Бірінші бөлім

КИІЗ ҮЙДІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ

Қазақ халқының киіз үйі – баспана ғана емес. Қазақ халқының әлемдік дүниетанымының нақты, затты көрінісі. Күллі ғалам мен адам арасын байланыстырушы. Сыртқы қаскөй тылсым күштерден қорғаушы. Қазақ халқының рухани мәдениеті мен заттық мәдениетін сақтаушы, тарихи құнды жәдігері.

Киіз үйдің ішкі кеңістігі қазақ дүниетанымындағы ұлы ұғымдар бойынша орналастырылған. Есіктен кіргендегі оң жақ, төрде отырып қарағандағы сол жақ – үйдің «Оң жағы» деп аталады. Ол – ата-ананың орны. Сол жақ – тұрмыс құрмаған, үйленбеген ұл мен қыздың орны. Үй ортасы – ошақтың орны. Есіктен ошаққа дейінгі аралық – «Есік жақ», «Босаға жақ» деп аталады. Ошақтан төрге дейінгі аралық – «Төр» немесе «Төр жақ» делінеді.

Үйдің айнала етегін «Ірге», «Үй іргесі» деп атайды. Қазақ бақ үйдің шаңырағында, босағасында, төрінде, от орнында, керегесінде, іргесінде, табалдырығында тұрады деп ырым етеді. Үйдің сол бөлектерін таза, ретті етіп, аялап ұстайды.

Қазақ киіз үйі – таным дүниесінің объектісі. Әлемдік дүниетанудың үздік құралы. Он сегіз мың ғаламның шағын бейнесі. Аспан мен жер, тұтас әлем тіршілігіндегі мифтік аңыздардың жиынтығын өз құрылымына сыйғызған адамзат тарихындағы ғажайып астрономиялық бірегей баспанасы, ұрпағын бақытты етіп өсіретін, ата дәстүрімен жан-жақты білімді етіп жетілдіретін құт ұясы, білім беретін, өмір үйрететін киелі  жұрты деуге болады.

Киіз үйдің ең басты символы – оның конус және шеңбер пішінді жасалуы. Одан да кереметі шығыстық сәулет мәдениет өнерімен жасалған, бөгенайы бөлек өзіне тән, қайталанбас дара стиль өнері болып табылады.

Қазақ – киіз үйдің шеңберін тіршіліктің көзі, дүниенің кіндігі, өмірдің нүктесі деп қарайды. Сол нүктеге тіршілікті әкеліп орналастырса, оның айналасындағы,  бірдей қашықтықтағы әр алуан нүктені жанай өтетін сәуле сызықтары, өзі басталған нүктесінен тұйықталып келіп, дүниенің кіндігінде тұрған тіршілікті үйіріле айналып, сәуле шеңбер қалыптастырып тұрады.  Содан барып бір нүктесі екінші нүктесінен аспайтын, не кемімейтін дөңгелек шеңбер қалыптастырады.  Одан ары қарай ол шеңберді  шыр айналып тұрған, үлкен әлем қоршаған су жаңа бір кіші әлем жасап шығады. Міне, қазақ киіз үйі осындай ғажайып ой ағынынан туған, философиялық, логикалық тұжырымдардың  және  дүниетанымдық  ғылыми жүйенің негізгі принциптерін басшылыққа ала отырып математикалық, геометриялық, метефизикалық есептеу әдісімен жасаған, адамзат тарихындағы ең озық баспана қатарына жатады.

Киіз үйдің күмбез тәріздес шаңырағынан бастап,  қасиетті табалдырығына дейінгі, әр алуан құрылымдық бөлшектері, үй жабдықтары түп-түгел қазақтың салт пен дәстүріне негізделіп жасалған. Бәрі бебеу тілмен сайрап сөйлеп түр. Тілсіз, ойсыз, дәстүрсіз бөлшек жоқ. Қошқар мүйіз ою салынған,  төрге төселген сырмағы мен текеметі, кілеміне түскен алтын иірімді өрнектер, зер сандықтарға ойып басқан оюлар, ыдыс-аяққа жарасқан нақыштардың бәрі көзге ұрып, көңілге сыр тоғытады. Бәрі дөңгеленген дүниенің сырын шертеді.

Қазақ киіз үйінің жоғары қабаты мен төменгі қабаты  арасы – ішкі дүние  мен сырты дүниенің шекарасы іспеттес. Шаңырақ арқылы үй иелері көк аспанға бағып, күнмен, аймен, жұлдызбен сырласады. Мұның дәлелі – қазақтың жаңа түскен жас келіні күннің көзі алғаш көрінген сәтте, қолына бақан алып, үй түндігін өз қолымен түреді. Бұл – сырттың жарығын үйге түсірген келіннің, көңіл жарығы да үйге күн сәулесімен бірге түссін деген жақсы ырымы.

Қазақ киіз үйдің керегесі шеңбер, шаңырағы мен уық ұстап тұрған жоғары бөлегі күмбез болып келуі көк аспан мен жердің арасын байланыстырып түрған ғажап қосылыстың символы деуге болады.

Оның табиғат пен жаратылыс дүниесіне жарасымдылығы өте ғылыми тұрғыдан нақты зерттеліп жасалған. Қай бағыттан дауыл тұрып, боран соғып, жел үрлесе де дөп-дөңгелек киіз үйді айналып өте береді. Киіз үйге күш түсіре алмайды. Жауған жауын мен қар да жоғарыдан төмен сырғып құлай береді. Ал жер сілкінседе қай бағытқа шайқаса да киіз үй ешқандай тепе теңдігінен айырылып қалмайды.

Ал киіз үйдің ауасы тәулік бойы тәбиғи түрде ауысып, ішкі ауа мен сыртқы ауа үзілмей жалғасып тұрады. Жарық сәуле шаңырақ пен есіктен кіріп, үйді жарқыратып тұрады. Үйдің тынысы кең болады. Бұл адамдардың мінезіне ерекше әсер жасап, көңіл күйін керемет ұстауға үлкен рөл атқарады. Денсаулығының мықты болуына мол септігін тигізеді.

Қазақ киіз үйі – тұтас жаратылыс дүниесінің қасиеттерін өз бойына сіңірген типтік күмбезді құрылым болып табылады. Қиық шар пішінді төбесіне орналастырған шаңырақ – үйдің жоғары қабатындағы бүкіл салмақты ұстап тұрады. Шаңырақ – үйдің еңсесін көтеріп ұстап тұратын дөңесті күмбез. Шаңырақтың дөңгелек шеңбері «Тұғын» деп аталады. Тұғын механика тұрғысынан қарағанда, шеңбер пішініне жатады. Оған қысым күш түскенде, күлдіреуіш арқылы ол қысым күшті тұғынға шаншылған уықтарға қарама-қарсы жаққа бөліп таратып түрады. Шаңыраққа салынатын күлдіреуіштің саны, үйдің үлкен-кішілігіне қарай белгіленетіні, қысым күш пен салмаққа қарай есептелетіні содан. Жалпы алғанда киіз үй универсалды ғылыми жолмен есеп арқылы жасалған ғаламдық, ғарыштық модель деуге болады.

Енді киіз үйдің ішкі бөлімдік пайдалану дәстүрлерін айта кетейін.

ТӨР ЖАҚ

Киіз үйдің төрі – есікке қарама-қарсы жақ. Оған ең сыйлы, ең үлкен, ең құрметті қонақтарды отырғызады. Екінің бірін төрге шығара бермейді. Төрде кие бар, құт бар. Оған ниеті жаман адам отырса, үйден ырыс айнып, бақ қашады деп ырым еткен.

Бағзы замандарда киіз үйдің төріне ақ пен қара түске боялған сырмақ не текеметтер салып қоятын болған. Мұнда екі түрлі мағына болған. Бірі – төрге отырған адам ақ-қараның ара жігін ажырата алатын дана адам отырсын десе, екіншісі – егер жақсы адам отырса, ақ ниетінен жасаған батасы дарысын, ал жаман қара ниетті адам байқаусызда отырып қалса, жамандығын қара сырмақ көтереді деген ырымы болатын.

Қазақтың хан, би-сұлтан, қазылары билік айтқанда төрде отырып айтатын болған. Бұл дерек VII  ғасырдағы  «Орхон-Енисей» жазбаларындағы «Төр тағылымы»  сөздігінде  баяндалады.

Үйдің төрі – қонақ күту, дастархан жаю, қонақтарға төсек салу, жүк жинау мақсатында пайдаланылады. Қазақ ғұрпында келіндер мен күйеу бала төрге шықпайды. Олай етсе, әдепсіздік саналады. Үйдің үлкендерін сыйламаған болып есептелінеді. Қазақ үйіне келген қонағына «Төрлетіңіз», «Төрге шығыңыз» деп ілтипат білдіреді. Олай айтпаса, келген қонақ ренжіп қалады. Ал ұзатылып кетіп, төркіндеп келген қызын төрге отырғызады. Қызды есік жаққа отырғызса, кедейлік басады деп ырым етеді. Қазақта «Қыз – төр иесі, ұл – үй иесі», «Төрден кеткен, есіктен де кетеді» деген тәмсіл бар. Кейде қызына құда түскен құдаларын ұнатпағанда, «Төріме шығармаймын», «Төріме отыруға жарамайды», «Жаманға төрімді таптатпаймын» деп жатады. Міне, осы ұғымдардан қазақтың төрінің қанша қасиетті екенін түсінуге болады.

ОҢ ЖАҚ

Киіз үйдің есігінен кіргендегі сол жағы, төрден есікке қарап отырғандағы,  оң  жағы  – «Үйдің оң жағы» деп аталады. Оң жақ босаға ерлердің символы саналады. Қазақ дәстүрінде үйдің оң жағына ұл балалар, келген қонақтың ішіндегі жас жігіттер отырады. Оң жақ босағаға ер-тұрман, ат әбзелдері, бүркіт, киім-кешек т.б. басқа нәрселер қойылады.

Жаңа түскен келінді табалдырықтан оң аяқпен аттатып, оң жақ босағада қарсы алады. Оң жаққа төсек салып, оң жаққа түсіреді. Қазақта «Оң жағын қызартып келін түсірді» деген сөз тіркесі бар.

Қайтыс болған адамды да оң жаққа түнетіп, оң жақтан арулап бахиға аттандырады. Сырттан келген адам үйдің оң жағынан келеді, табалдырықтан оң аяқпен аттап кіреді, оң аяқпен аттап шығады. Қонаққа оң қолын беріп амандасады. Қазақта оңға қатысты бес мыңнан аса жол-жоралғы бар. Қазақ ұғымында киіз үйдің оң жақ босағасы, адам баласының бір әлемнен екінші әлемге өтетін көпір сынды рөл атқарады. Сондықтан істің ілгерлеуі мен кері кетуі, ол істің оңнан басталған-басталмағанына байланысты деп ырым етеді. «Оңнан басталыпты», «Ісі оңғалы тұр екен», «Оң болыпты» деген тұрақты сөз тіркестері осыны дәлелдейді.

СОЛ ЖАҚ

Есіктен кіргендегі оң жақ, төрден есікке қарап отырғандағы сол жақ үйдің – «Сол жағы» деп аталады. Қазақ ғұрпында киіз үйдің оң жағы ерлердің , сол жағы әйелдердің іншісі деп қарайды. Сол ғұрыптың негізінде дастархан мәзіріне қатысты ыдыс-аяқ, қазан-бақыр, астау-табақ, тегене-су қадыралары, саба-торсық сынды заттар үйдің сол жақ босағанынан өрлей қойылады. Асадал, кебеже де сол жаққа орналастырылады. Сондықтан үйдің сол жақ бұрышын «өреше» немесе «ырыс құт» деп атайды.

Бағзы замандағы ата дәстүрінде ер адамдар қазан-ошақ жаққа араласпайды. Олай етсе, үйден бақ тайып, құт үркеді, ер адам өсекшіл болып кетеді. Ер – жүз сақтайды, әйел – үй сақтайды. Олардың орны ауысса, үйде береке болмайды деп ырым еткен. Қазақ тіліндегі «Қазан басшы еркек», «Қатын басшы еркек» деген сөз осыдан қалған. Қазан иесі – қатын, отын иесі – еркек. Қазан майлы болмай көңіл жайлы болмайды. Отын түзу жанбай түтін түзу ұшпайды деген мақалдың мәйегінде өмірдің мәнді мәселелері жатыр.

ОТ ОРНЫ

Қазақ киіз үйінің хақ ортасына от орны, ошақ орны орналастырылады. Бұл осы үйдің тұтас тіршілік тынысының символы болып есептеледі. қасиетті орын деп есептеледі. Сол үйдің  берекесін, бірлігін, тұрмыс-тіршілігін, байлық-бақытын ошағына, жанған оттан шыққан түтініне қарап бағалайды. «Түтіні түзу ұшқан жанұя», «Ошағы майлы отбасы», «Оты маздап жанып тұр», «Ошағынан оты сөнбеген жұрт» деген сөз тіркестері сол отбасының тіршілігінің дұрыс, берекесінің жақсы, әл-қуатының жоғары, материалдық хал-ақуалының тұрақты екенін білдіреді.

Үйдің еркегін – отағасы, әйелін ­­– отанасы деп атауы осыған байланысты айтылған.

Кейбір берекесі кеткен, құты қашқан, хал-ақуалы нашар отбасының бейнесін «Түтіні бықсыған отбасы», «Шаласы жанбаған» деп ошақтағы отына қарап бағалайды. От пен су – тіршілік көзі, тұрмыс нышаны. От орнын баспайды, от жаққан жерге түкірмейді, далаға жанып түрған шаланы өшірмей шығармайды. Сондықтан қазақ жанған отына су құйып өшірмеген. Оттың өшуін қаламаған. Әсіресе от орнындағы суып қалған күлін де балаларға шаштырмаған. Оны жаман ырымға бағалаған.

Жалғасы бар...

Болат Бопайұлы

Abai.kz