىقتىردى. دۋلات يسابەكوۆ پەن جۇسىپبەك قورعاسبەكتەر قازاق پوستمودەرندەگى شاعىن جانە ورتا جانرداعى
«ءپاستيشتىڭ» اتالارى. وسى قوس قالامگەردەن باستاۋ العان كلاسسيكالىق ءۇردىس جاستار اراسىندا كەڭ قولداۋ تاۋىپ وتىر. ۋمبەرتو ەكو جانە ەدواردو سانگۆينەتيلەرمەن بىرگە «63 توبىن» (“Gruppo 63”) قۇرعان يتاليلىك فيلولوگ اندجەلو گۋلەلمي (Angelo Guglielmi): پاستيش – ءبىر مەزەتتە ءارى فانتازيا، ءارى پاروديا، نە بولماسا اۆتوپاروديا دەگەن وي ايتادى. ءبىز كلاسسيكالىق بەيىمبەت تۋىندىلارىنان قاي جەردە اۆتور بايىپتى وي ايتىپ تۇر، قاي كەزدە ءومىردى كەلەكە ەتىپ تۇرعاندىعىن ۇعىنا الساق، كەيبىردە جاستاردا پاروديا قايدا شىنايى ءماتىن قايدا كەتكەنىن ايىرا الماي دال بولىپ قالاتىنىمىز دا جاسىرىن ەمەس. بۇل كەمشىلىك ەمەس، قازاق پوستمودەرنىندەگى اۆتورلاردىڭ ءوز وقىرمانىمەن «تىشقان مەن مىسىق» ويناعان قالامگەرلىك قالامىنىڭ قۋاتى.

پوستمودەرندە باستى ورىندا الەمگە، ياعني، اعىلشىن، يسپان جانە فرانتسۋز ءتىلدى ورتاعا تانىلۋ باستى ورىندا تۇرادى. قازىرگى جاستار ءوز تۋىندىسىن اعا جانە ورتا بۋىن وكىلدەرىندەي ورىس تىلىنە اۋدارىلۋىنا قۇلشىنىستى ەمەس.

بۇرىنعى تاپتاۋىرىن سيۋجەتتەر مەن امال-تاسىلدەردى يرونيالىق اڭىستا قولدانۋدا جاس قالامگەرلەر الدارىنا جان سالماۋدا. حاتتىڭ كوپدەڭگەيلىگى دەگەنىمىز – ارى وقىساڭ – رەاليزم، كەرى وقىساڭ – مودەرنيزم توبە كورسەتەتىن پوستمودەرندىك وقىرماندىق وقۋ ءتيپى. بۇلايشا ادەبيەتتى مادەني دايەكسوزگە مۇشەلەي، جىلىكتەي وقۋ، ءارى ونىڭ بويىنان بەلگىلى ءبىر ادەبي باعىتتى ىزدەستىرۋ جاستار تاراپىنان ومىرگە كەلدى. بۇعان قۋانۋىمىز كەرەك.

قازاق نەگىزىنەن ەركەكتى ەۋروپاشا ابىرويىن اشىپ جالاڭاشتاندىرماي: سىپايگەرشىلىكپەن بويىنا بورىك كيگەندەردىڭ بارلىق قاسيەتى سىيىپ كەتەتىن ءبىر عانا – «قامشى» مادەني كودىنىڭ بويىنا ءبارىن سىيدىرعان. “ايەلدەر حاتى” ۇعىمى قازاق ادەبيەتىندە داۋلى دۇنيە. ونى بار دەپ تە ايتۋعا بولادى، جوق دەپ كەسىكتى جاۋاپ بەرۋگە بولادى. وسى ەكەۋىنىڭ ءبىرىن ايتۋعا ەشكىمنىڭ جۇرەگى داۋلاپ بارا قويمايدى. كىمنىڭ ارتىندا تالاي ارۋلارىمىز تۇرعان ونەر ولكەسىنەن ءبىر تەرميننىڭ ءمانىن اشام دەپ وزىنە جاۋ تاۋىپ العىسى كەلەدى دەيسىڭ!؟

بىراق باتىستا وسى باعىتتا اتى ايعايلاپ، اتاعى الەمگە جايىلعان بۇرىمدىلار يۋ.كريستەۆا، ل.يريگارەي، ە.سيكسۋ تاراپىنان جازىلعان ەۋروپالىق دارەگەيدەگى كلاسسيكالىق ەڭبەكتەر بار. ورىس ءتىلدى قازاقتار سلاۆياندىق رۋحتاعى ت.تولستايا، ن.گابريەليان، م.گولوۆانيەۆسكايا، ل.ۋليتسكايا، ۆ.توكارەۆا، ن.يسكرەنكو، ۆ.ناربيكوۆا جانە تاعى باسقا تمد «ايەلدىك حاتتىڭ» ەگەلەرىنىڭ تۋىندىلارىمەن جاقسى تانىس. ءورىستىلدى قارىنداستارىمىز نەمەسە وتانداستارىمىزدىڭ ءبىرى: «مەن ورىس ءتىلدى قازاق ادەبيەتىندەگى “ايەلدەر حاتىنىڭ” نەگىزىن سالۋشىمىن» دەپ ايدى اسپانعا شىعارسا وعان ەش تاڭدانۋعا بولمايدى. بىراق ءبىز ءۇشىن ۇلتتىق پوستمودەرنيزمىزدەگى ايەل مەن ەركەك قالامگەردەگى ستيلدىك ءبىر ايىرماشىلىق: العاشقىلارىندا – سەنتيمەنتالدى-پاروديالىق باسىم بولسا، سوڭعىلارىندا – ءبارىن تەرىستەۋشى پاروديالىق باستى ورىندا تۇرادى. ءبىز – جىنىستىق بولىنۋشىلىكتى الا قويدى بولە قىرقۋ دەپ تانيمىز. الەمدىك ادەبي پروتسەستە مادەني جانە ءدىني بولىنۋشىلىك ورىن العانىمەن، جىنىستىق بولىنۋشىلىككە ورىن جوق.

اسىلزات ارىستانبەك پەن ينديرا كەرەي تۋىندىلارىن قولعا العان كەزدە وقىرمان بويىندا وت سەزىم ويناقتاپ، «ءماتىن توياتى» سالتانات قۇرادى. تەك ءتاننىڭ عانا ەمەس، جاننىڭ دا «ءماتىن توياتى» بار ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. قازاق – قاي كەزدە بولماسىن باستى ورىنعا «ءماتىن توياتىن» ەمەس، «ەستەتيكالىق ءلاززاتتى» قويعان ۇلت. وسى «ەستەتيكالىق ءلاززاتتى» جاستاردىڭ وقىرمانمەن ساناسىن ساندالتاتىن ينتەللەكتۋالدى ويىنىنان تابامىز.
قازىر جاستار پروزاسىندا بوي كورسەتىپ جۇرگەن ادەبي كەيىپكەر حاراكتەرىنىڭ ادەبي كەڭىستىك پەن ۋاقىتتىڭ بويىنا ءسىڭىسىپ جوعالىپ كەتۋىن ونىڭ ورنىن اۆتورلىق الەۋمەتتىك جانە پسيحولوگيالىق اڭىستاعى اۆتورلىق پەرسوناجدىڭ باسۋى توسىن سيپات ەكەنى داۋ تۋدىرمايدى. اعىلشىن جازۋشىسى ءام ادەبيەتتانۋشىسى كريستينا برۋك-روۋز «ءداستۇرلى حاراكتەردىڭ» كۇيرەۋگە ۇشىراۋىنىڭ باستى-باستى بەس سەبەبىن الدىمىزعا تارتادى: 1) «ىشكى مونولوگ» پەن پەرسوناجدىڭ «ويىن وقۋ» جانە باسقا امال-تاسىلدەردىڭ داعدارىسى; 2) بۋرجۋازيالىق قوعام مەن ول تۋدىرعان روماننىڭ كەلمەسكە كەتە باستاۋى; 3) تاريح ساحناسىنا باق اسەر ەتۋىمەن «جاساندى فولكلوردىڭ» شىعۋى; 4) ەستەتيكالىق جالاڭاشتىقتىڭ ومىرگە دەندەپ ەنۋى «كليپتىك ويلاۋ» تيپىندەگى «تانىمال جانرلاردىڭ» بەدەلىن وسىرەدى; 5) رەاليزمنىڭ حح عاسىردىڭ ەسسىزدىك پەن زورلىق-زومبىلىققا تولى بارشا امالياتىن بارلىق قىرىنان بەرە الماۋى.

ولار قازاق قوعامىنداعى «كىشكەنتاي ادامداردىڭ» تراگەدياسىن كەڭ اۋقىمدا «الدەبىر ازاماتتىق مارتەبەگە يە، الەۋمەتتىك جانە پسيحولوگيالىق كۇردەلى تاريحى بار» قايتالانباس جەكە تۇلعا ارقىلى ەمەس، ءوزىنىڭ قوعام تۋرالى جەكە باستىق تۇسىنىگىن پەرسوناجدارى بويىنا سىيدىرىپ بەرۋگە تالپىنىس جاسايدى.
قازاق جاڭا رومانى بويىنا بارشا جانرلاردىڭ سينتەزىن، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ بارلىق قۇندىلىقتارىن سىيدىرعان جاڭا تيپتەگى ادەبيەت رەتىندە رەاليزمنەن بويىن اۋلاققا سالعان تەحنولوگيالىق جاڭعىرعان الاش الەمىن باسقا قىرىنان تانىتاتىن سونى دۇنيە. ءبىز قازىر جاڭانىڭ ومىرگە كەلۋى جاقىنداي تۇسكەن «ءولىارا ادەبي داۋىردە» تىرشىلىك كەشىپ جاتىرمىز.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz