رايىمحان ىبرايۇلى جامانسارى نەمەرەسى 1880 جىلى تارباعاتايدىڭ ماڭىراق بولىسىنىڭ قۇستى دەگەن اتاقونىسىندا ىبراي جامانسارىۇلىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپ، باي-باقۋاتتى عۇمىر كەشكەن.

كەڭەس ۇكىمەتتى ورناعان سوڭ، باي تاپ وكىلى رەتىندە قۋعىندالا باستايدى، مال-مۇلكى تاركىلەۋگە ۇشىرايدى، ۇجىمداستىرۋ كۇشپەن جۇرگىزىلەدى. دەسە دە جامانسارى اۋلەتى جاڭا قۇرىلعان كەڭەس ۇكىمەتىنە جىلى شىراي تانىتىپ، جاڭا ومىرگە ۇمىتپەن قارايدى. رايىمحاننىڭ تۋعان ءىنىسى باباحان جالىندى دا جىگەرلى، وجەت مىنەزىمەن، ۇيىمداستىرۋشىلىق ىسكەرلىگىمەن جۇرت نازارىنا ىلىگىپ، تارباعاتاي اۋدانىندا 1930 جىلى قۇرىلعان «تەڭدىك» كولحوزىنىڭ العاشقى  توراعاسى بولىپ سايلانادى.

جامانسارى اۋلەتى تۇگەل كولحوز قۇرامىنا كىرىپ، ۇجىمدىق شارۋاشىلىقپەن اينالىسادى. الايدا كوپ ۇزاماي قىزىل كوز، قاراتاياق بەلسەندىلەر باباحان ىبرايۇلى «حالىقتى قىتايعا كوشىرگەلى جاتىر» دەگەن جالا جاۋىپ، قاستاندىق جاسايدى. اۋداندىق ميليتسيا باستىعى ءبىر كۇنى ءتۇن ىشىندە كەلىپ: «باباحاندى ۇيقىدان وياتىپ، «سەنى اۋدانعا جينالىسقا شاقىرىپ جاتىر» دەيدى دە، ۇيىنەن الىپ شىعادى. اۋىلدىڭ شەتىنە شىققاندا ول باباحاندى اتىپ  ولتىرەدى. باباحان ىبرايۇلىنىڭ جازىقسىز ءولتىرىلۋى بۇكىل تارباعاتاي وڭىرىندەگى حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن قوزعاپ، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ  ەل اعالارى مەن جاقسى-جايساڭدار ۇكىمەتكە نارازىلىق تانىتادى. سەنىمدەرىنە سەلكەۋ تۇسەدى. بۇل نارازىلىققا  پىسقىرماعان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جاندايشاپتارى حالىققا ونان ارمان قۇرساۋ سالىپ، تىزەسىن باتىرادى.

جازىقسىز حالىقتى ۇرەي تورلاپ، ەل ءىشى تولقيدى. ەلدىڭ بەتكە ۇستار يگى-جاقسىلارى، بولىستارى، قاجىلارى، مەرگەن باتىرلارى، اۋقاتتى ادامدارى جاپپاي قۋعىندالا باستايدى. بىرەۋلەرىن تۇتقىنداپ، تۇرمەگە جاپسا، ەندى بىرەۋلەرىن يت جەككەنگە ايدايدى. تاعى بىرەۋلەرىن ەش سۇراقسىز اتىپ، كوزىن جويدى. ناۋبەتكە ۇشىراعان حالىق زار ەڭىرەپ، تۇڭعيىق ۇرەي قۇشاعىندا قالدى.

وسىنداي قيىن ساتتە، كوكىرەگىن كەك كەرنەگەن ەسەنگەلدى قادىر باتىر، داۋلەتباي ابىلقاس باتىرلار اتوي سالىپ، العا شىعىپ، حالقىن امان الىپ قالۋدىڭ قامىن جاسايدى. ەل ىشىندەگى مەرگەندەر  مەن اڭشىلاردىڭ،  نامىسقوي جاستاردىڭ باسىن قوسىپ، قارۋلى جاساقتار ۇيىمداستىرىپ، جازىقسىز جاپا شەككەن حالىقتى توپ-توبىمەن تارباعاتايدىڭ كۇنگەي  بەتىنە - قىتايعا كوشىرىپ اپارىپ، جانساۋعالاتادى. قىزىل ۇكىمەتتىڭ شەكاراشىلارىمەن نەبىر قيان-كەسكى قارۋلى قاقتىعىستاردى باستان كەشەدى. تالاي بەيكۇنا پەندەلەر قۇرباندىققا ۇشىرايدى. سونىڭ ءبىر عانا مىسالىن ايتايىن:

1930 جىلى قاراشادا قادىر باتىر باستاعان جاساقتار ءبىر تۇندە 70 وتباسىن كوشىرىپ، شەكاراداعى كۇزۋىن زاستاۆاسىنان  اسىرىپ بارا جاتقاندا، قۋعىنشى شەكاراشىلاردىڭ اياۋسىز اتقىلاۋىنا تاپ بولادى. سول شايقاستا ەسەنگەلدى مەڭىس، بارساياقتان تارايتىن ءجۇنىس جاقاشقانۇلىنا وق ءتيىپ، وپات بولادى. جانە ءۇش جاستاعى قىز بالا وققا ۇشادى. قانشاما ادامدار وق ءتيىپ جارالاندى. الايدا اتى اڭىزعا اينالعان، ەرلىگىنە ايلاسى ساي قادىر باتىر باستاعان قارۋلى مەرگەندەر اسا ەرلىكپەن شايقاسا ءجۇرىپ، بىردە-ءبىر ادامدى جاۋ قولىنا قالدىرماي، 70 وتباسىن تۇگەل ارعى بەتكە امان-ەسەن جەتكىزەدى.

قادىر باتىردىڭ سول زۇلمات جىلداردا حالقى ءۇشىن جاساعان جانكەشتى ەرلىگى حالىق جادىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ، جىر بولىپ ايتىلادى. سول اڭىز ادام - قادىر باتىر رايىمحانۇلى ىبىرايدىڭ نەمەرەسى جامانسارىنىڭ شوبەرەسى ەدى. باباحان جازىقسىز اتىلعان سوڭ، كوپ ۇزاماي جامانسارىنىڭ كەڭەسبەگىنەن تارايتىن نۇرتازا قاجى ءدىنشىل ادام رەتىندە قۋعىنعا ۇشىرايدى، تۇرمەگە جابىلادى. ەكى بىردەي ۇلى قابدىلقازەز بەن يحسان دا تۇرمەگە جابىلىپ، جازىقسىز اتىلادى. جاماسارىنىڭ باتايىنان تارايتىن كاديمانعا دا، جامانسارىنىڭ كەڭەسبايىنان تارايتىن قامزاعا دا اڭدۋشىلار ءتۇسىپ، «باندىنىڭ تۋىسى»، «ءدىندى ناسيحاتتاۋشى» دەگەن جالالار جابىلىپ، قىر سوڭىنا تۇسەدى.

وسىلايشا تەك ءبىر عانا جامانسارىدان تارايتىن ءتورت وتباسىنىڭ بارىنە قاتىگەز قاۋىپ ءتونىپ كەلە جاتتى. جۇرەگىنە كەك قاتقان كوكارلان - قادىر باتىر قولىنا قارۋ الىپ، قورعانىسقا كوشەدى. ايلاسىن اسىرىپ، تۇندەردى جاستانىپ، جامانسارىدان تارايتىن ۇرپاقتى تۇگەلگە جۋىق قىتايعا كوشىرىپ اكەتەدى. دەگەنمەن وزەكتى ورتەيتىن وكىنىشكە تولى ءومىر عوي. قىرسىق ءبىر اينالدىرسا، شىر اينالدىرادى دەگەندەي، ولار قىتايعا اۋىپ، جانساۋعالادى دەگەنمەن، جات ەل، جات جەردە بوسقىندىقتىڭ نەبىر تاۋقىمەتىن تارتادى. قىتايدا دا «دۇنگەن توڭكەرىسى»، «گومينداڭ ەزگىسى»، جەرگىلىكتى شونجارلار مەن قالماقتاردىڭ الىم-سالىعى ت.ب  اۋمالى-توكپەلى، الاساپىرانعا تولى ءومىردى باستان كەشىرەدى. سونداي ءبىر كەزدەيسوق كەسىر - ساۋىر تاۋىن قونىستانىپ وتىرعان قوجاندارمەن ەسەنگەلدى اۋىلدارىنا دا كەز بولادى. ياعني 1944 جىلدىڭ قاراشا-جەلتوقسان ايدارىندا تورعاۋىتتار مەن قۇيىرشىقتار ورىس ەلىنەن اۋىپ بارعان حالىقتىڭ مال-جانىن توناپ، قاراقشىلىق جاسايدى. قاراپايىم حالىق تاعى دا دۇربەلەڭگە تۇسەدى.

سونان ءبىر توپ وتباسى زايسان شەكاراسىن بۇزىپ ءوتىپ، بايىرعى مەكەندەرى - ماڭىراققا قايتا بوسىپ كەلۋگە ءماجبۇر بولادى. ولاردىڭ اراسىندا رايىمحان ىبرايۇلىنىڭ، نۇرتازا قاجى كەڭەسبەكۇلىنىڭ دا وتباسى بار  بولاتىن. كەڭەس ۇكىمەتى ولاردى بوسقىن رەتىندە ۋاقىتشا قابىلداپ، باقىلاۋدا ۇستايدى. ادامدار مەن مال-مۇلكىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تىركەۋگە الىپ، بايىرعى تۇرعىندارمەن تۋىس-تۋعان، جەگجاتتارىمەن ارالاسۋعا قاتاڭ تىيىم سالادى. سونىمەن نە كەرەك كوپ ۇزاماي، شىعىس تۇركىستانداعى ۇلت ازاتتىق كۇرەستىڭ سوڭى، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ىقپالى مەن جەڭىسكە جەتكەن شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرۋلىنا الىپ كەلدى. ەندى قازاقستانعا بوسىپ كەلگەن حالىقتى كەڭەس ۇكىمەتى شىعىس تۇركىستان ازاماتتارى رەتىندە قايتارۋدى شەشەدى. ساۋىسقاننان ساق كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كگب-سى شەكارادان ءوتىپ بارا جاتقان كىسىلەردى اتى-جونىمەن تۇگەندەپ وتىرىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ بۇرىنعى قاس جاۋلارى سانالاتىن قاۋىپتى ادامداردى ءسۇزىپ الىپ، تۇتقىنداپ وتىرعان. كەزەك رايىمحان وتباسىنا كەلگەندە «باندى قادىر قايدا» دەپ سۇرايدى. «قادىر بۇل جاققا كەلگەن جوق، بىلمەيمىز» دەپ جاۋاپ بەرەدى. «ەندەشە، رايىمحان ءسىز تۇتقىندالدىڭىز» دەپ، قولىنا كوزىر سالىپ، ءۇش ءارىپ سول جەردە الىپ قالادى. قولىنان كەلەر قايران جوق، بالا-شاعاسى، قوشتاسۋعا دا مۇرشاسى بولماي، جىلاپ-سىقتاپ شەكارادان اسىپ كەتە بەرۋدەن باسقا امالى بولمايدى.

سۋرەت: اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

نۇرعيزا رايىمحانقىزى «اكەم  رايىمحاننان سول بەتى ەش حابار بولعان ەمەس» دەپ، ەڭىرەۋمەن 85 جاسىندا ومىردەن ءوتتى. سودان 80 جىل وتكەندە، جاقىندا عانا پرەزيدەنت ارحيۆىنەن تابىلعان «رايىمحان ىبرايۇلىنىڭ  قىلمىستىق ءىسى» دەپ اتالاتىن شاعىن پاپكا قۇجاتپەن تانىسۋ مۇمكىندىگى مەنىڭ پەشەنەمە جازىلىپتى. سول قۇجات بويىنشا رايىمحان ىبرايۇلى 1880 جىلى تارباعاتايدىڭ ماڭىراقتا تۋىلعان، باي تاپ وكىلى، 1931 جىلى قىتايعا كوشىپ كەتكەن. 1945 جىلى يۋن ايىندا تارباعاتاي اۋدانىنا قايتا كوشىپ كەلگەن. 1945 جىلى 15 تامىز كۇنى شەكارادا تۇتقىندالىپ، «كەڭەستەر وداعىنىڭ شەكاراسىن بۇزعانى ءۇشىن» دەگەن قىلمىس تاعىلىپ، قك 84 بابىنا ساي تارباعاتاي اۋداندىق سوتى ءۇش كۇندە ۇكىم شىعارىپ، ءۇش جىل مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرىپ، ايگىلى قاراعاندى لاگەرىنە ازاپتى ەڭبەكپەن وتەۋگە جىبەرىلەدى. سول توزاق لاگەردە مەرزىمى بىتۋگە 25 كۇن قالعاندا، ياعني 1948 جىلى، 21 تامىزدا رايىمحان ىبرايۇلى بۇل دۇنيەدەن ءوتىپتى. مىنە، قانداي قاسىرەت دەسەڭىزشى؟!

ال قادىر رايىمحانۇلى شىعىس تۇركىستان جەرىندە جۇرگەنىمەن، عۇمىرى قاۋىپ-قاتەر كولەڭكەسىندە ءوتتى. كەڭەستەر وداعىنىڭ جانسىزدارى، ول جاققا دا سۋىق قولدارىن سوزىپ، ىزىنە تۇسكەندەرىن الىپ كەتىپ وتىرعان. قادىر رايىمحانۇلى وتە ساق، قىراعى، كانىگى باتىر بولعاندىقتان، 1962 جىلى قىتاي مەن كەڭەستەر وداعىنىڭ شەكاراسى  تارىس جابىلعانعا دەيىن تاۋ ساعالاپ، ورقاشار تاۋىنىڭ قويناۋلارىندا، ءجاي كىسىنىڭ اياعى جەتە بەرمەيتىن شاتقالداردا، مايلى جايىردە، ەرەنقابىرعا جاقتاردا جاسىرىنىپ عۇمىر كەشتى. قاندىكويلەك دوسى ابىلقاس باتىر  ەرەنقابىرعا كەتىپ، سول جاقتى مەكەندەيدى. ولە-ولگەنشە قادىرمەن بارىس-كەلىسى ۇزىلمەيدى.

قادىر اتام ورتا بويلى، شىمىر دەنەلى، سىرىڭكە قارا، كوزى جانارى وتە وتكىر، ءجاي كىسى بەتتەپ قاراۋعا باتىلى جەتە بەرمەيتىن، ءجۇزى سۇستى كىسى بولاتىن. بايبىشەسىن، بالا-شاعاسىن الىپ، بىزدىكىنە كەلىپ، اپتالاپ جاتىپ قايتاتىن ەدى. ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقان كەزىمىز، ءبىراز اڭگىمەلەرى قۇلاعىمدا قالىپتى. اكەمىز بەن شەشەمىز ءبىزدى دە ءدوربىلجىن قالاسىنىڭ كىرە بەرىسىندەتى قادىر اتامىزدىڭ ۇيىنە ءجيى اپارىپ تۇراتىن. بىرنەشە كۇندەپ جاتىپ، قالانى ارالاپ، قىدىرىپ ءماز بولىپ قايتاتىن ەدىك. قادىر اتامىزدىڭ بايبىشەسى گۇلبارام انامىز استى وتە ءدامدى دايىندايتىن. كەلەسى بارعانعا  دەيىن سول اپامىزدىڭ تاعامدارى  ساعىنىپ جۇرەتىنبىز.

قادىر رايىمحانۇلى 1972 جىلى تامىز ايىنىڭ ورتا شەنىندە قان قىسىمىنان مي قانتامىرلارى جارىلىپ، ينسۋلتتان قۇلاپ ءتۇستى. ءۇش كۇن سۇلىق جاتتى دا، باقيعا اتتانىپ كەتتى. سۇيەگى تارباعاتاي ايماعى ءدوربىلجىن اۋدانىنداعى مۇسىلماندار زيراتىنا جەرلەندى. ادىلەت ءۇشىن، قازاقتىڭ ەلى مەن جەرى ءۇشىن ارپالىسىپ، قاسىرەتتى عۇمىر كەشكەن قايران قادىر باتىر ومىردەن وسىلاي ءوتتى. قادىر رايىمحانۇلى، نۇرعيزا رايىمحانقىزى، مامىر كاديمانۇلى اۋىزەكى ايتىپ، جادىمىزدا ساقتالعان سول ناۋبەت جىلداردىڭ قاسىرەتى تاياۋدا قر پرەزيدەنتى ارحيۆىنەن تابىلعان قۇجات دەرەكتەرىمەن تولىق دالەلدەندى. بۇل كۇندە تارباعاتاي اۋدانى، جاڭالىق اۋىلىنا جاقىن ماڭداعى قاسقاق دەگەن جەردە «باباحان مولاسى» دەپ اتالاتىن كونە زيرات 95 جىلدىڭ الدىنداعى سول ادىلەتسىزدىك پەن قاسىرەتتىڭ ايعاعىمىن دەپ مۇڭايا سىر شەرتىپ تۇرعانداي اسەرگە جەتەلەيدى.

تالعات مامىرۇلى كاديماني

Abai.kz