رەداكتسيادان: اباi.kz پوشتاسىنا وسىدان ءۇش جىل بۇرىن جازىلعان جۋرناليست، «شىمكەنتىم، شىرايلىم!» ادەبي-كوركەم الماناعىنىڭ باس رەداكتورى ءابدىساتتار ءالىپتىڭ وسى ماقالاسى كەلدى. ماقالادا د.ا.قوناەۆتىڭ ءومىربايانى باياندالادى دا، سوڭىندا  شىمكەنتتىك ەرجان قالدىباەۆ ەسىمدى ازاماتتىڭ ونشاقتى جىل بۇرىن جاساعان ەسكەرتكىشى تۋرالى ءسوز قوزعاپتى. تومەندە سول ەسكەرتكىشتىڭ سۋرەتىن جاريالاي وتىرىپ، ەسكەرتكىش تۋرالى وقىرمانداردىڭ ويىن بىلگىمىز كەلۋمەن قاتار، ونىڭ شىمكەنت قالاسىنا ورنالاستىرلاتىنى تۋرالى جاعىمدى جاڭالىقپەن ءبولىسۋدى ءجون كوردىك...

تەك رەداكتسيادان ءبىر سۇراق بار، ول – «د.قوناەۆپەن بىرگە قىزمەت ەتكەن وزگە دە ايتۋلى تۇلعالاردىڭ وسىنداي ەسكەرتكىشتەرىن جاساۋ قاجەت پە؟» دەگەن...

اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، عالىم دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆ پەن قازاقستان – ەگىز ۇعىم ىسپەتتەس. بۇل ەكەۋىن ەشۋاقىتتا بولە-جارا قاراۋعا بولمايدى. دارىپتەپ ايتقاندا، مىڭ جىلدا ءبىر-اق رەت دۇنيەگە كەلەتىن ۇلى تۇلعا.

ول 1912 جىلى 12 قاڭتاردا الماتىدا دۇنيەگە كەلگەن. كوپبالالى وتباسىندا ءامينا، مايمۋنا، ۆازيليا، نەيليا، گاۋھار، سارا، روزا، دىنمۇحامەد، اسقار ەسىمدى توعىز پەرزەنت ءوسىپ-تاربيەلەنگەن. حالقى ەركەلەتىپ ديماش دەپ اتايتىن. قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى (1952), تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى (1969), ءۇش مارتە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى (1972, 1976, 1982) اتانعان. ماسكەۋدەگى ءتۇستى مەتالدار جانە التىن ينستيتۋتىن بىتىرگەن (1936). بالقاش، التاي، ريددەر، لەنينوگور كەن ورىندارىندا باسشىلىق قىزمەت اتقارعان (1936-1942). قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى، كەيىننەن قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى (1942-1952) بولعان. قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى (1952-1955) بولىپ سايلانعان. قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى (1955-1960 جانە 1962-1964), قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى (1960-1962 جانە 1964-1986), كەڭەس وداعى كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى (1971-1987) بولعان. ءومىرىنىڭ 45 جىلعا جۋىعىن ەل باسقارۋ ىسىنە ارناعان، شيرەك عاسىرعا جۋىق قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارعان.

جاۋاپتى باسشىلىق قىزمەت اتقارا ءجۇرىپ رەسپۋبليكاداعى تاۋ-كەن ءىسىن دامىتۋعا قوماقتى ۇلەس قوسقان. رەسپۋبليكانى باسقارعان جىلدارى قازاقستاندا جاڭا ونەركاسىپتىك اۋداندار قالىپتاسقان، ەلدە جاڭا 47 قالا، قالا ۇلگىسىندەگى پوسەلكە مەن ءىرى ەلدى مەكەندەر پايدا بولعان. پاۆلودار-ەكىباستۇز وتىن-قۋات كەشەنى، قاراعاندىدا گرەس-2, شىعىس قازاقستانداعى بۇقتىرما سۋ ەلەكتر ستانساسى، پاۆلودار تراكتور زاۋىتى، تاعى باسقا كاسىپورىندار سول كەزدە ىسكە قوسىلعان. ماڭعىستاۋداعى مۇناي كەن ورىندارى يگەرىلگەن، تەمىرجول قۇرىلىسى، كولىك تۇرلەرى دامىعان. رەسپۋبليكا تيتان، ماگني، سينتەتيكالىق كاۋچۋك وندىرە باستاعان. ەلەكتروتەحنيكا، ماشينە جاساۋ، حيميا سالالارى جەدەل دامىعان. جەزقازعان، ماڭعىستاۋ جانە تورعاي وبلىستارى شاڭىراق كوتەرگەن. الماتى وبلىسىنىڭ كەربۇلاق القابىن يگەرۋگە، قاپشاعاي سۋ قويماسىن، ۇلكەن الماتى كانالىن سالۋعا ەرەكشە كوڭىل بولىنگەن. وكىنىشكە وراي، قازاقستان ەكونوميكاسى جالپى العاندا وداق ءۇشىن شيكىزات بازاسى باعىتىندا دامىعان، مۇندا كوپ جاعدايدا ءونىم شىعارۋعا قول جەتپەگەن. بۇكىل كەڭەس وداعىنا ءتان ەكونوميكانىڭ ميليتارلانۋى قازاقستاندا دا ورىن العان. الماتى، ورال، وسكەمەن، پەتروپاۆل، ستەپنوگورسك، تاعى باسقا قالالارداعى ۇلكەن زاۋىتتار اسكەري ءونىم شىعارۋمەن اينالىسقان. قازاقستاندا كەڭ القاپتاردى الاتىن پوليگوندار مەن اسكەري ءونىم شىعاراتىن كاسىپورىندار ەكولوگياعا وراسان زور نۇقسان كەلتىرگەن.

عالىم رەتىندە «قوڭىرات رۋدنيگىندەگى بۇرعىلاۋ-جارۋ جۇمىستارى» مونوگرافياسى بويىنشا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان. عىلىمي ەڭبەكتەرى كەن ورىندارىن اشىق ادىسپەن قازۋ تەورياسى مەن تاجىريبەسىنىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرىنە ارنالعان. كارەرلەردە كەن ءوندىرۋدىڭ ءتيىمدى ادىستەرىن زەرتتەۋمەن جانە ولاردى وندىرىسكە ەندىرۋمەن ەتەنە اينالىسقان. زەرتتەۋلەرى قازاقستاننىڭ كەن قازۋ ونەركاسىبىندە ءوندىرىس تيىمدىلىگىن ەلەۋلى تۇردە ارتتىرۋعا كومەكتەسكەن. 100-دەن استام عىلىمي جاريالانىمنىڭ، سونىڭ ىشىندە «قوڭىرات مىس كەنىن قازۋ» (1949), «قازاقستاندا اشىق ادىسپەن كەن قازۋدى دامىتۋ» مونوگرافياسىنىڭ (1964), «سوكولوۆ-سارىباي كەن بايىتۋ كومبيناتى كارەرلەرىندە كەن قازۋ جۇمىستارىنىڭ تەحنولوگياسىن جەتىلدىرۋ» (1966) اتتى عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى. «و موەم ۆرەمەني». كنيگا ۆوسپوميناني» (1992), «ءوتتى داۋرەن وسىلاي» (1992), «وت ستالينا دو گورباچەۆا (ۆ اسپەكتە يستوري كازاحستانا)» (1994), «اقيقاتتان اتتاۋعا بولمايدى» دەپ اتالاتىن ەستەلىك-ەسسە كىتاپتارى (1994) كوزىقاراقتى وقىرمانداردىڭ سۇيىكتى تۋىندىلارىنا اينالعان.

قازاقستانداعى ادەبيەت پەن ونەردەگى، مادەنيەت پەن عىلىمداعى احۋالدى ءاردايىم باقىلاپ وتىرعان. رەسپۋبليكاعا باسشىلىق جاساعان تۇستا قازاقستاننىڭ بەس تومدىق اكادەميالىق تاريحى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جارىق كورگەن. تورتكۇل الەمگە تانىمال ۇلى كلاسسيك جازۋ-شى مۇحتار اۋەزوۆكە، قازاق حالقىنىڭ قيلى تاريحى تۋرالى «كوشپەندىلەر» دەپ اتالعان تريلوگيالىق رومان جازۋمەن ەرەكشەلەنگەن قالامگەر ءىلياس ەسەنبەرلينگە، «ازيا» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى ولجاس سۇلەيمەنوۆكە ايرىقشا قامقورلىق تانىتىپ، سول كەزەڭدەگى جاس ونەرپازدار – روزا باعلانوۆا، بيبىگۇل تولەگەنوۆا، ەسكەندىر حاسانعاليەۆ سەكىلدى ءانشى، كومپوزيتورلارعا قولداۋ كورسەتكەنى قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ جادىندا. كومپارتيانىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان سوناۋ ءبىر جەتپىسىنشى جىلدارى اتباسارلىق قايىناتاسى ءشارىپ ياناەۆقا ساعانا دا سالدىرعان.

رەسپۋبليكا اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋدا تاباندىلىق كورسەتكەن. ول كەزىندە وزبەكستانعا بەرىلىپ كەتكەن وڭتۇستىك قازاقستان (قازىرگى تۇركىستان) وبلىسىنىڭ ماقتا ءوسىرۋشى ماقتاارال، جەتىساي، كيروۆ اۋداندارىن (قازىرگى ماقتاارال، جەتىساي اۋداندارى) قايتارىپ العان. قازاقستاندا نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ، ماڭعىستاۋدى تۇركىمەنستانعا بەرۋ جونىندەگى ورتالىقتىڭ ۇسىنىس-جوسپارلارىنا قارسى شىققان. الماتىنى زاماناۋي كورىكتى قالاعا اينالدىرۋعا كوپ كۇش جۇمساعان. مۇندا رەسپۋبليكا سارايى، قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قالاشىعى، «اراسان» ساۋىقتىرۋ ورتالىعى، رەكوردتار فابريكاسى دەپ سانالاتىن «مەدەۋ» سپورت كەشەنى، تاعى باسقا ءىرى عيماراتتار بوي كوتەرگەن. الماتىنى تاسقىننان قورعاۋ ءۇشىن مەدەۋ سايىندا ۇلكەن بوگەت جاسالعان. ديپلوماتيالىق ساپارمەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى، امەريكا قۇراما شتاتتارى، الجير، ۋرۋگۆاي، يران، يتاليا، ءۇندىستان، كورەيا، ەگيپەت، بولگاريا، جاپونيا، تاعى باسقا مەملەكەتتەردە بولعان. سول ساپارلارىنىڭ ءبىرى جايىندا «قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى 30 كۇن» اتتى كىتاپ جازعان.

1976 جىلى الماتىدا ەسكەرتكىش ورناتىلعان. ءىى-ءحى سايلانعان قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ جانە ءىىى-ءحى سايلانعان كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى. سەگىز رەت لەنين جانە ەڭبەك قىزىل تۋ وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان.

1985 جىلى ميحايل سەرگەەۆيچ گورباچەۆ كەڭەس وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى بولىپ سايلانعاننان كەيىن ەلدە باستالعان قايتا قۇرۋ ساياساتى كسرو-نىڭ باسقا ايماقتارى سياقتى قازاقستاندا دا كوپتەگەن قيىندىقتار مەن كەدەرگىلەر تۋعىزعان. د.ا.قوناەۆتى قىزمەتتەن كەتىرۋگە بايلام جاسالعان. 1986 جىلى 16 جەلتوقساندا وتكەن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمى كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى گەورگي پەتروۆيچ رازۋموۆسكيدىڭ ۇسىنىسىمەن ونىڭ ورنىنا گەننادي ۆاسيلەۆيچ كولبيندى سايلاعان. د.ا.قوناەۆتىڭ ورنىنا باسقا ۇلت وكىلىنىڭ تاعايىندالۋىن قازاق حالقى كەمسىتۋشىلىك رەتىندە قابىلداعان. مۇنىڭ سوڭى كسرو-داعى ۇلت ساياساتىنا قاتىستى حالىق كوڭىلىندە قوردالانعان نارازىلىقتاردىڭ سىرتقا شىعۋىنا الىپ كەلىپ، جەلتوقسان وقيعاسىنا (كوتەرىلىس) ۇلاسقان. كوكپ ورتالىق كوميتەتى د.ا.قوناەۆتى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى دەپ ساناعان. ءسويتىپ، 1987 جىلى 26 ماۋسىمداعى پلەنۋمدا ونى «قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعاندا رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىن باسقارۋداعى جىبەرگەن قاتەلىكتەرى ءۇشىن» دەگەن سىلتاۋمەن كوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەلىگىنەن بوساتقان. كوپ كەشىكپەي ول قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنەن دە شىعارىلعان.

ديمەكەڭ 1993 جىلى 22 تامىزدا ومىردەن وزعان. قايتىس بولعاننان كەيىن قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاۋ-كەن جانە ءتۇستى مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىنا، ەلىمىزدىڭ بىرقاتار مەكتەپتەرى، داڭعىلدارى مەن كوشەلەرىنە ونىڭ ەسىمى بەرىلگەن. الماتىدا د.ا.قوناەۆ اتىندا ۋنيۆەرسيتەت بار. 1992 جىلى 13 قاراشادا الماتىدا حالىقارالىق د.ا.قوناەۆ قورى قۇرىلعان. 2002 جىلى 12 قاڭتاردا ونىڭ مۇراجاي-ءۇيى اشىلعان. ءومىرىنىڭ سوڭعى ءساتىن وتكىزگەن ال-ماتى وبلىسىنىڭ الاكول اۋدانىنداعى اقشي اۋىلىندا (جەتىسۋ قاقپاسى) 2003 جىلى 15 تامىزدا ارنايى قۇلپىتاس ورناتىلعان. شىمكەنتتەگى مۇراجايىندا دا قوعامدىق قور قۇرىلعان. مۇنداعىلار 2002 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان باستاپ «اتالار ءسوزى» اتتى گازەت شىعارىپ كەلەدى.

باسقا جەردى قايدام، شىمكەنتتىكتەر جىل سايىن ديمەكەڭنىڭ جارىق دۇنيەگە كەلگەن جانە ومىردەن قايتقان كۇندەرىن ەلەۋسىز قالدىرعان ەمەس. شىرايلى شاھارىمىزداعى قوناەۆ داڭعىلىنىڭ بويىنداعى كەۋدەمۇسىندىك ەسكەرتكىشتىڭ الدىنا كەلىپ، ۇلى تۇلعاعا تاعزىم ەتۋدى يگى داستۇرگە اينالدىرعان. ەسكەرتكىشتىڭ الدىنا القىزىل گۇل شوقتارىن قويۋمەن قوسا-قابات ول جايىندا اسەرلى ەستەلىكتەر ايتادى. «قايتپاس» شاعىناۋدانىنداعى «ماقاش اتا» تويحاناسىندا قايىرىمدىلىق اس بەرىپ، مارقۇمنىڭ اسقاق ارۋاعىنا قۇران باعىشتايدى. مۇنداي ىزگىلىكتى دە يگىلىكتى ءىس-شارا 2018 جىلى دا ءوزىنىڭ جالعاسىن تاپتى. وبلىستىق «وتىرار» (قازىرگى قالالىق ءال-فارابي اتىنداعى) عىلىمي-امبەباپ كىتاپحاناسىندا ەسكە الۋ كەشى وتكىزىلدى. د.ا.قوناەۆ اتىنداعى مەشىتتە وتكەن جۇما نامازىندا دا وعان ارناپ قۇران وقىلدى. اركەزدەگىدەي نۇرماحانبەت اجىمەتوۆ، بايدۋللا قونىسبەك، مارحابات بايعۇت، جەڭىسبەك ماۋلەنقۇلوۆ، سونىمەن قاتار جەڭىس سۇلتانوۆ، قابىلبەك تورەتاەۆ، كۇليا ايداربەكوۆا كوسىلە ءسوز سويلەپ، اسەرلى ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى.

ارينە، مۇنىڭ ءبارى دە ساۋاپ تىرلىك قوي. الايدا، كوڭىلدى كۇپتى ەتىپ جۇرگەن مىنا ءبىر جاعداياتتى دا ايتپاي كەتۋگە بولماس. شىمكەنتتىك ەرجان قالدىباەۆ ەسىمدى ازامات وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن قازاق حالقىنىڭ قوس تاۋتۇلعاسى – دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆ پەن اسانباي اسقاروۆتىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشىن جاساعان. تازا قولادان قۇيىلعان ەسكەرتكىشتىڭ سالماعى ەكى توننانى قۇرايدى. كاسىپكەر جىگىت ونى جاساۋ ءۇشىن 200 مىڭ دوللار قارجىسىن سارپ ەتكەن. امالى تاۋسىلعاندىقتان، ءتىپتى ءوزى تۇرعان ءۇيىن دە ساتىپ جىبەرگەن. وكىنىشكە وراي، قازاقستاندا وسى ەڭسەلى ەسكەرتكىشتى قوياتىن ورىن تابىلماي تۇر. دالىرەگى، ۇلكەندى-كىشىلى شەندى-شەكپەندى شەنەۋنىكتەر بۇعان ونشا ىنتا-ىقىلاس تانىتىپ وتىرماعان سىڭايلى. 2018 جىلى 22 تامىزدا ديمەكەڭنىڭ باقيلىق بولعانىنا شيرەك عاسىر تولدى. وسى ءبىر داتاعا ورايلاستىرىپ، شىرايلى شاھارىمىزدا ونىڭ ەسكەرتكىشىنە ورىن تابىلىپ قالار دەپ ۇمىتتەنگەنبىز. كەلەسى 2022 جىلى 12 قاڭتاردا ديمەكەڭنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 110 جىل تولدى. بالكىم سول كەزدە بۇل ەسكەرتكىشتى كورىپ قالارمىز دەگەنبىز.

ازىرگە ءبىزدىڭ بۇل داتىمىزدى تىڭدايتىن جان تابىلماي تۇر!

 2021 جىل.

  ەڭسەلى ەسكەرتكىشتى كورىپ قالۋىمىز عاجاپ ەمەس.

سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرىنە دەگەن وڭ كوزقاراس قالىپتاستى. بۇرىنعى قاپشاعاي قالاسىنىڭ اتاۋى وزگەرتىلىپ، قوناەۆ دەپ اتالدى. جەر-جەردە ۇلى تۇلعاعا ارناپ ىزگىلىكتى دە يگىلىك شارالار وتكىزىلۋدە. ەگەمەن ەلىمىزدەگى ءۇشىنشى مەگاپوليس جۇرتشىلىعىنىڭ حالقىمىزدىڭ سۇيىكتى پەرزەنتىنە دەگەن ىقىلاس پەيىلى ايرىقشا. شىمكەنتتە وسىدان 20 جىل بۇرىن بوي كوتەرگەن د.ا.قوناەۆ مۇراجايى جۇمىس ىستەيدى. بۇل – ديمەكەڭنىڭ الماتىداعى مۇراجاي-ءۇيىن ايتپاعاننىڭ وزىندە قازاقستانداعى بىرەگەي مۇراجاي بولىپ ەسەپتەلەدى. شىمقالامىزداعى ەڭ كورىكتى داڭعىلعا ديمەكەڭنىڭ ەسىمىمەن اتالىپ، وندا كەۋدەمۇسىندىك ەسكەرتكىشى ورناتىلعان.

اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرىنىڭ تۋعان جانە باقيلىق بولعان كۇندەرى اتاۋسىز قالمايدى. ارنايى جيىن ءوتىپ، وندا ديمەكەڭ جايلى كوپتەگەن اسەرلى ەستەلىكتەر ايتىلادى. اردا ازاماتتىڭ اسقاق رۋحىنا باعىشتالىپ قۇران وقىلادى.

جاقىندا شىمكەنتتەگى «ءنۇرسات» شاعىناۋدانىندا جاڭا زاماناۋي ۇلگىدە سالىنعان 3,5 ورىندىق د.ا.قوناەۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى پايدالانۋعا بەرىلدى. ءبىلىم ۇياسىنىڭ ۇستازدارى مەن شاكىرتتەرى ۇلى تۇلعاعا ارناپ بىرقاتار شارالار وتكىزىپ كەلەدى.

وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن شىمكەنتتىك ەرجان قالدىباەۆ ەسىمدى جىگىت ەلىمىزگە ەسىمدەرى ەتەنە تانىس قوس قايراتكەر – دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆ پەن اسانباي اسقاروۆقا ەڭسەلى ەسكەرتكىش جاساعان بولاتىن. الايدا، بيلىك تاراپىنان ونى قويۋعا رۇقسات ەتىلمەگەن تۇعىن. “اققا قۇداي جاق” دەگەندەي، بۇگىندە ديمەكەڭنىڭ اياۋلى ەسىمى تۋعان حالقىمەن قايتا قاۋىشىپ وتىر. قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ قولداۋىمەن شىمكەنت قالالىق ءماسليحاتى سەسسياسىنىڭ شەشىمىمەن، قالا اكىمى عابيت ءابدىماجيتۇلى سىزدىقبەكوۆتىڭ تاراپىنان بۇل ەڭسەلى ەسكەرتكىشتى شىرايلى شاھارداعى ەڭ كورىكتى جەرلەردىڭ ءبىرى – اسانباي اسقاروۆ اتىنداعى دەندراري ساياباعىنا قويۋ جونىندە ۇسىنىس جاسالعان. قالا تۇرعىندارى مەن قوناقتارىنىڭ تاياۋ كۇندەردە اتالمىش دەمالىس ورتالىعىنان بۇل ەسكەرتكىشتى كورىپ قالۋى دا عاجاپ ەمەس.

 ابدىساتتار ءالىپ،

Abai.kz