باسى: قازاق كيىز ءۇيى – عالامنىڭ مودەلى

ەكىنشى ءبولىم

كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى      

كيىز ءۇيدىڭ نەگىزگى ىشكى قاڭقاسىن قۇرايتىن شاڭىراق، ۋىق، كەرەگە، ەسىكتەرىن (سىقىرلاۋىق) «ءۇيدىڭ سۇيەگى» دەپ اتايدى. ەندى سول قۇرىلىمدارعا جەكە-جەكە توقتالايىن.

1. شاڭىراق

شاڭىراق – كيىز ءۇيدىڭ تۇتاس قاڭقاسىن تۇتاستىرىپ ۇستاپ تۇراتىن، ەڭ بيىك توبەسىنە ورنالاستىرىلعان كۇلدىرەۋىشتى كۇمبەز ءتارىزدى  شەڭبەردى قازاق تىلىندە «شاڭىراق» دەپ اتايدى. شاڭىراق جاسايتىن شەبەرلەردى «شاڭىراقشى» دەپ اتايدى.

شاڭىراقتىڭ ۇلكەن-كىشىلىگى ءۇيدىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىنە قاراي جاسالادى. شاڭىراق شەڭبەرىندە ۋىقتىق قالامىن كىرگىزىپ ۇستاپ تۇراتىن ءتورت بۇرىشتى جاعالاي تەسىلگەن تەسىكتەر بولادى. ونى «ۋىق كوز»  نەمەسە «شاڭىراق كوز» دەپ اتايدى. ادەتتە ءتورت قانات ۇيلەردىڭ شاڭىراق كوزدەرى ەلۋ نە الپىس كوزدى بولىپ كەلەدى. سەگىز قانات ۇيلەردىڭ شاڭىراق كوزدەرى ءجۇز، ءجۇز جيىرما كوز بولىپ تەسىلەدى.

ال  ءۇيدىڭ كولەمى، ديامەترى ۇلكەيگەن سايىن، ونىڭ شاڭىراعى دا قوسا ۇلكەيىپ وتىرادى. نەگىزىنەن العاندا شاڭىراق كوزدەرىنىڭ سانى ۋىق پەن كەرەگە باسىنىڭ سانىنا بايلانىستى بولادى. قالىپتى ۇيلەردىڭ شاڭىراعى 1.80 سم دەن 2.20 سم-گە دەيىن بولسا، وتىز قاناتتى اق سارايدىڭ شاڭىراعى 8-9 مەترگە دەيىن ۇلعايا بەرەدى.

شاڭىراقتىڭ توبەسىن كۇمبەز بەينەسىنە كەلتىرىپ ، ونىڭ ۇستىنە جاپقان تۇندىكتى كوتەرىپ تۇراتىن ، دوعا ءتارىزدى يلگەن ءۇش- ۇشتەن ايقاستىرىپ ورناتقان دوعا اعاشتى «كۇلدىرەۋىش» دەپ اتايدى. كەي ولكەلەردە كۇلدىرەۋىشتى – «جەلدىك» نەمەسە «شاباق» دەيدى. كيىز ۇيگە كۇلدىرەۋىش ارقىلى جارىق تۇسەدى. ورتاعا جاققان وتتىڭ ءتۇتىنى دە سول كۇلدىرەۋىشتەن سىرتقا شىعادى. كۇلدىرەۋىش 45 گرادۋس شاماسىندا دوعا بولىپ ءيلىپ تۇرعاندىقتان، ونىڭ ۇستىنە جاپقان تۇندىكتەن جاڭبىر مەن قار وڭاي سىرعىپ ءتۇسىپ كەتەدى. سوققان بوران مەن جەل دە تەز اينالىپ وتەدى. قاۋىپسىزدىگى وتە كەمەل جاسالعان.

قازاق شاڭىراعى جاسالۋ ەرەكشەلىگىنە قاراي «شاباق شاڭىراق»، «تاباق شاڭىراق" بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ورتاسىن تەگىس اعاشتان ويۋلاپ، كۇلدىرەۋىشتىڭ ءار جەرىنە كولدەلەڭ شاباق سالىپ، ءار ءتۇرلى ناقىشپەن جاساعان جايپاقتاۋ شاڭىراقتى «تاباق شاڭىراق» دەسە، ورتاسىن تاباقسىز كۇلدىرەۋىشتەن عانا جاساعان ءتۇرىن «شاباق شاڭىراق» دەيدى.

شاڭىراقتىڭ كۇلدىرەۋىشى دە شاڭىراق ۇلكەيگەن سايىن سانى ارتا تۇسەدى. كىشى شاڭىراقتىڭ كۇلدىرەۋىشى ەكى-ەكىدەن تورتەۋ بولسا، ورتا ۇيلەردىڭ شاڭىراعىنىڭ كۇلدىرەۋىشى ءۇش-ۇشتەن التاۋ بولادى. ال ودان دا ۇلكەن ۇيلەردىڭ شاڭىراعىنىڭ كۇلدىرەۋىشى  التى-التىدان ون ەكىگە دەيىن ارتا بەرەدى. ويتكەنى بۇكىل ءۇيدىڭ قۇرىلىمدىق سالماعى شاڭىراقتىڭ كۇلدىرەۋىشىنە سۇيەنىپ تۇرادى. جالپى العاندا شاڭىراق ءۇيدىڭ ءوز سالماعىنان باسقا سىرتقى جەل مەن بوران، جاۋىن-شاشىننىڭ دا قىسىم كۇشىن كوتەرەدى. سوندىقتان شاڭىراق – كيىز ءۇيدىڭ جۇك كوتەرگەن قارا نارى دەۋگە بولادى.

كۇلدىرەۋىشتى قوسىپ ۇستاپ تۇراتىن اعاشتى «قاعاشا» نەمەسە «باقالىق» دەپ اتايدى. قازاقتىڭ شاڭىراق جاسايتىن قاس شەبەرلەرى شاڭىراقتى بوياۋ، ويۋلاۋ، ورنەكتەۋ، كومىستەۋ، التىنداۋ، سۇيەكتەۋ تاسىلدەرىمەن  كوز تارتاتىن ەتىپ، بارىنشا كوركەم جاسايدى. باستى بەرىكتىگىنە نازار اۋدارادى. شاڭىراقتىڭ ەكى جاعىنا تەرمە، ورمە باۋ تاعادى. ونى «جەلباۋ» دەپ اتايدى. ول ءۇي تىككەندە، شاڭىراقتى جوعارى باقانمەن كوتەرگەندە، سول جەلباۋدان ۇستاپ تۇرىپ كوتەرەدى. ول شاڭىراقتىڭ تەپە تەڭدىگىن ساقتايدى. ودان سىرت قاتتى بوراندى كۇندەرى سول جەلباۋعا اۋىر زاتتاردى بايلاپ قويادى. سول كەزدە ۇيىتقي سوققان بوران ءۇيدى جىعا المايدى.

قازاق ءداستۇرلى ۇعىمىندا كيىز ءۇيدىڭ ەڭ قاسيەتتى، ەڭ كيەلى زاتى – شاڭىراق بولىپ سانالادى. ءۇي، وتباسى دەگەن ۇعىمداردىڭ ورنىنا «شاڭىراق» دەيدى. ۇلكەن ءۇيدى «قارا شاڭىراق» دەي سالادى. كوشكەندە ەڭ كۇشتى، ەڭ ماڭداي الدى اتان تۇيەگە شاڭىراقتى ايىرىم ارتىپ كوشەدى. كوشتىڭ الدىندا الىپ جۇرەدى. ارتقى تۇيەگە، نە ارىق تۇيەگە ارتپايدى. بارىپ قونعان، ەرۋلەگەن جەردە شاڭىراقتى باسقا جۇكتەردەن بۇرىن تۇسىرەدى، تازا بيىك جەرگە قويادى. ويپات، شۇڭقىر جەرگە قويمايدى. ولاي ەتسە، شاڭىراقتان قۇت قاشادى دەپ ىرىمدايدى. شاڭىراقتى شالقاسىنان شالقايتىپ تاستامايدى. ەرۋلەپ كوشىپ كەتەتىن جەرگە قويعاندا دا، شاڭىراقتى تۋىرلىق، تۇندىكپەن جاۋىپ بيىك جەرگە، يت سارىمايتىنداي ەتىپ قويادى.

قازاق ىرىمىندا شاڭىراقتان اتتامايدى، شاڭىراققا تۇكىرمەيدى، شاڭىراقتى بوقتامايدى، شاڭىراققا تاس لاقتىرمايدى، شاڭىراقتى قارعامايدى، شاڭىراقتى لاستامايدى، تازا كۇتىپ ۇستايدى. شاڭىراقتىڭ كيەسى اتادى دەپ قورقادى. كوپسىپ-كوبىپ سويلەگەن الدە بىرەۋلەرگە «شاڭىراققا قارا»، «شاڭىراققا باق» دەپ ەسكەرتۋ جاسايدى.

ال شاڭىراق توزسا، ىستەتۋگە كەلمەي قالسا، وندا وعان اق تامىزىپ ورتەپ جىبەرەدى دە، كۇلىن بيىك وسكەن بايتەرەكتىڭ تۇبىنە، تازا جەرگە كومەدى. سويتسە بايتەرەك قاۋلاپ ءوسىپ تۇرادى دەپ ىرىمدايدى.

قازاق تىلىندەگى قارا شاڭىراق ءسوزى - ءوز كەزىندە  اتادان بالاعا قالعان ۇلكەن ءۇي دەگەن زاتتىق ۇعىمدى عانا بىلدىرسە، كەيىن كەلە ۇلت مادەنيەتىنىڭ، دۇنيە تانىمدىق الەمەتتىك كەڭ ماعىنالى ۇعىمىنا ۇلاستى. الەمدىك تانىمال ۇلى ۇعىمعا اينالدى. «مادەنيەتتىڭ قارا شاڭىراعى»، «ونەر قارا شاڭىراعى»، «كيەلى شاڭىراق»، «قاسيەتتى شاڭىراق»، «قازاق مەملەكەتىنىڭ قارا شاڭىراعى»، «الەم ەلدەرىنىڭ ورتاق قارا شاڭىراعى» ت.ب. ءتارىزدى تىم تەرەڭ، ماعىناسى سالقار رۋحاني ۇعىمداردى بىلدىرەتىن بولدى.

2. ەسىك ( سىقىرلاۋىق)

كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى ەكى ءتۇرلى ماتەريالدان جاسالادى. ءبىرى – جارىلىپ اشىلاتىن اعاش ەسىك. ونى «سىقىرلاۋىق» دەپ اتايدى. ەكىنشىسى – كيىزدەن جاسالاتىن، ءتۇرىلىپ اشىلاتىن كيىز ەسىك. ونى «كيىز ەسىك» دەپ اتايدى. بۇل ەسىكتەر ءۇيدىڭ جىلۋى مەن بەرىكتىگىن ساقتايدى.

قازاق كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن ءۇي جاساتقان ادامعا جاساتپايدى. باسقا ەسىك جاسايتىن شەبەر ەسىكشىگە جاساتادى. ۇيتكەنى قازاق جول-جورالعىلارىندا ءۇيدىڭ ەسىگى ەرەكشە كيەلى سانالادى. ودان جاقسىلىق تا، جاماندىق تا، ءومىن دە، ءولىم دە كىرەدى دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان باعزى زامانداردا ارنايى ەسىك جاسايتىن قاس شەبەرلەر بولعان. ولار اعاش ەسىكتى  بۇتاقسىز قاتتى اق قايىڭ، قىزىل قاراعاي ءتارىزدى وتە بەرىك ، ساپالى اعاشتاردان شاۋىپ، قاشاپ جاسايدى.  اعاشتىڭ بۇتاعى بار جەردەن جاساسا، قىسىم تۇسكەندە ءدال سول جەردەن سىنادى. قاتتى بوران سوققاندا قيراپ قالادى. ەسىك ءۇيدىڭ ماڭداي جاعىنداعى بارلىق سالماقتى كوتەرىپ ءۇستاپ تۇرادى. باق شاقىراتىن، جارىق كىرگىزەتىن اسىل مۇلىك سانالادى. ەسىك جاساۋشىلاردى «ەسىكشى» دەپ اتايدى. ەسىك ارزان باعادا بولمايدى. وعان تۇيە، جىلقى، سيىر، جامبى، تايتۇياق بەرىپ، ارنايى تاپسىرىسپەن جاساتاتىن بولعان. ال ءۇي جاساعان ادامعا ەسىك جاساتپاۋى – ءبىر ادامنىڭ قولىنان جاسالعان ەسىك ەكى دۇنيەگە ۋاكىلدىك ەتپەيدى دەپ ۇيعارادى. ەسىك جاسايتىن ەسىكشىلەر دە جاي ادامداردان بولمايدى. ولار كوپ نارسەندەن حابارى بار. قازاقتىڭ جول جورالعىلارىن جاقسى بىلەتىن، قولى بەرەكەلى، نيەتى ءدۇرىس، ەل ىشىندە بەت پەن بەدەلى بار ادامدار. سولاردىڭ قولىنان جاسالعان ەسىكتەردەن باق پەن داۋلەت ۇيگە تاسىپ كىرىپ تۇرادى دەپ ىرىمداعان.

ەسىك ءبىر ماڭدايشادان، ەكى بوساعادان، ءبىر تابالدىرىقتان، ەكى جارما ەسىكتەن قۇرالادى. اتا قازاق تاعىلىمىندا ماڭدايشانى تارتپايدى، بوساعانى كەرمەيدى، تابالدىرىقتى باسپايدى، ەسىكتى سەرپىپ اشپايدى، توقپاقتاپ ۇرمايدى، اياقپەن تەپپەيدى. بوساعاعا سۇيەنىپ تۇرمايدى، بەيۋاقىتتا ەسىكتى ايقارا اشىپ قويمايدى. ءۇي يەلەرى دە، كەلگەن قوناقتار دا تابالدىرىقتان وڭ اياعىمەن اتاپ كىرەدى. ولاي ەتپەسە شاڭىراقتان قۇت، باستان باق تايادى دەپ ىرىمدايدى.

ەسىك جاساۋشىلاردىڭ ەسىككە قاتىستى ولشەم بىرلىكتەرى بولادى. ەسىكتىڭ بيىكتىگى ءۇي كەرەگەسىنىڭ بيىكتىگىمەن بىردەي بولادى. شامامەن 175 سم، ەنى 120سم، ەكى بوساعاسى مەن تابالدىرىعى، ماڭدايشاسى 7-8 سم مولشەرىندە بولادى. كەيدە ءۇيدىڭ ۇلكەن كىشىلىگىنە قاراي وزگەرىپ وتىرادى.

كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ ماڭدايشاسى مەن قوس بوساعاسىنا ادەمى اشەكەيلى ويۋ- ورنەكتەر سالىنادى. باردام باي ادامدار ويۋ- ورنەكپەن ارالاستىرىپ، ءمۇيىز، سۇيەكتەن، التىن، كۇمىستەن ارالاستىرىپ ودان ارى اشەكەيلەپ جاساتاتىن بولعان.

قازاقتا «بوساعا مايلاۋ» دەگەن جاقسى ءداستۇر بار. «شاڭىراعىڭ بيىك، ىرگەڭ كەڭ، تەرەزەڭ تەڭ، تابالدىرىعىڭ تازا، ءتورىڭ قۇتتى، بوساعاڭ بەرىك بولسىن» دەگەن اق باتا دا بار.

توقەتەرىن ايتقاندا، ەسىك – قۇت قاقپاسى، كيە ەسىگى سانالادى، وتە جوعارى باعالانادى.

3. كەرەگە

كەرەگە – كيىز ءۇي سۇيەگىنىڭ قابىرعا جانە ىرگە بولەگىن قالىپتاستىراتىن قۇرىلىمىنا  جاتادى. ول ءوز ۇستىنە جابىلعان تۇندىك، تۋىردىق، ۇزىك، شاڭىراق، ۋىقتاردىڭ  سالماعىن كوتەرىپ تۇرادى.  سىرتتان سوققان جەل مەن بورانىڭ قىسىم كۇشىن، شەڭبەر ءپىشىنى ارقىلى ۇستىنە جالعانعان كۇمبەز ءپىشىندى ۋىق جاقتاعى قۇرىلىمىنا قاراي وتكىزىپ، جەل باعىتىن جوعارى قاراي ىعىستىرادى. وسى كەزدە كەرەگەگە تۇسكەن قىسىم كۇشى تابيعي ازايادى. كەرەگەگە ۇرعان جەل ازايىپ، ۇستىنگى جەل كۇشەيەدى دە، كەرەگەنى جەرگە قاراي نىقتاپ قاداي تۇسەدى. ءۇيدىڭ سالماعى اۋىرلاعان سايىن، ورنىقتىلىعى دا ارتادى. بوراننىڭ ۇيگە توندىرەتىن قاۋپى مەن قاتەرىن سەيىلتەدى. جەر سىلكىنىسىنىڭ كەز كەلگەن باعىتىنا ۇيلەسىمدى ەتىپ جاسالعاندىقتان، قاتتى، جىلدام، كۇشتى باعىتتى اساۋ قوزعالىستار قاي باعىتقا شايقاسا دا، قاي جاققا تەربەسە دە،  ول تەپە-تەڭدىگىن ساقتاپ، ءپىشىنىن وزگەرتپەي تۇرا بەرەدى. ونىڭ دوڭگەلەنگەن شەڭبەر ءپىشىنى تورتكۇل دۇنيەنىڭ بار باعىتىنا باعىپ، تابيعي ۇيلەسىم تاۋىپ، سىرتتان تونگەن قاۋىپ پەن قاتەردەن ساقتايدى. وسىنداي عىلىمي ەسەپتەۋلەردى ارقاۋ ەتىپ، ىشكى بىرلىگىن ءتورت بۇرىش كوزبەن كورىكتەپ كوكتەپ، جيىپ-جايۋعا  ىڭعايلى ەتىپ، بوز تالدان، جىڭىشكە قايىڭنان اسەمدەپ جاسالعان،  كيىز ءۇيدىڭ قابىرعاسى مەن  ىرگەسىن قالىپتاستىراتىن اعاش سۇيەكتى قۇرلىمىن قازاق  «كەرەگە» دەپ اتاعان.

قازاق «كەرەگەڭ كەڭ، پيعىلىڭ وعان تەڭ بولسىن» دەگەندى تەكتەن-تەككە ايتپاعانىن وسىدان تۇسىنۋگە بولادى.

قازاق كيىز ءۇيىنىڭ كەرەگەسى  كوزدەرىنىڭ كولەمىنە قاراي «تور كوزدى كەرەگە»، «جەل كوزدى كەرەگە» دەپ ەكىگە بولىنەدى.  كىشكەنە كوزدى، ياعني 11-15 كوكتى، 75-90 باستى ارالىق قالدىرماي ءجيى كوكتەلگەن كەرەگەنى «تور كوزدى كەرەگە» دەپ اتايدى. تور كوزدى كەرەگەنى جيناۋ اۋىرلاۋ بولادى. بىراق جەل مەن بورانعا شىدامدى كەلەدى. تور كوزدى كەرەگەنىڭ ۋىق بايلايتىن باسى جيىرما باستى بولادى.

ال اراسىنان ءبىر كوزدى اتتاپ ءوتىپ، ازات قالتىرىپ، 11-12 كوكتى، 95-120 باستى كوكتەپ جاساعان كەرەگەنى  «جەل كوزدى كەرەگە» دەيدى. جەل كوزدى كەرەگە تەز جينالادى. جەل كوزدى كەرەگەنىڭ ۋىق بايلايتىن باسى ون جەتى باستى بولادى.

كەرەگە جاسايتىن كەرەگەشىلەر جاس تال مەن قايىڭنىڭ قابىعىن ارشىپ، كولەڭكەدە كەپتىرگەننەن كەيىن قوزعا كومىپ جۇمسارتادى. سونان سوڭ تەزگە سالىپ تۇزەتىپ، جونادى. دايىن بولعان كەرەگە اعاشتارىن قايتادان تەزگە سالىپ مۇسىندەيدى. بۇدان سوڭ ولاردى ءبىر-بىرىمەن قوسىپ، تۇيەنىڭ، وگىزدىڭ مويىن تەرىسىنەن دايىندالعان تاسپامەن كوكتەيدى، جوسامەن بويايدى. اۋقاتتى ادامدار كەرەگەنى ءار ءتۇستى بوياۋمەن بوياپ، باسىن ىشكى جاعىنان سۇيەكپەن، كۇمىسپەن اشەكەيلەتەتىن بولعان. جيۋلى كەرەگەنىڭ بيىكتىگى 2 م-دەي، ەنى 75 سم-دەي بولادى. ال جازعان ۋاقىتتا بيىكتىگى ءسال تومەندەپ، ەنى 2-2,5 م-گە دەيىن سوزىلادى. كەرەگەنى ءوزارا تاڭعىشپەن بايلاپ جيىپ قويادى.  كەرەگە سانىنا قاراي كيىز ءۇي 4, 6, 8, 12 قانات ەتىپ تۇرعىزىلادى. حان ورداسىنىڭ كەرەگە سانى 30-عا دەيىن جەتكەن.

قازاق كەرەگەنىڭ ءار تال اعاشىن «جەلى» دەپ اتايدى. جەلىنىڭ ەڭ ۇزىنىن «ەرسى»، ورتاشا ۇزىندار «بالشىق»، ەڭ قىسقاسىن «ساعاناق» دەيدى. كەرەگەنىڭ كوكتەلىپ جاسالىپ بولعان ءتۇرىن «قانات» دەپ اتايدى. ءۇي ۇلكەيگەن سايىن قانات سانى دا ارتىپ وتىرادى.

قازاق كەرەگەنىڭ باسىنا جامان زاتتاردى ىلمەيدى. «ءۇي ءىشى الا بولسا، كەرەگە باسى پالە بولادى» دەپ ىرىم ەتەدى. «كەرەگە ءۇي ساقتايدى، كەمەڭگەر ەل ساقتايدى» كەرەگەنى ايالاپ كۇتىپ ۇستايدى.

4. ۋىق

كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعى مەن كەرەگەسىن بىرىكتىرىپ ۇستاپ تۇراتىن،  ۇزىن ين اعاشىن قازاق  «ۋىق» دەپ اتايدى. ۋىق ءۇيدىڭ توبە بولىگىن كۇمبەز بەينەسىنە كەلتىرىپ، شاڭىراعىن بيىك كوتەرىپ، ءىشى-سىرتىنا سىمبات بەرىپ تۇرادى. شاڭىراققا تۇسكەن سالماقتى كەرەگەگە قاراي وتكەرمەلەپ، ءۇيدىڭ اۋقىمى مەن سالاماعىن تەڭدەپ تۇرادى. سوعان بايلانىستى ۋىق سانى كەرەگەنىڭ جەل كوزدى جانە ءتور كوزدى جاسالۋىنا قاراي كەرەگە باسىنىڭ سانىنا تەپە-تەڭ بولادى. ءبىرى ارتىق، ءبىرى كەم بولمايدى. بۇدان سىرت كەرەگە باسىنا بايلانبايتىن، ەسىك ماڭدايشاسىنا جەتى نە التى ۋىق بايلانادى. بۇل التى ۋىق التى الاشتى بىلدىرسە، جەتى ۋىق جەتى جۇرت، جەتى اتانىڭ سيمۆولى دەۋگە بولادى.

قازاق كيىز ءۇيىنىڭ ۋىق سانى مەن قانات سانىنىڭ، ەسەبىن دۇرىس ەسەپتەپ شىعارۋ ءۇشىن كەرەگە باسىنا بايلانعان ۋىق سانىنا، ماڭدايشاعا بايلانعان ۋىق سانىن قوسىپ ەسەپتەگەندە ءۇيدىڭ قانشا باس ۇيدەن قۇرالعانىن دۇرىس ايتۋعا بولادى. ال قانات سانى تىپتەن وڭاي، ۇيدە قانشا كەرەگە بولسا، ول ءۇي سونشا قاناتى ءۇي دەۋگە بولادى.

دەمەك، ادەتتەگى التى قاناتتى ءۇيدىڭ ۋىعىنىڭ ۇزىندىعى 12-13 قارىس بولسا، قانات سانى كوبەيگەن سايىن ۋىقتىڭ ۇزىندىعى ءۇي كولەمىنە قاراي 15-16 قارىسقا، ءتىپتى ودان دا ۇزارىپ، قارىس سانى ارتىپ وتىرادى. سەبەبى ءۇي ىرگەسى كەڭەيگەن سايىن ۋىعى ۇزارا بەرەدى. ەگەر ىرشەسى كەڭ، ۋىعى قىسقا بولسا، ءۇي  توبەسى جالپيىپ جاتىپ قالادى. ءۇي ساۋلەتتى كورىنبەيدى.

ۋىقتى ۇزىن جاساۋداعى ماقسات – ءۇي توبەسى بيىك ءارى كوركەم كونۋس ءپىشىندى بولىپ ادەمى كورىنەدى. جەل مەن بوراننىڭ كەدەرگى كۇشىن تەز اينالدىرىپ وتكىزۋگە ىڭعايلى بولادى. ۋىقتىڭ ءيىن كەلگەن جەرىن، 145-150 دوعال بۇرىشىن – «ۋىق الاقانى» نەمەسە «ۋىق قارنى» دەپ اتايدى.

قازاق ۋىقتىڭ ۇزىن بويىن تورتكە ءبولىپ قاراستىرادى. ۋىقتىڭ يلگەن كەرەگە باسىنا بايلايتىن جالپاق بۇكىرلەۋ  جەرىن، ۋىق باۋ تاعاتىن، تەسىك تۇسىن «ۋىقتىڭ الاقانى» دەسە، ۋىقتىڭ الاقانىنا جالعاسىپ يلگەن كۇدىس جەرىن «ءيىنى» نە «قارى»، «ۋىق قارى» دەيدى، ۋىقتىڭ يىنىنەن شاڭىراققا دەيىنگى ءتۇزۋ اراسىن «ۋىق قارىمى» نەمەسە «ۋىق سابى» دەسە، ۋىقتىڭ شاڭىراق تەسىگىنە كىرىپ تۇراتىن ءتورت قىرلاپ جاسالعان ءۇشىن «ۋىق قالامى» دەپ اتايدى.

ۋىق تاپ-تازا قازاقى ولشەم-مولشەر ساندىق ەسەپتەرمەن جاسالعان، كيىز ءۇيدىڭ قۇرىلىم بولشەگى بولىپ تابىلادى.

ۋىقتىڭ ءپىشىنى عاجاپ قۇبىلىسقا ساي جاسالعان، سالماق وتكىزگىش دەۋگە بولادى. ۋىقتىڭ  يىنىنەن باستاپ، ءتورت قىرلى قالامىنا قاراي اقىرىن-اقىرىن  جىڭىشكەرە بەرەدى. ونىڭ دا نازىك ەسەبى بار: بىرىنشىدەن، ۋىقتىڭ جەڭىل ءارى ادەمى بولۋىنا بايلانىسى بولسا، ەكىنشىدەن، شاڭىراق شەڭبەرىندەگى ۋىق كىرەتىن ۇياشىقتىڭ كەڭ بولىپ كەتپەۋىن كوزدەيدى. ۇشىنشىدەن، شاڭىراق تۇعىنى (شەڭبەر اعاش) جۋان بولسا، كوزگە ەرسى كورىنىپ، ءۇي كوركى مەن ساۋلەت ءسانىن بۇزادى. تورتىنشىدەن، ۋىقتىڭ كەرەگە باسىنا بەكىتىلىپ بايلانعان اراسى 2.5-3 سانتيمەتردەن اسپاۋى شارت. ال شاڭىراق ۇياشىعىنا ۋىقتىڭ قالامى كىرىپ ورنىققاندا جوعارىداعى سالماق تومەن قاراي اعىلىپ كەلىپ، كەرەگەگە تۇسەدى. جوعارىدان  اعىلاتىن سالماق كەدەرگىسىز  ءتۇسۋى  ءۇشىن جىڭىشكەدەن جۋانعا قاراي سىرعۋ امالىن قولدانعان. ەگەر، ۋىقتىڭ باسى مەن اياعى تەڭ بولسا، وندا جوعارىدان قۇلداعان سالماق بىردەن كەرەگەگە اۋىرلىق اكەلەدى دە ، كەرەگە تەز سىنىپ كەتەدى. شاڭىراقتان كەرەگە تۇسەتىن سالماقتىڭ مولشەرىن  تەڭدەپ تۇرۋ ءۇشىن ۋىقتى نازىك ولشەم-مولشەرلىك ەسەپتەۋ ادىسىمەن، وتە عىلىمي تۇردە جاساعان. اتام قازاقتىڭ «ءبىر ۋىعىڭ بولىپ قادالايىن» دەگەن سوزىندە كول-كوسىر تاربيەلىك ءمان جاتىر. بەسىنشىدەن، ۋىقتىڭ الاقانىنان  قالامىنا قاراي جىڭىشكەرە جاسالۋى، شاڭىراق ۇياشىعى مەن ۋىق قالامىنىڭ ءتورت قىرلى بولىپ جاسالىۋى ءۇيدىڭ ورنىقتىلىعىن ارتىرا تۇسەدى. التىنشىدان، ءۇيدىڭ توبە بولەگى كۇمبەز ءپىشىندى بولعاندىقتان، سىرتتان جاۋعان جاۋىن-شاشىن تومەنگە قاراي تەز ءارى كەدەرگىسىز سىرعىپ تۇسەدى. بوران - شاپقىنعا شىدىمدى بولادى. قازاق كيىز ءۇيىنىڭ ۋىعى وسىنداي عاجايىپ ەسەپتەۋ تاسىلدەرىمەن جاسالعان.

قازاق ۋىقتىڭ الاقانىنىڭ ىشكى بەتىنە «ىرۋ» سىزىعى مەن ۇزىن بەدەرىنەن باسقا، ويۋ-ورنەك سالمايدى. ول جەرگە ويۋ-ورنەك سالسا، جوعارىدان تومەنگە تۇسەتىن سالماق كۇشى توسقاۋىلعا ۇشىرايدى دەپ ۇيعارادى. ۋىقتى جوسامەن، نە قىزىل كۇرەڭ بوياۋمەن بوياپ قويادى. ۋىقتىڭ باسىنان تەسىك تەسىپ،  ءار ۋىققا جەكە-جەكە  باۋ تاعادى. ونى «ۋىق باۋ» دەپ اتايدى. ۋىق باۋدىڭ ۇزىندىعى  1.20-1.50 سانتيمەتر شاماسىندا بولادى. كوپ ۋىقتاردى  بىرىكتىرىپ جيناعان كەزدە، ۋىقتاردىڭ باسىن قوسىپ، سول ۋىق باۋمەن بايلاپ، تۇيەگە ارتادى. سوندا بەت-بەتىنە كەتىپ شاشىلىپ قالمايدى. قازاقتا «باۋسىز ۋىق – بايلاۋسىز كولىك» دەگەن ءتامسىل بار. بۇل ءسوزدىڭ تۇبىندە نار تۇيەدەي وبرازدى شۇڭەت وي شوگىپ جاتىر. تاعىلىمى مول، ءتالىمى كول تاربيە جاتىر.

جالعاسى بار...

بولات بوپايۇلى

Abai.kz