جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى الماتىلىقتار الاڭعا جينالىپ، گۇل شوقتارىن قويعانى بەلگىلى. جەلتوقسان وقيعاسىن ەسكە الاتىندار قاتارى جىل ساناپ ازايىپ بارا جاتقانىن دا اڭعاردىق...  وعان مۇحتار شاحانوۆ باستاعان ءبىراز ۇلتشىلدار، جەلتوقسانشىلار قاتىستى. سونىڭ ارتىنان الماتى قالالىق اكىمشىلىگى الاڭعا جينالعانداردى ارنايى اسقا شاقىردى. ول اس «جۇلدىز» رەستورانىندا بولدى.

ەڭ قىزىعى، اس ەلدىڭ ەسىندە  امانتاي قاجىنىڭ لەپىرە سويلەپ، اتتانداعانىمەن عانا ەمەس، قاسەن قوجا-احمەت پەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ۇرسىسىمەن دە ەستە قالدى.

ەندىگى اڭگىمە سول ەكى ۇلتشىل اقساقالدىڭ قاقتىعىسىن قالالىق اكىمشىلىكتىڭ ارنايى ۇيىمداستىرعانى تۋرالى بولىپ وتىر. «اسقا جينالىپ، داستارحان باسىنا وتىرعاندا-اق ءبىر پالەنىڭ بولاتىنىن سەزگەن ەدىك» دەيدى بىلەتىندەر. سەبەبى قاسەن قوجا-احمەت، مۇحتار شاحانوۆ، جاسارال قۋانىشالين ءبىر داستارحاندا تىنىش وتىرا المايدى. ونى قالالىق شەنەۋنىكتەر جاقسى بىلەدى.

ەندى ءسال «دەتالنو» ءمان بەرىپ كورەيىك. قاسەن قوجا-احمەت پەن مۇحتار شاحانوۆ تۋرالى ايتتىق. استىڭ باسىندا-اق، قايرات  رىسقۇلبەكوۆتىڭ باۋىرى تالعات ءسوز الىپ، بيلىكتى ماقتاي جونەلگەنى جينالعان ەلدى تاڭ قالدىردى. «سول بيلىكتە قايراتتى ولتىرگەن ادامدار وتىر عوي ءالى. ورگانداردا ىستەپ ءجۇر، پەنسيا الىپ ءجۇر قۇرمەتتى... ۇكىمەتتە وتىر. سوندىقتان اعاسىن ولتىرگەن بيلىكتى ماداقتاۋ جاقسىلىق ەمەس» دەدى ول تۋرالى قاسەن قوجا-احمەت سۇحباتىندا.

جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى الماتىلىقتار الاڭعا جينالىپ، گۇل شوقتارىن قويعانى بەلگىلى. جەلتوقسان وقيعاسىن ەسكە الاتىندار قاتارى جىل ساناپ ازايىپ بارا جاتقانىن دا اڭعاردىق...  وعان مۇحتار شاحانوۆ باستاعان ءبىراز ۇلتشىلدار، جەلتوقسانشىلار قاتىستى. سونىڭ ارتىنان الماتى قالالىق اكىمشىلىگى الاڭعا جينالعانداردى ارنايى اسقا شاقىردى. ول اس «جۇلدىز» رەستورانىندا بولدى.

ەڭ قىزىعى، اس ەلدىڭ ەسىندە  امانتاي قاجىنىڭ لەپىرە سويلەپ، اتتانداعانىمەن عانا ەمەس، قاسەن قوجا-احمەت پەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ۇرسىسىمەن دە ەستە قالدى.

ەندىگى اڭگىمە سول ەكى ۇلتشىل اقساقالدىڭ قاقتىعىسىن قالالىق اكىمشىلىكتىڭ ارنايى ۇيىمداستىرعانى تۋرالى بولىپ وتىر. «اسقا جينالىپ، داستارحان باسىنا وتىرعاندا-اق ءبىر پالەنىڭ بولاتىنىن سەزگەن ەدىك» دەيدى بىلەتىندەر. سەبەبى قاسەن قوجا-احمەت، مۇحتار شاحانوۆ، جاسارال قۋانىشالين ءبىر داستارحاندا تىنىش وتىرا المايدى. ونى قالالىق شەنەۋنىكتەر جاقسى بىلەدى.

ەندى ءسال «دەتالنو» ءمان بەرىپ كورەيىك. قاسەن قوجا-احمەت پەن مۇحتار شاحانوۆ تۋرالى ايتتىق. استىڭ باسىندا-اق، قايرات  رىسقۇلبەكوۆتىڭ باۋىرى تالعات ءسوز الىپ، بيلىكتى ماقتاي جونەلگەنى جينالعان ەلدى تاڭ قالدىردى. «سول بيلىكتە قايراتتى ولتىرگەن ادامدار وتىر عوي ءالى. ورگانداردا ىستەپ ءجۇر، پەنسيا الىپ ءجۇر قۇرمەتتى... ۇكىمەتتە وتىر. سوندىقتان اعاسىن ولتىرگەن بيلىكتى ماداقتاۋ جاقسىلىق ەمەس» دەدى ول تۋرالى قاسەن قوجا-احمەت سۇحباتىندا.

ودان كەيىن گۇلباحرام ءجۇنىس، نۇرلىبەك قۋانباەۆ ءسوز الدى. ولار دا ماقتادى بيلىكتى. نۇرلىبەك ءوز سوزىندە «جەلتوقساندى ءجيى ءجيى ايتا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ودان بەرى 27 جىل ءوتتى. وسىمەن جەلتوقسان وقيعاسىنا نۇكتە قويايىق» دەدى سابازىڭ. جينالعاندار شۋىلداپ، «مىنالار نە ايتىپ تۇر» دەپ ايقايعا باستى. سودان كەيىن بارىپ قاسەن قوجا- احمەت ءسوز الدى. «جەلتوقسانعا قاتىسى جوق، سوتتالماعاندار» دەپ سانايتىن ادامداردىڭ الدىمەن سويلەگەنى، ولاردىڭ بيلىكتى ماقتاعانى قاسەنگە ۇناي قويعان جوق. بىراق ول بارىنشا بايسالدى، «ديپلوماتيچنو» سويلەۋگە تىرىستى. ونىڭ ءسوزى كوپشىلىككە ۇناپ، دۋىلداپ قول شاپالاقتاپ جاتتى.

بۇل كەزدە مۇحتار شاحانوۆ استانا قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى زاۋرەش امانجولوۆانىڭ قاسىندا اشۋعا بۋلىعىپ وتىرعان. ول ازداي شاحانوۆ سويلەۋدىڭ از الدىندا بىرەۋلەر ەكى پاراق قاعاز تاراتىپ ءجۇردى. سويتسە ول شاحانوۆتى جامانداعان اڭگىمە ەكەن-مىس...

سونىمەن قولىنا ميكروفون تيگەن مۇحتار شاحانوۆ جەلتوقسان وقيعاسى مەن بولماسام اشىلماي قالاتىن ەدى، مەن بولماسام بارلىعىڭ ورىسشا سويلەپ، قازاقستاندىق ازامات بولىپ وتىراتىن ەدىڭدەر، مەن بولماسام، مەن بولماسام دەي كەلىپ، قاسەنگە شۇيلىكتى... «مەن سەنىڭ اكەڭدى تانىتىپ جىبەرەمىن» دەپ كىجىندى ول قاسەنگە. سونىمەن نە كەرەك، شاحانوۆ ءابىش كەكىلباەۆ پەن تۇمانباي مولداعاليەۆتىڭ ساتقىن ەكەنىن، شاحانوۆتى قارالاعانىن دا ايتىپ سالدى. وسىدان كەيىن استىڭ شىرقى بۇزىلىپ، داۋ داماي ءورشىدى دە كەتتى.

وسىنىڭ ءبارىن قالالىق اكىمشىلىك، ناقتىراق ايتساق ىشكى ساياسات باسقارماسى ۇيىمداستىردى دەيدى ەل اۋزىنداعى اڭگىمە. كەيبىر بىلەتىندەر بۇل شارۋانى باسقارما باستىعىنىڭ ورىنباسارى ايدار ەسەنبەكوۆتىڭ قولىمەن جاسالعانىن ايتۋدا.

مۇنىڭ ءبارى ۇلتشىلداردىڭ بىرىگىپ كەتۋىنە قويىلعان توسقاۋىل كورىنەدى. سونىڭ الدىندا عانا وتكەن حالىق وكىلدەرىنىڭ قۇرىلتايىنا كەدەرگى كەلتىرۋ ماسەلەسىندە دە باسقارما از ەڭبەك سىڭىرمەگەن كورىنەدى. قۇرىلتاي وتەردىڭ الدىندا  مۇحتار شاحانوۆ اكىمنىڭ ورىنباسارى زاۋرەش امانجولوۆامەن كەزدەسىپتى. سول كەزدەسۋدەن كەيىن مۇحاڭ قۇرىلتايدى وتكىزۋدەن باس تارتپاعانىمەن قارقىندى   ارەكەت ەتپەۋگە، وزا شاپقىسى كەلەتىن بەلسەندىلەردى اۋىزدىقتاپ وتىرۋعا ۋادە بەرگەن سياقتى. سەبەبى قۇرىلتاي وتكەلى بەرى ءبىر اي ۋاقىت وتسە دە نە مۇحتار شاحانوۆ، نە باسقا ۇلتشىلدار جۇمعان اۋىزدارىن اشقان جوق.

ەل اۋزىنداعى اڭگىمەگە قاراعاندا مۇحتار شاحانوۆ ۇلتشىلداردىڭ بەلسەندى جۇمىس ىستەۋىنە ءتۇرلى سىلتاۋ تاۋىپ، كەدەرگى كەلتىرىپ جاتقان كورىنەدى. قۇرىلتايدى ۇيىمداستىرۋشى عابيدەن جاكەەۆ پەن  ماقسات نۇرىپباەۆتىڭ دا ءۇنى شىقپاي قالدى. ونىڭ سەبەبى مۇحتار شاحانوۆ ۇلتتىق كەڭەستىڭ اتىنان سويلەۋگە تيىم سالىپ، كەڭەستىڭ ۇيىمداستىرۋشى ورگانىن قۇرۋدى ءتۇرلى سىلتاۋمەن كەرى ىسىرىپ جاتقان كورىنەدى. ونىڭ ءبىر شەتىن ماقسات نۇرىپباەۆتىڭ فەيسبۋكتا جازعان اڭگىمەسىنەن بايقاۋعا بولادى. ول الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا «تەك بيلىكتە عانا ەمەس، بارلىق جەردە بۋىن الماسىپ، قوعامعا قوجالىق ورتا جانە جاس بۋىنعا كوشۋ كەرەك ەكەندىگىنە سەنىمىم بۇرىنعىدان دا مولايا ءتۇستى. جاڭا زاماننىڭ، جاڭا ۋاقىتتىڭ تالابىنا ساي ويلايتىن، جۇمىس ىستەيتىن جاڭا بۋىن قالىپتاسپايىنشا قوعامنىڭ جاڭارمايتىنىنا، جاقسارمايتىنىنا تاعى دا كوز جەتكىزگەندەي بولدىم» دەپ جازدى.

ءار ءسوزىن اڭداپ سويلەيتىن ماقساتتىڭ «تەك ۋاقىتى وتكەن، قايراتى قاشقان ادامداردىڭ ولە ولگەنشە تىزگىنگە جارماسىپ، جاستارعا جول بەرگىسى كەلمەيتىنى وكىنىشتى-اق» دەۋى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. باسىندا اتتاي قالاپ، قولداۋىنا يە بولعان مۇحتار شاحانوۆ ەندى ونىڭ اياعىنا تۇساۋ بولىپ وتىرعان سياقتى.

جارماحان تۇياقبايدىڭ دا قۇرىلتاي وتكىزۋ تۋرالى اڭگىمەسى ءتۇرلى جورامالدارعا ارقاۋ بولۋدا. ەڭ قىزىعى، جارماحان ايتبايۇلى وپپوزيتسيانىڭ ەمەس، ۇلتشىلداردىڭ قۇرىلتايىن وتكىزگىسى كەلەتىنى. ول قۇرىلتاي تۋرالى مالىمدەمەسىندە ««قۇرىلتاي وتكىزەتىن ۋاقىت كەلدى. ازاماتتىق جيىن «قازاقستاننىڭ بولاشاعى ءۇشىن» دەگەن اتپەن وتەدى. ەلدەگى جاعدايدى ءبارى دە جاقسى بىلەدى. قازىر ءبىزدىڭ ەلدەگى احۋالدى ەرىنشەك ادامدار عانا بىلمەيتىن شىعار. ءبىز ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الۋعا قابىلەتتى، جۇدىرىقتاي جۇمىلعان قوعامدىق-ساياسي كۇش قالىپتاستىرۋدى كوزدەيمىز» دەگەن بولاتىن. ال حالىق وكىلدەرىنىڭ قۇرىلتايى قابىلداعان قاراردا «قۇرىلتاي مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت مارتەبەسىنەن تۋىندايتىن بارلىق قۇقىقتار مەن مىندەتتەر جاۋاپكەرشىلىگىن  قازاق حالقى ءوز موينىنا الاتىنىن حابارلايدى» دەپ جازىپتى. دەمەك، ەكى قۇرىلتايدىڭ ماقساتى دا ساياسي كۇش قالىپتاستىرۋ. بىراق كوپشىلىك تۇسىنبەي دال بولىپ وتىرعان جاعدايلار دا از ەمەس. مىسالى، جارماحان تۇياقباي «كوپتەگەن ماسەلەلەر بار. سونىڭ ءبارىن شەشۋدىڭ جولدارىن ىزدەۋ كەرەك. بيلىك ونى ىزدەمەيتىن بولسا، حالىق ءوزى ىزدەۋى كەرەك. ياعني قانتوگىسكە، كوتەرىلىسكە جەتكىزبەي سونىڭ الدىن الۋ باعىتىنداعى شارالاردى بەلگىلەۋ ءۇشىن جالپى حالىقتىڭ وكىلدەرى جينالىپ، وسى ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە القالى جينالىس وتكىزىپ، ءوز تالاپتارىن، ءوز ۇسىنىستارىن بيلىككە جەتكىزۋ كەرەك»، -  دەدى ول 04 جەلتوقساندا بەرگەن سۇحباتىندا. سوندا حالىق وكىلدەرىنىڭ قۇرىلتايىنىڭ تالاپتارى جسدپ سەركەسىنىڭ كوڭىلىنەن شىقپاعانى ما؟ وندا جارماحان تۇياقبايدىڭ تالابى مۇحتار شاحانوۆتىڭ 23 تالابىنان بولەك بولۋى مۇمكىن بە؟ بولەك بولسا ول نە بولۋى مۇمكىن؟ جالپى ەكىنشى قۇرىلتايدىڭ قانشالىقتى قاجەتتىلىگى بار؟ شاحانوۆ باستاعان قۇرىلتايعا بالتاش تۇرسىنباەۆ پەن عازيز الدامجاروۆتىڭ قاتىسىپ، توردە وتىرىپ، ءسوز سويلەگەنىن ەسكەرسەك، ەكىنشى قۇرىلتاي تىڭ قانداي ۇسىنىس جاساپ، تالاپ قويۋى مۇمكىن؟ الدە بۇل ۇلتشىلدارمەن جارىسا شاۋىپ، بولشەكتەپ جىبەرۋدىڭ نەمەسە ونى جۇتىپ قويۋدىڭ امالى ما؟

بىزگە جەتكەن اڭگىمەلەرگە قۇلاق تۇرسەك، جارماحان تۇياقبايدى قولداۋعا مۇحتار شاحانوۆ تا، ماقسات نۇرىپباەۆ تا مۇددەلى ەمەس سياقتى. قازاق ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ جسدپمەن بىرىگە كەتۋى ەكى تالاي. ولاي بولسا قۇرىلتاي مەن قۇرىلتايدىڭ اراسىندا نە بولاتىنى ءالى تۇسىنىكسىز بولىپ تۇر.

قۋاندىق ابسامەت، الماتى قالاسى

Abai.kz