بيىل قازاق مادەنيەتى ءۇشىن ايتۋلى داتا: احمەت بايتۇرسىنۇلى جاساقتاعان اراپ كەسكىندى «جاڭا ەملە» اتالعان توتە جازۋدىڭ  تولىق نۇسقاسىنا - 100 جىل. 1924 جىلى جازۋ جۇيەسى رەتىندە «توتە جازۋ»، جازۋ گراممتيكاسى رەتىندە «جاڭا ەملە» اتالىپ، اتقارىلعان جوبا رەتىندە «وقۋ قۇرالى» اتالعان وقۋلىق تۇرىندە جاريا بولعان ەدى.ۇلت ۇستازىنىڭ بۇل ەڭبەگى قازاق تاريحىنداعى مادەني ۇلەستىڭ ايتۋلىسى. شىن مانىندە حح عاسىرداعى حالقىمىزدىڭ مادەني ورلەۋ كەزەڭىنىڭ باسى وسى ەڭبەكتەن باستاۋ الادى.

سۋرەتتى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

دەگەنمەن، جاڭا داۋىردەگى قازاق جازۋى «جاڭا ەملەگە» جەتكەنشە، XIX عاسىرداعى ۇلتتىڭ اعارتۋشىسى ىبىراي التىنسارينءنىڭ كيريلشە الىپبيىنەن باستالعانىن اينالىپ وتە المايمىز. ارينە، بۇعان دەيىنگى دالالىق ساۋات اراپشا گرافيكاعا نەگىزدەلگەن ورتاازيالىق شاعاتايتىلدى جازۋ بولعانى ءمالىم. العاشقى قازاق-كيريل ءالىپبيىن  ى.التىنسارين شامامەن العاندا، 1879 جىلى تورعاي وبلىسىنىڭ ورىس-قازاق ۋچيليششەلەرىنىڭ ينسپەكتورى بولاردا جاساپ شىعارعان بولۋى ءتيىس دەپ جورامالدايمىز. ايتپەسە، وعان نۇسقاۋشىلىق لاۋازىمدى پاتشا بيلىگى بەرە قويۋى نەعايبىل. شاماسى، ى.التىنسارين ورىس جازۋ جۇيەسىن دالالىق ساۋات كوزىنە اينالدىرۋى بوداندىقتى تەرەڭدەتۋ مۇمكىندىگىندەي بولىپ، پاتشالىق قيتۇرقى ساياساتتى ۋاقىتشا بولسا دا قاناعاتتاندىرسا كەرەك. 25 ارىپتەن تۇراتىن بۇل العاشقى كيريلقارىپتى قازاق جازۋى  شارتتى تۇردە تاريحتا «ميسسيونەر» ءالىپبي اتالعانى ءمالىم. الايدا بۇل جازۋ جۇيەسى قالاي بولعاندا دا، پاتشالىق بيلىككە تىم تاۋەلدى ورتادا تۋىندادى جانە ول 1917 جىلعا دەيىن شەكتەۋلى دارەجەدە قولدانىلىپ كەلدى. ۇلت اعارتۋشىسىنىڭ بۇل ءالىپبيى اراپ قارىپتى جازۋعا قاراعاندا، قازاق اراسىنا اسا كەڭ كولەمدى اعارتۋ ونىمدەرىن  كەڭ تۇردە تاراتۋعا جاراي المادى. بۇل جۇمىسقا ىبىراي ۇستازدىڭ جەكە مۇمكىندىگى جەتكىلىكسىز ەدى جانە وعان رەسۋرس بولۋگە كەلگەندە پاتشالىق رەسەيدىڭ قۇلقى دا، مۇددەسى دە بولمادى.

حح عاسىر باسىنداعى قازاق ەليتاسىنىڭ اعارتۋ سيپاتى مەن مازمۇنى مەيلىنشە باسقا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. ونىڭ باستى كەيىپكەرى رەتىندە ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىن اتاۋعا بولادى. ا.بايتۇرسىنۇلى قازاق حالقىن ساۋاتتاندىرۋ ءىسىن اعارتۋشى رەتىندە ەمەس، ەڭ اۋەلى عىلىمي مازمۇندى ىستەردەن باستاپ، ىرگەلى تاريحي مىندەتتەردى قولعا الۋىمەن دارالاندى. ول 1910 جىلداردان باستاپ قازاق فونولوگياسى مەن گرافيكاسىن زەرتتەۋدى قولعا الىپ،  اراپ گرافيكاسىنىڭ نەگىزىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاق ءۇشىن ءبىرىنشى بولىپ جازۋ جۇيەسىن جاساقتاۋدى قولعا الدى.

سۋرەتتى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

ا.بايتۇرسىنۇلى اراپتىڭ سۇيرەتپە جازۋىن كونسونانتتى (داۋىسسىز) سيپاتتان قازاقى فونولوگياعا لايىقتاپ، جازۋ جۇيەسىنە اينالدىرۋعا 12 جىل بويى ەڭبەك ەتتى. ورتا ازيادا قولدانىلعان اراپ قارىپتى جازۋ جۇيەسىنىڭ كونسونانتتى بولۋى داۋىستى دىبىستاردى تولىقتاي تاڭبالاۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى، نەگىزىنەن داۋىسسىز دىبىستار تاڭبالانىپ وتىردى. ءسويتىپ، قازاق حالقىن اعارتۋعا دەن قويعان ۇلت ۇستازى العاش رەت اراپشا جازۋدى قازاقىلاندىرۋدىڭ العاشقى نۇسقاسىن جاساقتادى جانە بۇل جۇمىس ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ورىنبوردا  1912 جىلى شىققان «وقۋ قۇرالى» كىتابى تۇرىندە جاريا بولدى. اتالعان وقۋلىق 1925 جىلعا دەيىن 7 رەت باسىلىپ شىقتى. بۇل جۇمىستار جازۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋداعى تۇركى الەمىندەگى ءىزاشار ەڭبەك بولاتىن. قازاقتىڭ تۇڭعىش لينگۆيسى رەتىندە ول ءتىلدىڭ فونولوگياسىن زەرتتەدى جانە جازۋ جۇيەسى مەن ەملەسىن جەتىلدىرۋمەن بولدى. جازۋ جۇيەسى مەن ەملەنى جەتىلدىرۋ بارىسىندا ول بىرنەشە جۇيەلى ەڭبەككە اينالدى:  «ءتىل قۇرالى» (1914), «ءالىپبي» (1914), «احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ قازاقشا الفابەسي» (1914), «جاڭا الىپپە» (1926—1928), وقىتۋشىلارعا ارنالعان ادىستەمەلىك قۇرال «بايانشى» (1926).

ا.بايتۇرسىنۇلى اراپ جازۋىن رەفورمالاۋ كەزىندە وڭنان سولعا قاراعان باعىتى مەن تىنىس بەلگىلەرىن ساقتاي وتىرىپ، ون ەكى ءارىپتى الىپ تاستاپ، ون بەسىن عانا وزگەرتپەستەن قالدىردى دا، جاڭا قازاق ءالىپبيى بارلىعى   24 ارىپتەن قۇرالدى.

ا.بايتۇرسىنۇلى جازۋدى لاتىنداندىرۋعا قارسى توپتىڭ باسىندا بولدى، لاتىنعا كوشۋدىڭ ەشبىر قاجەتتىلىگى «سەزىلگەن ەمەس جانە سەزىلمەيدى» دەگەن پىكىردى  ۇستاندى. ول لاتىنشانىڭ كەمشىلىگىنە قازاق دىبىستارىن تاڭبالاۋعا قاجەت ءارىپتىڭ جوقتىعىن اتادى.بۇدان باسقا، اراپشانى وقۋ تەزىرەك ءارى جەڭىل دەگەن دايەگىن ءبىلدىردى. دەگەنمەن، ۋاقىت تەگەرشىگى لاتىن قارپىنىڭ پايداسىنا قاراي دوڭگەلەدى...

سۋرەتتى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

«توتە جازۋدىڭ» ورنىققان ۋاقىتىنىڭ 100 جىل تولۋىنا وراي، ودان ارعى قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ جۇيەسىندەگى حرونيكاعا شولىپ وتەيىك. كسرو تاراپىنان لاتىن قارپىنە نەگىزدەلگەن «ورتاق تۇركى ءالىپبيى» ۇسىنىلعانى ءمالىم. قازاق ءتىلىنىڭ تالاپتارىنا ساي كەيبىر وزگەرىستەر ەنگىزىلگەن «جاڭا ءالىپ» اتالعان بۇل ءالىپبي رەسمي تۇردە 1929 جىلدان 1938 جىلعا دەيىن قولدانىلىپ كەلدى.

سۋرەتتى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

ءبىرىنشى «جاڭا ءالىپ» نۇسقاسى 1929—1938 جىلدار اراسىندا قولدانىلدى. 1938 جىلى ءالىپبيدىڭ قۇرامى 32 ارىپكە دەيىن كيريل قارىپتەرىمەن تولىعىپ، كيريلشەگە وتۋدەگى ارالىق ءالىپبيدىڭ ءرولىن اتقاردى. ءسويتىپ، 1938-1940 جىلدار اراسىندا عانا قولدانىلعان ەكىنشى «ءجاڭاالىپ» تاريحي ءوزىنىڭ ورنىن 42 ارىپتەن  تۇراتىن كازىرگى كيريلشە الىپبيگە بەرىپ تىندى.

«توتە جازۋدىڭ» بۇگىنگە دەيىن ماڭىزىن جوعالتپاعان ءبىر وزەكتى سيپاتى  بار، ول – اتالمىش ەملەنىڭ اگگليۋتيناتيۆ تىلگە ءتان ۇندەستىگىن جازۋ جۇيەسىندە ەسكەرىلگەندىگى. ا.بايتۇرسىنۇلى قازاق ءتىلىنىڭ سينگورمونيزم زاڭدىلىعىن جازۋدى وڭتايلى ەتۋگە قولدانىپ، جازۋ جۇيەسىنىڭ مەيلىنشە ءتيىمدى تۇرعىسىن جاساقتادى. وسىلايشا «جاڭا ەملە» - قازاقتىڭ جازۋ جۇيەسىنە دەگەن جارشى بولدى.

ءتىلتانۋشى ەرمۇحامەت مارالبەك «قازاق ەملە ەرەجەلەرىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى» ماقالاسىنداعى «ەسكەرتۋ: ءماتىن ەملە ەرەجەلەرى بولعاندىقتان ەرەجەلەردىڭ ناقتى سيپاتىن كورسەتۋ ءۇشىن ءتۇپ نۇسقاعا دالمە-ءدال ترانسكريپتسيا جاسالدى» دەگەن ەسكەرتۋىن قۇپ الا وتىرىپ، حح عاسىر باسىندا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەملەسىمەن جازىلعان سوزدەر تىزبەگىن كەلتىرە كەتەيىك:

سۋرەتتى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

«قازاق» گازەتىنىڭ بارلىق ەملەسى مەن جازۋ ساۋاتى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتە جازۋى ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل دا اتالمىش جازۋ جۇيەسىندەگى سينگورمونيزمنىڭ پايداعا اسىرىلعان كۋالىگى ەكەنىنە كوز جەتەدى.

ءبىز تاريحي ءتىلتانۋ ەڭبەكتەرىن كوكتەي شولا وتىرىپ، ولارعا دەگەن قۇرمەتىمىزدى بىلدىرە كەلىپ، قالاي بولعاندا دا قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى جازۋ جۇيەسىندە قوردالانعان ماسەلەلەردى جابا توقي المايمىز. ارينە، عىلىمنىڭ دامۋىنا ۋاقىت پەن ۇدەرىس قاجەت. جوعارىدا اتالىپ وتكەن ەملە تاريحى مەن گرامماتيكالىق ساۋاتتىڭ كەمەلدەنۋىنە بۇگىنگە دەيىن جيناقتالعان تاجىريبە مەن تەوريالار جەتىسپەدى. الايدا، سونىڭ جەتىسۋى مەن كەمەلدەنۋىنە كەتىك بولعان اتالمىش ەڭبەكتەر ەكەنىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. توتە جازۋدا قولدانىلعان گرامماتيكالىق ەرەكشەلىكتەر سينگارمو-ەملەنىڭ  بەلگىلى ءبىر كورىنىسى ەكەنىن مويىنداي وتىرىپ، بۇلاردى تياناقتى ءارى جۇيەلى دەي المايمىز. سەبەبى بۇل ەڭبەكتەر جازۋ جۇيەسى تولىق قالىپتاسپاي تۇرعانداعى، تەوريانىڭ جەتكىلىكتى دامىماعان كەزدەگى كورىنىستەر ەدى.

دەسەك تە، قازاق ءتىلى - اگگليۋتيناتيۆ سيپاتى بار ءتىل، وعان الفاۆيتتىك جازۋ جۇيەسى سايكەسپەيتىنىن مويىندايتىن كەز كەلدى. شىن مانىندە قازاق ءتىلىنىڭ ەملە تەورياسىن سينگارمولوگياعا يكەمدەۋگە باتىلدىقپەن كىرىسەتىن رەفورما قاجەت. بۇل جونىندە بەلگىلى سينگارمولوگ عالىم ءالىمحان جۇنىسبەكتىڭ [8]  «سينگورمولوگيا. قازاق فونەتيكاسى» ەڭبەگىندە بۇل ويىمىزدى ودان ءارى وزەكتەندىرە ءتۇستى: «سونىمەن:

• ءۇندى-ەۋروپا فلەكتيۆ تىلدەرىنىڭ (مىسالى، ورىس) اكتسەنتتى (ەكپىنشىل) دىبىس تالدانىم امالى – اكتسەنتولوگيا;
• وڭتۇستىك-ازيا بۋىنشىل تىلدەرىنىڭ (مىسالى، قىتاي) اۋەندى (بۋىنشىل) دىبىس تالدانىم امالى – تونولوگيا;
• ورال-التاي اگگليۋتيناتيۆ تىلدەرىنىڭ (مىسالى، قازاق) اۋەزدى (ۇندەسىم) دىبىس تالدانىم امالى سينگورمولوگيا بولىپ شىعادى.

سينگورمولوگيا اتاۋىن وسى تۇرعىدان ءتۇسىنۋ جانە قابىلداۋ كەرەك. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق (تۇركى) فونەتيكاسىنىڭ زەرتتەلىم اپپاراتىنان فونولوگيا، فونەما، اللوفون ۇعىم اتاۋلارى شىعارىلىپ، ونىڭ ورنىنا سينگەمولوگيا، سينگەما (ۇندەسۋگە يكەمدى دىبىستار – س.ە.), اللوسينگەما (ۇندەسكەن ۇنشەلەر - س.ە.) ۇعىم اتاۋلارى ەندىرىلەدى» دەپ سۇڭعىلا سينگورمولوگ، پروفەسسور  ءالىمحان جۇنىسبەك ءتىلىمىزدىڭ كوپتەن كۇتىلگەن ءوز سيپاتىنا وراي ءارى تاندەس دىبىستانۋ جۇيەسىنە جول تاۋىپ بەردى. اتالعان ەڭبەكتىڭ باستى يدەياسىنا دەن قويساق، اگگليۋتيناتيۆ قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا ورفوگرافياسىنا، فونوگرافياسىنا سينگەمانى تاڭبالاۋ ارقىلى قول جەتكىزۋ مۇمكىن بولماق. وسىدان شىعاتىن قورىتىندى: قازاق تىلىنە فلەكتيۆ تىلدەرگە ءتان الفاۆيتتىك جازۋ ەمەس، اگگليۋتيناتيۆ تىلگە ءتان سينگەۆيتتىك جازۋ جۇيەسىن ورنىقتىرۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى.

سينگەۆيت جازۋ جۇيەسىنىڭ كازىرگى جانە بۇرىنعى ەملەدەگى كورىنىستەرى جەتكىلىكتى، ءبىز ونى بايقاماي كەلدىك.

قازىرعى كيريلشە الىپبيدە ءىشىنارا اگگليۋتيناتيۆ تالاپتارىنىڭ وڭتايلى ەنگىزىلۋ مىسالدارىنىڭ بار ەكەنىنە نازار اۋدارايىق.

1. ىءي/ىي دىبىستارىنىڭ، ياعني اللوسينگەمالارىنىڭ ي ارپىمەن تاڭبالانۋى: مىي – مي، ىينە – ينە ت.ت.

2. ءۇۋ/ۇۋ، ىءۋ/ىۋ دىبىستارىنىڭ، ياعني اللوسينگەمالارىنىڭ سايكەسىنشە ۋ ارپىمەن تاڭبالانۋى: سۇۋ – سۋ، بۇۋ - بۋ، ءبۇرۇۋ – ءبۇرۋ، ءجۇرۇۋ – ءجۇرۋ ت.ت.

3. ىءر/ىر دىبىستارىنىڭ، ياعني اللوسينگەمالارىنىڭ ىء/ى ارىپتەرىمەن تاڭبالانۋى: ىراس – راس، ىلاق – لاق، ىرەت – رەت، اۋلىم-اۋىلىم، داۋسى-داۋىسى ت.ت.

4. ىيۋ/ىيۋ، ءىيا/ىيا دىبىستارىنىڭ، ياعني اللوسينگەمالارىنىڭ يۋ/يا ارىپتەرىمەن تاڭبالانۋى: ءۇيۋ – ءۇيۋ، قويۋ – قويۋ، ۇيا – ۇيا، ۇيۋ – ۇيۋ، ءىيا – ءيا، قىيا - قيا ت.ت.

ارينە بۇرىنعى ەملەدەگى سينگەۆيت كورىنىستەرىن تياناقتى ءارى جۇيەلى دەي المايمىز، ول كورىنىستەر جازۋ جۇيەسى تولىق قالىپتاسپاي تۇرعانداعى جايتتار بولعانمەن، ينتۋيتيۆ تۇرىندە ءبارىبىر سينگارمو ەملەنىڭ سيپاتى بوي كورسەتكەنىن جاسىرا دا المايمىز. ەندەشە بۇنى دا كەزدەيسوق ەمەس، سينگەۆيت ەملەنىڭ تاريحي كورىنىسى دەپ قابىلداۋ كەرەك جانە قازاق ءتىلىن جالعانبالى ءارى ۇندەستىك زاڭعا يەك ارتاتىن ءتىل رەتىندە سينگەۆيت ەملەسىن جەتىلدىرىپ، جاڭا داۋىرگە قاراي جازۋ جۇيەسىن ويلاستىراتىن ۋاقىت كەلدى.

سەرىك ەرعالي،

مادەنيەتتانۋشى

Abai.kz