ءحۇىى-ءحۇىىى عاسىرلارداعى ەۋروپاداعى جاڭا زامان كەزەڭىنىڭ باستالۋى تەك عىلىمي تانىم مەن فيلوسوفيا اياسىندا عانا ەمەس،  مىڭداعان جىلدار بويعى قالىپتاسقان: ەسكى مونارحيالىق، فەودالدىق، سحولاستيكالىق تارتىپتەردىڭ كۇنى وتكەندىگىن جاريالادى.

جاڭا زامان ادام ماسەلەسىن باستى ورىنعا شىعارا وتىرىپ، مەملەكەتتىك ساياسي قۇرىلىمنىڭ جۇيەسىن تەڭدىك، ازاتتىق، دەموكراتيالىق، زايىرلىلىق، قۇقىقتىق ت.ب. ارنالارعا بۇرۋ حاقىنداعى قوعامدىق-ساياسي ماسەلەلەرگە بەتبۇرىستار تۋرالى تولعاندى...

شىندىعىندا، بۇل، ەۋروپادان باستاۋ العان وزىندىك ءبىر «جاڭا ومىرگە» كوشۋدىڭ ۇسىنىلعان جالپى تۇجىرىمدامالارى ەدى. اعارتۋشىلىق تەك ءبىلىم بەرۋمەن شەكتەلگەن جوق، تۇتاسىنان ەسكى قوعامدىق سانانى «جاڭا سانا» بويىنشا اعارتۋ ۇردىسىمەن جالعاسىن تاپتى. بۇل ۇردىستەر تەك تەوريالى دەڭگەيدە قالعان جوق، ءومىر تاجىريبەسىنە ەنگىزىلەتىندەي تازا تارتىپەر ءۇردىسى رەتىندە قۇرىلىمداندى. سونىڭ ءبىرى – سايلاۋ مەن تەڭ قۇقىقتىق، حالىقتىڭ مۇددەسى، قوعامدىق پىكىر ەركىندىگى، دەموكراتيالىق قوعام ورناتۋعا دەگەن بەتبۇرىستار ەدى،

ءحىح-حح عاسىرلاردا ونىڭ قاعيدالارى جاڭارتىلىپ، جەتىلدىرىلدى. سول ءداۋىردىڭ اعارتۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە دە سايلاۋ ماسەلەسى نازاردان تىس قالماعان. بىراق ولار حالىقتىڭ ساناسىنىڭ تومەندىگى، ساياسي ۇردىستەردەن حابارسىزدىعى ت.ب. مەن بيلىك باسىنداعىلاردىڭ، وليگارحتاردىڭ ىڭعايىنا قاراي عانا شەشىلۋى مۇمكىن احۋالدارعا دا نازار اۋداردى. وسى ماسەلەلەر، بۇگىنگى قر قوعامدىق ساناسى مەن مەملەكەتتىك ساياساتقا دا جات ەمەس.

ول قر وتكىزىلگەلى وتىرعان ارقيلى رەفەرەندۋمدار مەن بولاشاقتا سايلاۋلارعا دا قاتىستى، بۇل تۇستاعى ەڭ باستىسى: «ادىلەتتى قازاقستاننىڭ ادىلەتتى سايلاۋى»، «ادىلەتتى قازاقستاننىڭ ادىلەتتى رەفەرەندۋمى» قاعيداسى جانە ونىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋى. بۇگىنگى تاڭدا بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى ارقيلى الشاقتىقتار حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمسىزدىگىن تۋىعىزدى. ونى سوت جۇيەسىندەگى، سايلاۋلارداعى ادىلەتسىزدىكتەردەن ت.ب. دا كورۋىمىزگە بولادى.

سوندىقتان دا، وسى ادىلەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بىزگە ەڭ الدىمەن، رەفەرەندۋمدار مەن سايلاۋ وتكىزۋدىڭ وزىندىك جاڭا تەحنولوگيالارىن قالىپتاستىرىپ، ونىڭ ارنايى الگوريتمىن جاساۋ كەرەك.

زاڭدى، رەسمي، مەملەكەت تاعايىنداعان، كۇنى بەلگىلەنگەن رەفەرەندۋمداردى وتكىزبەستەن بۇرىن تاۋەلسىز ۇەۇ، ەرىكتىلەر، بلوگەرلەر، قوعامدىق پىكىردى زەرتتەۋشى ۇيىمدار  ت.ب. الدىمەن، پىكىرتەرىم، ساۋالناما جۇرگىزۋى ءتيىس. ول تەك ءبىر عانا ەمەس، بىرنەشە تاۋەلسىز ۇيىمدار وتكىزگەن جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرىن قامتۋى ءتيىس.

ەكىنشى ماسەلە، رەفەرەندۋم قورتىندىلارىن ەسەپتەۋ كوميسسياسىنا حالىق اراسىنان ەرىكتىلەردى تاڭداپ الىپ، قوسىمشا تاۋەلسىز كوميسسيا قۇرىلۋى ءتيىس. بۇل ەرىكتىلەر توبى قۇپيا ساقتالىپ، ەسەپتەۋگە بەلگىلى ءبىر ساناۋلى ۋاقىتتار قالعاندا عانا حالىق اراسىنان تاڭدالىپ، جاريالاۋىن ءتيىس. ول ەرىكتىلەر جاي عانا سىرتتاي باقىلاۋشىلار ەمەس،  داۋىس بەرۋ رەتينگىن باقىلايتىن، ۇدەرىستىڭ سىرتىندا ەمەس، سونىڭ ىشىندە بولاتىن، بىرنەشە ماماندار، ونىڭ ىشىندە، ءىت ماماندارىن دا قامتىعان سىنشىل ويلايتىن ازاماتتاردان قۇرالۋى ءتيىس.

سونىمەن قاتار، زاڭدى مەملەكەتتىك رەفەرەندۋممەن قاتار، ەرىكتىلەر تاراپىنان جۇرگىزىلەتىن جارىسپالى قاتار ءجۇرىپ وتىراتىن «بالامالى ەكىنشى ءبىر رەفەرەندۋم» وتكىزىلۋى ءتيىس. ول رەفەرەندۋمنىڭ مۇشەلەرى مەن تەكسەرۋ، ەسەپتۋ كوميسسيالارى قاراپايىم حالىق اراسىنان تاڭدالۋى ءتيىس. ويتكەنى، قازىرگى تاڭدا داۋىس بەرۋدىڭ ەلەكتروندى فورماتىن قولدانۋ (قول جيناۋ پەتيتسيالار سياقتى) ايتارلىقتاي قاراجاتتى قاجەت ەتەيدى. سوندىقتان دا، «بالامالى رەفەرەندۋمعا» مەملەكەت ارالاسپاۋى ءتيىس، قارجىلاي دا كومەك بەرمەۋى قاجەت.  ونىڭ ارينە، زاڭدىق كۇشى بولماۋى ىقتيمال، دەگەنمەن، زاڭدى رەفەرەندۋم «بالامالى رەفەرەندۋمداردىڭ» ايعاقتى، دايەكتى دالەلدەمەلەرىن مەملەكەتتىك  ورگاندار زاڭدى، رەسمي تۇردە ەسكەرۋى قاجەت. «بالامالى رەفەرەندۋمدار» ءبىر ەمەس، بىرنەشەۋ دە بولا الادى.        

بالامالى رەفەرەندۋمعا مەملەكەت تاراپىنان قىسىمشىلىق جاساۋ-جاساماۋى قاتاڭ باقىلانۋى كەرەك. بىرىنشىدەن، بالامالى رەفەرەندۋمدار جالعان اقپارات (داۋىستى ازايتىپ-كوبەيتكەندىگى) بەرگەندىگى ءۇشىن دە جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلاتىن بولادى. ال، ەكىنشىدەن، مەملەكەت تاراپىنان قىسىمشىلىقتار بولعان ساتتە، ول ەۋروپارلامەنت، بۇۇ ت.ب. الەمدىك دەڭگەيدەگى ادىلەتتىلىك جارشىلارىنىڭ اقپارات كوزدەرىندە ەركىن جاريالاناتىن بولادى.

مەملەكەتتىك رەفەرەندۋمنىڭ ءوزى ەلەكتروندى فورماتتا جانە بارشانىڭ باقىلاپ وتىرۋىنا قولجەتىمدى بولۋى ءتيىس. ال ونىڭ ناتيجەسى ارنايى ەسەپتەلمەي-اق تا، وزدىگىنەن «ءمولدىر» (پروزراچنو) تۇردە  كەز-كەلگەن كومپيۋتەر ەكرانىنان ارنايى سىلتەمەلەرگە كىرۋ ارقىلى كورىنىپ وتىرۋى ءتيىس (ارينە، ۇيىمداستىرۋشى، قورتىندى شىعارۋشى توپ بولادى). ول كەز-كەلگەن ادامعا، ياعني، بارشا حالىققا قولجەتىمدى بولۋى كەرەك.

بالامالى رەفەرەندۋمعا قاتىناسۋشىلاردىڭ سانى شەكتەلمەۋى ءتيىس، تەك قانا ە-گوف پورتالى ارقىلى ءوتىنىش تاستاسا بولعانى، وعان حالىقتىڭ ەرىكتىلەرى ەركىن ەش كەدەرگىسىز قاتىناسۋى كەرەك. وسى رەفەرەندۋمنىڭ ادىلەتتى ءوتۋىنىڭ ىرگەلى تاريحي ماڭىزى بار: حالىقتىڭ ساياسي بيلىككە سەنىمىن نىعايتىپ، «ادىلەتتى قازاقستانعا» قادام باسقاندىعىمىزدىڭ ايعاعى بولۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز.   

ارينە، جوعارىدا ايتىلعان جايتتاردىڭ ءبارى دە ءبىزدىڭ قوعامنىڭ كۇردەلى ءارى قايشىلىقتى جاعدايىنان حابار بەرەدى. ءدال قازىر قوعام ءوزىنىڭ ينتەللەكتۋالدى دەڭگەيى تۇرعىسىنان «اەس ستانساسىن سالۋ‑سالماۋ» دەگەن سۇراققا وبەكتيۆتى جاۋاپ بەرۋگە دايار ەمەس. ونداي تاجىريبە ءبىزدىڭ ەلدە ءىشنارا جانە جاناما تۇردە عانا بار. مىسالى، قازاقستاندىقتار «سەمەي يادرولىق سىناق الاڭى» تۋرالى جاقسى بىلەدى. ونىڭ زاردابىن شەككەندەر باسقا جاقتا ەمەس. ءوزىمىزدىڭ ارامىزدا ءجۇر. ەلىمىزدە، سەمەي يادرولىق سىناق الاڭىندا بولعان، سول جەردە تۇرعان ازاماتتارعا مەملەكەت جەڭىلدىكتەر بەرىپ، ولارعا شەككەن زاردابى ءۇشىن وتەماقى تولەۋدە. ءبىزدىڭ ەل ازاماتتارىناڭ باسىم بولىگى، شىنىن ايتساق، پوليگون زاردابىن تەك وسى «وتەماقى» ارقىلى باعالايدى. ويتكەنى، يادرولىق ساۋلەنىڭ قانداي زارداپتارى بار ەكەنىن، ودان ادام ورگانيزمىنە قالايشا زيان كەلەرىن ارنايى ماماندار بولماسا، كوپشىلىكتىن ونىمەن شارۋاسى جوق. ولارعان ونى بۇگە‑شىگەسىنە دەيىن ءبىلۋدىڭ دە قاجەتى جوق.

ال، ەندى، «اەس قاتەرى دەگەنىمىز نەدە؟» دەگەن سۇراققا، شىنىندا دا تولىققاندى ەشكىم دە جاۋاپ بەرە الماس ەدى. ەندەشە، ءوزى بىلمەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە  كەز كەلگەن ادامنىڭ قينالاتىنى سياقتى، بۇل جەردە دە ادامدار وعان جاۋاپ تاپپاي قينالاتىن بولادى. وسىنداي كەزدە، الدىڭعى قاتارعا بۇقارالىق پسيحولوگيا زاڭدارى ۇستەم ەتە باستايدى. ماسەلەن، ادامدار ءبىر بىرىنەن «قالاي داۋىس بەرەمىز؟» دەپ سۇراي باستايدى. وسىعان ساي، رەفەرەندۋم الدىندا قوعامنىڭ ءوزى بەلگىلى جانە بەلگىسىز الەۋمەتتىك جىككە بولىنە باستايدى. مىسالى، بيلىك «ەلىمىزدە جاقىن بولاشاقتا ەنەرگەتيكا تاپشىلىعى باستالادى» دەسە، وندا كوپ ادامدار «اەس قۇرىلىسى ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن» دەپ ساناپ، «ءيا، قولدايمىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى. بۇل جەردە، ءسويتىپ، «ءيا، قولدايمىن» دەگەن جاۋاپ «اەس قۇرىلىسىن قولداۋ» ەمەس،  ول جاۋاپتاعى قولداۋ ءسوزى  «قازاقستاننىڭ جاقىن بولاشاقتاعى ەنەرگەتيكالىق تاپشىلىعىن بولدىرماۋ كەرەك» دەگەن ماسەلەنى قولداۋ بولىپ شىعادى. ال، اەس ماسەلەسىندە نەگىزگى ماسەلە ‑ ونىڭ قاۋىپتىلىگى نە قاۋىپسىزدىگى بولۋى ءتيىس ەمەس پە؟ ال، ونى ءبىلۋ ءۇشىن ادامعا ارنايى ءبىلىم بولۋى شارت.

سوندىقتان، رەفەرەندۋم الدىندا حالىققا مىناداي ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى ءتيىس:

ونىڭ ىشىندە:

• ساياسي جاعدايلاعا بايلانىستى تۋىندايتىن قاۋىپ‑قاتەرلەر،
• ەكولوگيالىق جاعدايلارعا بايلانىستى تۋىندايتىن قاۋىپ‑قاتەرلەر،
• ادامي فاكتورلارعا بايلانىستى تۋىندايتىن قاۋىپ‑قاتەرلەر،
• تەحنولوگيالىق جاعدايلارعا بايلانىستى تۋىندايتىن قاۋىپ‑قاتەرلەر جانە ت.ب...

ەندى وسىعان بالاما فاكتور رەتىندە بيلىك ءوز كوزقاراسىن اشىق ايتۋى ءتيىس. مۇندا بيلىك پوزيتسياسىنىڭ «بىرجاقتى» بولۋى اسا ماڭىزدى. وسىنداي ەلىمىز ءۇشىن تاعدىرلى ماسەلەدە بيلىك تاراپىنىڭ كوزقاراسى شاشىراڭقى بولسا، ول، وندا، بۇل ماسەلەدە (اەس سالۋدا) بيلىك ينستيتۋتتارى جەتكىلىكتى زەرتتەۋ جۇرگىزبەگەنىن، سوندىقتان، بيلىك تاراپىنىڭ ءوزى وسى سۇراق بويىنشا بىرجاقتى شەشىمگە كەلە الماعانىن بىلدىرەدى. ەگەر، جوبانى ىسكە اسىرۋشى بيلىكتىڭ ءوز قاراسىندا وسىنداي «شيكىلىك» بار بولسا، وندا ونى رەفەرەندۋم ارقىلى حالىققا ۇسىنۋدىڭ ءوزى – دەموكراتياعا دا، ادىلەتتىلىككە دە قاراما‑قايشى دەسەك بولادى. بۇنداي قادام «حالىقتى ورعا جىعۋدىڭ امالى» دەپ باعالانۋى دا مۇمكىن.

ال، ەگەر، سىرعىتپاي ايتقاندا، اەس يدەياسى وزگە يمپەريالىق پىيعىلدى ەلدىڭ «قىسىم كورسەتۋىنەن» پايدا بولسا، وندا ول دا حالىققا تۇسىنىكتى تىلمەن اشىق ايتىلۋى ءتيىس. وندا حالىق تا ءوز بيلىگىن «ايتقىزباي ءتۇسىنىپ», نە ونى قورعاۋعا جانە قولداۋعا دايىندالادى. نە، كوپ جاعدايدى ەسكەرە كەلە، بيلىك ۇسىنىسىن قولداپ شىعادى... ياعني، بۇل جەردە ومىرگە قاۋىپ تونگەندە «ءوز قۇيرىعىن ءوزى كەسىپ كەتەتىن كەسىرەتكە» سياقتى شەشىم قابىلدانادى...

كەز كەلگەن رەفەرەندۋمنىڭ وتەتىن اياسى – سايلاۋ كوميسسيالارى بولىپ تابىلادى. وسى جاعىنان العاندا، قازىرگە دەيىن جۇمىس ىستەگەن سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ حالىق الدىندا ەش بەدەلى جوق ەكەنىن، حالىقتىڭ ونىڭ جۇمىسىنا سەنىمسىزدىكپەن قارايتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. ەگەر، وسى سايلاۋ كوميسسيالارى وزگەرمەگەن قۇرامىندا جانە بۇرىنعى ۇيرەنشىكتى «تاسىلىمەن» رەفەراندۋمدى وتكىزەر بولسا، وندا ونىڭ ناتيجەسىن حالىق ءبارىبىر مويىندامايدى. تىپتەن، كوميسسيا ءجۇز پايىز ادىلەتتى بولىپ، حالىق اەس‑تى  «قولداپ» شىقسا دا، ول ناتيجە قوعامدىق پىكىردە لەگيتيمسىز بولىپ قالا بەرەدى. ونىڭ ەسەسىنە، بۇل «تاريحي شەشىم» تاريحقا «بيلىك ءۆوليۋنتاريزمى» دەگەن اتپەن ەنەتىن بولادى. ءسويتىپ، ءوزىنىڭ شىن نيەتىمەن «دەموكراتياعا ۇمتىلامىز» دەپ، وسى باعىتتا ارەكەت ەتۋشى بيلىكتىڭ ءوزى دە اپ‑ساتتە قوعامدىق پىكىردەگى «اۆتوكراتتىق‑ديكتاتورلىق جۇيەنىڭ» بىرىنە اينالىپ كەتە بارادى...

مىنە، ءبىزدىڭ ەلدىڭ داۋىس بەرۋشى ازاماتتارى كۇزدە وسىنداي قيىن ديللەماعا تاپ بولعالى تۇر. وسى جاعدايدا، ەلدىڭ عالىمدارى، وسى سالانىڭ كاسىبي ماماندارى، ەكولوگتارى، ساياساتكەرلەرى جانە ت.ت. بىرىگىپ، وسى اەس سۇراعىنىڭ ءاربىر جەكەلەگەن ماسەلەلەرى بويىنشا دا، تۇتاس ماسەلەلەرى بويىنشا دا ءوزارا تالقىلاپ، ونىڭ قورىتىندىسىمەن حالىقتى باق ارقىلى تانىستىرىپ وتىرۋلارى ءتيىس. بۇل ولاردىڭ ەلدىك پارىزى!

حالىق ايتادى: «ءوزىڭ وتىرعان بۇتاقتى كەسپە» دەپ. قازىر بۇل ءسوز ەكىجاقتى ماعىناعا يە بولدى: ءبىرى – ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى بولسا، ەكىنشىسى – ودان تونەر قاۋىپ‑قاتەر ماسەلەسى.

حالىققا ەنەرگەتيكا دا كەرەك. جانە دە، سونىمەن بىرگە – ءومىرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى دە قاجەت. وسىنى قالاي شەشۋگە بولادى؟ الدە، ول تەك اەس سالۋ ارقىلى شەشىلەتىن سۇراق پا؟ قازىر وسىعان تولىق جاۋاپ جوق.

ءبىر ماماندار ‑ سونىڭ ىشىندە جاكىشەۆ تە بار ‑ «تابيعي كوزدەردەن شىعاتىن ەنەرگيا تۇراقسىز بولادى» دەپ ايتىپ جاتىر ەكەن. سول قانشالىقتى دايەكتى؟ مەنىڭشە، بۇل سونشالىقتى دايەكتى جاۋاپ ەمەس. مىسالى، بىزدە ەكى «جەل قاقپاسى» بار دەلىك. ءبىرى – قىتاي جاقتان كەلەتىن «جەل قاقپاسى».  ەكىنشىسى – قورداي اسۋى دەلىك... سوندا، بىزگە قاجەت جالپى ەنەرگيا مولشەرى بەلگىلى، ونى شارتتى تۇردە «ءبىر مىڭ كۆت» دەپ الايىق. شىعىستاy 500, قوردايداy 500 وندىرۋدەمىز.

...كەنەت، قوردايدا جەل توقتاپ قالدى. سول كەزدە ونىڭ بار قۋاتىن (1000 كۆت) شىعىستا وندىرە الۋىمىز كەرەك جانە كەرىسىنشە، شىعىستا توقتاسا، قورداي ىسكە قوسىلۋى ءتيىس دەگەندەي... تۇراقتىلىق دەگەن وسى ەمەس پە؟

ەندەشە، بىزدە شىعىستا دا، قوردايدا دا ارقايسىسى 1000 كۆ جەل ەلەكتر ستانسالارى دايىن بولىپ تۇرۋى كەرەك. ونى سالۋ قوسىمشا شىعىن، بىراق جەل ەنەرگەتيكاسى تۇراقتى بولۋى ءۇشىن بىزگە ونداي شىعىندارعا بارۋ كەرەك. ول قارجى ءبارىبىر اەس سالۋدان كەتەتىن قارجىدان الدەقايدا تومەن، ال ەنەرگيا ارزان بولىپ شىعار ەدى. مۇندا ءبىز تەك جەل ەنەرگەتيكاسى تۋرالى ايتتىق. ال ودان وزگە دە ەنەرگيا كوزدەرى بىزدە بار ءارى جەتكىلىكتى.

سوندىقتان، قازىرگى «جاڭا زاماننىڭ» ماقساتى  ‑ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك بولسا – «بۇگىنگى قازاقستان» «بولاشاق قازاقستانعا» بەس‑ون جىلدىق امورتيزاتسيالىق مۇمكىندىكتەردى قالدىرىپ كەتۋگە ۇمتىلۋى قاجەت. ياعني، بىزدەگى وندىرىلەتىن ەنەرگيا ءار ۋاقىتتا وندىرىستىك دامۋدان ءبىر قادام الدا بولىپ، بولاشاقتاعى ەنەرگيالىق قاۋىپسىزدىكتە «ۋاقىت قالتاسى» (زاپاسنوە ۆرەميا) قامتاماسىز ەتىلۋى ءتيىس.

P.S. وسى جازعانعا ءبىر ماماندار كۇلۋى عاجاپ ەمەس. بىراق ءبىز ءوز شىندىعىمىزدى اشتىق. ول بويىنشا، ءبىزدىڭ سانامىزدا ازىرگە «اەس قاۋىپ‑قاتەرى» دەگەن وي «اەس قاجەتتىلىگى» دەگەن ويدان الدەقايدا باسىم تۇر. بۇگىنگى ماقالادا تەك وسىنى ايتۋدى كوزدەدىك.

بارى دا، جوعى دا وسى!

بەرىك اتاش، فيلوسوف،

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف

Abai.kz