1-سۋرەت: سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ پورترەتى. سۋرەتشى ج.باۋىرحان

2-سۋرەت: سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ زيراتى

3-سۋرەت: سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ كىتابى

4-سۋرەت: «سماعۇل جولى – ەلشىلدىك جولى» ءىس-شاراسىنا قاتىسۋشىلار

(وسىدان 80 جىل بۇرىنعى س.سادۋاقاسۇلى «قىرقىن» ەسكە الۋ ورايىندا)

         1933 جىلى 16 جەلتوقساندا قايتىس بولعان كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، الاش تۇلعاسى سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ «قىرقىن» بىلگەن، ەستىگىن ادام كەمدە-كەم شىعار.

         قازاقى جۇيەمەن قاراعاندا، قايراتكەر قايتقان سوڭ 40 كۇن شامامەن 1934 جىلدىڭ 25 قاڭتارى بولادى ەكەن.

         حالقىمىز «ورازا، ناماز – توقتىقتا» دەيدى. سوندىقتان 30-جىلداردىڭ قيىن-قىستاۋىندا سماعۇلدىڭ «قىرقىن» ەت جاقىندارى بولماسا كىم ەسىنە الىپ جاتتى دەيسىز؟

1-سۋرەت: سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ پورترەتى. سۋرەتشى ج.باۋىرحان

2-سۋرەت: سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ زيراتى

3-سۋرەت: سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ كىتابى

4-سۋرەت: «سماعۇل جولى – ەلشىلدىك جولى» ءىس-شاراسىنا قاتىسۋشىلار

(وسىدان 80 جىل بۇرىنعى س.سادۋاقاسۇلى «قىرقىن» ەسكە الۋ ورايىندا)

         1933 جىلى 16 جەلتوقساندا قايتىس بولعان كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، الاش تۇلعاسى سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ «قىرقىن» بىلگەن، ەستىگىن ادام كەمدە-كەم شىعار.

         قازاقى جۇيەمەن قاراعاندا، قايراتكەر قايتقان سوڭ 40 كۇن شامامەن 1934 جىلدىڭ 25 قاڭتارى بولادى ەكەن.

         حالقىمىز «ورازا، ناماز – توقتىقتا» دەيدى. سوندىقتان 30-جىلداردىڭ قيىن-قىستاۋىندا سماعۇلدىڭ «قىرقىن» ەت جاقىندارى بولماسا كىم ەسىنە الىپ جاتتى دەيسىز؟

         زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، س.سادۋاقاسۇلىنىڭ قايتىس بولعانىن «يزۆەستيا» گازەتىنەن باسقا بىردە-ءبىر گازەت، ونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ ەشبىر باسىلىمى حابارلاماعان. ماسكەۋ گازەتىنە قازانامانى سول جەردە قىزمەتتە جۇرگەن ت.رىسقۇلوۆ پەن ن.نۇرماقوۆ باستاعان قايراتكەرلەر بەرىپتى (قامزابەكۇلى د. سماعۇل سادۋاقاسۇلى. الماتى: «قازاقستان» باسپاسى، 1996,  37-ب.).

«س. سادۋاقاسۇلىن اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالعان ازالى جيىنعا قايىن اتاسى ءاليحان بوكەيحان، جارى ەليزاۆەتا اليحانقىزى، ماسكەۋدەگى قايراتكەرلەر (ت.رىسقۇلوۆ، ن.نۇرماقوۆ ت.ب.), قالامگەرلەر، ستۋدەنتتەر قاتىسىپتى.

سول قارالى شاراعا كۋا بولعان قالامگەر عالىم مالدىبايۇلىنىڭ (ول كەزدە ستۋدەنت) ەستەلىگىنە قۇلاق تۇرەلىك:

ء «بىر جولداس: «ولەرىنەن ەكى كۇن بۇرىن سماعۇلعا بارسام، جۇدەگەن ەكەن، حالى تومەندەپ، كوزى كورمەۋگە اينالعان ەكەن. بىراق اقىل-ەسى دۇرىس ەكەن.

• سماعۇل، قالايسىڭ؟ تيىشپىسىڭ؟ – دەدىم.
• تيىشپىن. انا جىلدارى ۇرسىپ جۇرگەندە «سەن ولسەڭ، مىڭداعان «پاحارون» ء(ولىمدى حابارلاعان قاعاز – د. ق.) جاسايمىن دەۋشى ەدىڭ، ەندى جاسا «پاحاروندى» دەدى» دەپ، ول جولداس شورت كەسىپ، الدەنەلەر ويىنا تۇسكەندەي قاباعىن شىتا قالدى...

كرەماتوريا باسىنا جينالعانداردىڭ ىشىنەن ءبىر جولداس: «سماعۇل ومىرىندە ساتىلۋدى جەك كورەتىن، ءوز جولىندا مىقتى جىگىت ەدى. وقۋىن بىتىرە سالىپ، قازاعا ۇشىراعانى اسا ايانىشتى بولدى» دەدى...»

ع.مالدىبايۇلى سماعۇلدىڭ «قىرقىنا» وراي ول تۋرالى ەستەلىك جازىپ، 1934 جىلدىڭ قاڭتارىندا «سوتسيالدى قازاقستان» گازەتى باسقارماسىنىڭ اتىنا جىبەردى. گازەت ونى باسپايدى. قايتا گازەت رەداكتورى ايتىكە مۇساۇلى وسى حاتتان ءۇزىندى كەلتىرە وتىرىپ، 1934 جىلى 22 اقپاندا «توڭكەرىس دۇشپانى – ۇلتشىلداردىڭ سىرى جەرىنە جەتكىزىلە اشىلسىن» اتتى ماقالا جازادى» (بۇل دا سوندا، 36 -ب.).

     كۇردەلى جىلداردىڭ كۇمىلجىگەن ەستەلىكتەرى وسىلاي سويلەيدى.

     توتاليتارلىق بيلىك قازاق ارعىماعىنىڭ اياعىن عانا تۇساسا ءبىر ءسارى عوي، اۋىر بالعامەن ماڭدايدان ۇرىپ سۇلاتتى نەمەسە جاسىرىنىپ تۇرىپ تۋ سىرتىنان اتىپ قۇلاتتى. 1933 جىلى. قاقاعان قىستا. سول جىلى سماعۇل بولجاعان اشارشىلىقتان قالىڭ ەلى قىناداي قىرىلىپ جاتتى...

     كرەمل قازاقتىڭ كوز جاسىن نە قىلسىن؟!.. 1934 جىلى س.م.كيروۆىن ءوز قولىمەن ءولتىرىپ، وتىرىك «قابىرعاسى قايىسىپ» تۇردى. ۇلاڭعايىر تەررور وسىلاي باستالدى...

     حالقىمىز ادەتتە قايتقان كىسىنىڭ «قىرقىن» ءدال 40 كۇن تولتىرماي، ەرتە دە بەرىپ جاتادى. بالكىم، 30-جىلدارى ماسكەۋدەگى الاش زيالىلارى دا سولاي ىستەدى مە ەكەن؟..

     وسى جانە باسقا دا تاريحي وقيعالاردى ەسكە الا وتىرىپ، استانا قالاسىنداعى «مەيىرىم» قوعامدىق قورى (توراعاسى ا.جايجۇمانوۆ) 2013 جىلى 28 جەلتوقساندا حان كەنە ساربازدارى قورىمىنا قايتا جەرلەنگەن سماعۇل سادۋاقاسۇلى رۋحىنا دۇعا باعىشتاپ، ەلدىك دەڭگەيدە يماندىلىق شاراسىن وتكىزدى.

     شارا «سماعۇل جولى – ەلشىلدىك جولى» دەپ اتالدى. وعان ەلوردانىڭ ق.تاۋكەنوۆ، ق.بەيسەنوۆ، ءا.ساتەنوۆ، ب.كارىموۆ، ق.سماعۇلوۆ باستاعان اقساقالدارى، م.وتەلباەۆ، ج.مالىبەكۇلى، س.نەگيموۆ، د.قامزابەكۇلى، ز.قابىلدينوۆ، ب.ءابدۋاليۇلى سەكىلدى عالىمدارى، م.مۇساەۆ سىندى ءدىن قىزمەتكەرى جانە جاستار ۇيىمدارىنىڭ وكىلدەرى قاتىسىپ، وي-پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى.

     تومەندە وسى جيىندا سويلەنگەن كەيبىر سوزدەردى قىسقاشا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.

قاسىم تاۋكەنوۆ، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى:

     - ءبىز – تاريحى تەرەڭ، ءداستۇرى باي ەلمىز. ارعى تۇركى زامانىنا دەيىن دە، تۇركى زامانىندا دا، حاندىق داۋىرىندە دە، وتارشىلدىق بۇعاۋداعى زار زاماندا دا، كەڭەستىك قىسپاقتا دا ءبىزدىڭ قانىمىز، جانىمىز «ازاتتىق! ماڭگى ەل!» دەپ تۋلادى. قازاقتىڭ ماڭدايىنا سىيماي كەتكەن اردا ۇلى سماعۇل - وسىنداي ارماننان تۋعان تۇلعا. ونى تۋعان، وسىرگەن – قازاق حالقى، قازاق ارمانى، ەل مۇددەسى. بار بولعانى 18 جاسىندا قايراتكەر بولىپ قالىپتاسادى. ءبىر اتانىڭ بالاسىمىن دەمەيدى، تۇتاس قازاقتىڭ بالاسىمىن دەيدى. جاڭا زاماننىڭ بار جاقسىلىعىن تۋعان حالقىنا اكەلۋ ءۇشىن كۇرەسەدى. كەڭەس وكىمەتى اياقتان تۇرماي جاتىپ كووپەراتسيا ماسەلەسىمەن شۇعىلدانىپ، قازاقتىڭ مالى، ءجۇن-جۇرقاسى، ەت-ءسۇتى ەلدىڭ يگىلىگىنە جاراسىن، قالانىڭ تەحنيكاسى اۋىلعا كەلسىن دەپ بايەك بولادى. ول تەك ساياساتپەن اينالىسقان جوق، قولىنا قالام الىپ، گازەت-جۋرنال باسقارىپ، ەلدىڭ كوزىن اشۋ مەن تالعامىن كوتەرۋ جولىندا كوپ دۇنيە جازدى. ومبىدا دا، ورىنبوردا دا، ماسكەۋدە دە كىم قازاقتى ۇلت رەتىندە، ەل رەتىندە كەمىتسە، كەڭىردەگىنەن الدى. ءمىردىڭ وعىنداي سوزىمەن، دالەلىمەن ۇلتىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعادى. كەڭەس قىزمەتىندە جۇرسە دە ونىڭ ءاربىر سوزىنەن، ىسىنەن الاش رۋحى بايقالدى. ول قازاقستان شەكاراسىن ايقىنداۋعا بايلانىستى الاش جولىن جالعاستىردى. اقمولا مەن سەمەي گۋبەرنيالارىن سىبىرگە، ياعني رەسەيگە كىرىپ كەتۋدەن ساقتادى.

     ەكونوميكاعا بايلانىستى دا كوپ جۇمىس ىستەدى. رەسپۋبليكا گوسپلانىن باسقاردى. ءوندىرىستى جەرگىلىكتى جەردە قالىپتاستىرۋدىڭ ءجون-جوباسىن ويلاستىردى. 1925-1927 جىلدارى حالىق اعارتۋ ءمينيسترى بولىپ تۇرعاندا قانشاما مەملەكەتشىل ىستەردىڭ باستاۋىندا تۇردى. ەكى جىلدا ناعىز ەل باسشىسىنا لايىق جۇمىستاردى اتقاردى. بۇل تۋرالى عالىمدارىمىز جاقسى جازىپ ءجۇر.

     سماعۇل سۇيەگىنىڭ كۇلى 2011 جىلى ەلگە جەتكىزىلدى. بۇل ءبىزدى سىناعان كەزەڭ بولدى. «بۇگىن ءبىز داڭقتى بابالارىمىزدىڭ جولىنا لايىقتىمىز با؟ ءىسىمىز مەملەكەتتىك ورەدە مە؟» دەگەن سۇراق تۇردى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە قۇداي قولداپ، ونىڭ سۇيەگى كەنەسارى ساربازدارىنىڭ قورىمىنا جەرلەندى. تۋىستارى مەن زيالىلار باسىن كوتەردى، وعان دا ءتاۋبا!

     الداعى جوسپار مىناۋ: اقمولا – تاريحي ءوڭىر. قازىر جۇرتقا تانىس بولىپ قالعان «حان كەنە ساربازدارى قورىمىنان» بولەك تايتوبەدە دە وسىنداي زيرات بولعان. ول قورىمدى دۇرىس تاۋىپ، سول جەرگە لايىقتى بەلگى قويۋ كەرەك. وسى «قاراوتكەل زيراتىن» ەل قادىرلەيتىندەي، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعالار جەرلەنگەنىن سەزىنەتىندەي قالىپقا كەلتىرۋدى جاۋاپتى ورىنداردان تالاپ ەتۋىمىز كەرەك. بۇل – ولاردىڭ ابىروي جينايتىن بورىشى.

     بەيىت - وتكەن مەن بۇگىندى جالعاستىرىپ وتىراتىن تاريحي ورىن. سماعۇل سۇيەگىنىڭ استاناعا كەلۋى – مۇندا زيارات ەتۋشىلەردى عانا ەمەس، حالقىمىزدىڭ ءبارىن ويلانتادى دەپ سانايمىن. حالقىن شەكسىز ءسۇيىپ، ۇلتتى دامىتۋ جولىندا ايانباي تەر توككەن، الماس قىلىشتاي مىنەز تانىتقان سماعۇلداي قاھارمانىمىزدىڭ ءشايىت ءولىمى دە، امانات-مۇراسى دا، بەيىتى دە - ءبىزدىڭ قۇندىلىعىمىز!

مۇحتارباي وتەلباەۆ، قر ۇعا اكادەميگى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى:

     - مەن بۇگىنگى جاستار ۇلتتىڭ باتىرلارى تۇگىل، ۇلتتىڭ قاراپايىم داستۇرىنەن اجىراپ قالا ما دەپ قورقامىن. ءتىلدىڭ جاعدايى كۇندە سىنعا ۇشىراپ جاتىر. توبەدەن گەپتيل قۇيىلىپ، كيىكتەرىمىز قىرىلدى. بالالار مۇعالىمدىككە ەمەس، ساۋدا-ساتتىققا، ادىلەتتىكتى مىسە تۇتپايتىن ماماندىقتارعا ۇمتىلىپ ءجۇر.

     الاش زيالىلارى قانداي باقىتتى! بيىك يدەيالار ءۇشىن كۇرەستى، سول جولدا مەرت بولدى. «اللا ءبارىن كورۋشى، ءبارىن سەزەدى» دەپ جازىلعان قۇراندا. ەندەشە ولار – ناعىز شەيىت، جۇماققا باراتىندار. «قاراوتكەل قورىمىندا» حان كەنە ساربازدارى تاسىنا «200 ساردار شەيىت كەتتى» دەپ جازىپتى. سول زاماندا-اق باعاسىن بەرگەن ەكەن.

     سماعۇل تۋرالى ءبىراز ماتەريالدى وقىپ جاتىرمىز، وتكەن جىلدارى ەكى كونفەرەنتسياسىنا قاتىستىق. ءوزى جاپ-جاس، بىراق شوقانداي عۇلاما، ناۋرىزبايداي باتىر ەكەن. مەن بيلىكتىڭ كوزىن جەتكىزە وتىرىپ، تەاتر، ينستيتۋت اشقان، اشىپ قانا قويماي مازمۇنىن الاش زيالىلىعىمەن بايىتقان س.سادۋاقاسۇلىنداي كورەگەن قايراتكەر از دەپ ويلايمىن. زاماندارى سولاي بولدى ما، بۇلار شەتىنەن ەنتسيكلوپەديست. ءبىز ولاردىڭ شاڭىنا ىلەسە المايمىز. مەنى وكىندىرەتىن جايت: وسىنداي ادامدار ۇزاق جاساي المادى. كەڭەس وكىمەتى قىرشىنىنان قيدى.

     تاۋەلسىزدىك العانىمىزدا، وسى سماعۇلداي زيالىلار قايتا اقتالعاندا، ءبىز «ەندى ەل بولامىز» دەپ قۋانعان ەدىك. ەندى بۇگىن قاراساق، ءالى باياعى پروبلەمالار اياعىمىزدان شالىپ جاتىر. ونى وسى ءبىز شەشپەگەندە، بۇگىنگى بيلىكتە جۇرگەندەر شەشپەگەندە، بولاشاق ۇرپاق شەشە مە؟ ولار ءوز پروبلەماسىن شەشسىن.

     استانا اقساقالدارىنىڭ، «مەيىرىم» قورىنىڭ بۇگىنگى شاراسى وتە ورىندى دەپ بىلەمىن. ارۋاقتارعا قۇران باعىشتاساق، ءبىز تەك ساۋاپ الامىز. ال، جاماندىققا، گولوششەكينگە قارسى تۇرعان سماعۇلداي تۇلعاعا دۇعا وقۋ – ساۋاپتىڭ ساۋابى.

     مەنىڭ ۇسىنىسىم: س.سادۋاقاسۇلىنىڭ سۇيەگى جەرلەنگەن قورىمدا كەمى 200-150 جىلدىق قۇلپىتاستار تۇر. حان كەنە ساربازدارى تاسىنىڭ ءجونى بولەك. وسىنى كەشىكتىرمەي وقىپ، حالىققا جاريالاۋ كەرەك. مەن – ماتەماتيكپىن، سوندىقتان بارلىق جازۋدا جۇيە بار، ول مىندەتتى تۇردە وقىلادى دەپ ەسەپتەيمىن.

     ەكىنشى ايتارىم: وسى ەسكى قورىمعا مۇعالىمدەر مەن جاستاردى اكەلىپ تۇرۋ كەرەك. استانا تاريحىن، ۇلكەن تۇلعالاردى تانىپ ءبىلسىن.

جانداربەك مالىبەكۇلى، قر مەملەكەتتىك ەلتاڭباسىنىڭ اۆتورى، پروفەسسور:

         - بۇل بەيىتتى قورعاپ قالۋدىڭ ءوزى - ءبىر كىتاپقا جۇك بولعانداي تاريح. 2006-2007 جىلدارى جەرگىلىكتى اقساقالداردىڭ سۇراۋى بويىنشا مەن وسى زيراتتى زەرتتەپ، قالىپىنا كەلتىرۋدىڭ جانە ەلوردالىق كەيىپكە بەيىمدەۋدىڭ نوبايىن جاساي باستادىم. سۋرەتكە تۇسىردىك، ەسكى جازۋلاردى وقىتا باستادىق. قاي جەرگە اشارشىلىق كەزىندە ادامداردى جيناپ كومگەنىن انىقتادىق. سول ۋاقىتتا مەشىت-تاعزىم ورنى-مۋزەي بىرىككەن كەشەنىنىڭ جوباسىن ومىرگە الىپ كەلدىم. قلا باسشىلىعىنا ۇسىندىم. وسى جوبادا «ەگەر كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى نەمەسە الاش زيالىلارىنىڭ سۇيەگى تابىلا قالسا، قويىلاتىن ورىن» دا جوسپارلاندى. بۇگىندە ء«تاۋبا!» دەيمىز، حان كەنە ساربازدارىنىڭ قورىمى انىقتالىپ، س.سادۋاقاسۇلى سۇيەگىنىڭ كۇلى ماسكەۋدەن استاناعا الىنىپ كەلىندى. وسى ەكى فاكت اتالعان زيراتتىڭ ءمانىن ارتتىرىپ وتىر.

مەنىڭ پىكىرىم: «تاعزىم-يماندىلىق كەشەنىن» سوعۋدى باستاۋىمىز كەرەك. كەنەسارى ساربازدارى جەرلەنگەن تۇستان زيرات سىرتىنا «تاعزىم ورىن» جوسپارلاعانىمىز ءجون. مۇندا قاراپايىم حالىق پەن اسكەريلەر كەلىپ، تانىسىپ، انت قابىلدايتىن بولادى.

     ومىرىمدە ەكى نارسەگە قاتتى قۋانامىن. ءبىرىنشى، تاشكەنتتەگى تولە بي كەسەنەسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جوباسىنا قاتىستىم. ەكىنشى، الاش قايراتكەرى س.سادۋاقاسۇلىن قايتا جەرلەۋ شاراسىنا اتسالىستىم.

سەرىك نەگيموۆ، قر گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، پروفەسسور:

     - اتام قازاق بار سىندى ورنىمەن قولدانعان عوي. «ساندالباي ءسوز سايتان اۋىزدان شىعادى» دەگەن ماتەل بار. دانا اباي نيەتى بۇزىقتى «سايتانكوز» دەيدى. وسى «باھادۇرلەر قورىمىن» ءبىر كەزدە «تەگىستەيمىز، كوشىرەمىز، مۇندا كادىمگى پەندەلەر جاتىر. بەيىتتىڭ عۇمىرى ەلۋ-اق جىل» دەپ كوكىگەندەر بولدى. «قالالىق پارك جاسايمىز» دەگەن شەنەۋنىكتەر دە كەزدەستى. اياعى نە بولدى؟ بۇل قورىم 2010 جىلدان قالانىڭ قورعالاتىن ەسكەرتكىشتەر تىزىمىنە ەندى. سوڭعى ۋاقىتتا حان كەنە ساربازدارىنىڭ بەيىتى تابىلىپ، وسىندا سماعۇلدىڭ سۇيەگى قايتا جەرلەندى. مەن س.سادۋاقاسۇلىنىڭ بولمىس-ءبىتىمىن سيپاتتايتىن بەينەنى تاپتىم: ول – بويىنا ءال-ءفارابيدىڭ اقىلى، اتيللانىڭ قاھارماندىعى بىتكەن تۇلعا!

     بۇل بەيىتتە ايگىلى كوپەس قوسشىعۇل، ونەرپاز باباق اۋلەتى جەرلەنگەن. بالۋان شولاقتىڭ عالياسىنا دا، اتاقتى حالفيندەرگە دە، اقمولا مەشىتتەرىنىڭ يمامدارىنا دا، ح.بولعانباي بالالارىنا دا توپىراق وسى جەردەن بۇيىرعان.

     پانتەون دەگەندى قازىر كوپ ايتىپ ءجۇرمىز، بۇرىندى-سوڭعى قازاق زيالىلارى وسىندا حالقىنان بولىنبەي-اق جاتسا، «باھادۇرلەر قورىمى» وسى بولماعاندا قايسى بولادى؟

     مەنىڭ ۇسىنىسىم: ءبىرىنشى، سىرتتان كەلگەن قوناقتار قالا تاريحىن ءبىلۋدى وسى جەردەن باستاۋى كەرەك; ەكىنشى، استانانىڭ تاريح-جاعرافيا جانە ءتىل-ادەبيەت مۇعالىمدەر مىندەتتى تۇردە وسى جەردە كورگەنى ءجون، ايتپەسە قالا مەن ولكە تاريحى تۋرالى ولار بالالارعا نە ايتادى؟; ءۇشىنشى، قازىر ءالى دە بولسا كەۋدەسى كومبە قاسىم تاۋكەنوۆ سياقتى قاريالارىمىز بار، وسى قورىم تاريحى تۋرالى سول كىسىلەردەن كوپ نارسە جازىپ الۋىمىز قاجەت.

ديحان قامزابەكۇلى، قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، پروفەسسور:

         - قۇدايعا شۇكىر، قازىر استانا حالقى 800 مىڭنان استى. مەكتەپ سانى 80-گە جەتتى. كوزى اشىق اعايىن قازان اينىڭ سوڭىنان حان كەنە ساربازدارى مەن س.سادۋاقاسۇلى بەيىتىنە زيارات ەتىپ كەلەدى. كەشە جەلتوقسان ايىنداعى تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى شارالارىندا كوپ جيىن وسىندا قازاق تۇلعالارىنا ءتاۋ ەۋدەن باستالدى. ەرلەردىڭ رۋحىنا دۇعا باعىشتالىپ جاتىر. اتا ءداستۇرىمىز، اتا سالتىمىز وسىنداي.

         ءبىزدىڭ بويىمىزدا كەڭەستەن قالعان قورقىنىش، ۇركۋ، سەنىمسىزدىك ءالى دە بار. سماعۇل سۇيەگىنىڭ كۇلى مۇسىلمان تارتىبىمەن جەر قوينىنا بەرىلمەگەنى شىمبايىمىزعا باتىپ جۇرەتىن. 2011 جىلى «تاۋەكەل!» دەپ ەلدىك شارانى باستادىق. سوندا ءبىراز جاۋاپتى ازامات: ء«الى ەرتە، كەيىن ارنايى دەلەگاتسيامەن بارامىز» دەۋمەن بولدى. قازىر سول ازاماتتاردىڭ قايدا جۇرگەنىن دە بىلمەيمىز. ولار ماسكەۋ ۇكىمەتى كۇندە بىزگە ورايلى شەشىم شىعاراتىنداي سەنىمدى بولدى دەپ ايتا المايمىز، جاي جاۋاپكەرشىلىكتەن قورىقتى. ال، سول كەزدە سماعۇل سۇيەگىنىڭ كۇلى تۇرعان ورىندا 1992 جىلدان كۇندە حريستياننىڭ ءدىني راسىمدەرى جاسالىپ جاتتى. ءبىر باسشى د.مەدۆەدەۆ ماڭگى وتىراتىنداي «مەن ونىڭ كومەكشىلەرىن تانيمىن، كەلەشەكتە سولار كومەكتەسەدى» دەدى. بۇرىنعى رف پرەزيدەنتىنىڭ كومەكشىلەرى توقسان سايىن دەمەيىك، جىل سايىن اۋىساتىنى قاراپايىم ادامعا دا بەلگىلى عوي.

         باسىندا ماسكەۋگە بارامىز دەگەن دەپۋتاتتار دەلەگاتسياسى الدەكىمدەردىڭ پارمەنىمەن «بارمايتىن» بولىپ قالدى...       

جارايدى، اقىرى قايراتكەر سۇيەگى ەلگە جەتتى. ودان كەيىنگى جۇرەكسىنۋلەر شە؟ زيالى قاۋىمنىڭ كوڭىل-كۇيى سەنات پەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن دا قوزعاپ جىبەردى. اڭگىمە ەلباسىنا دەيىن جەتتى. 2011 جىلى 18 مامىردا وسى ماسەلەگە بايلانىستى پارلامەنتتە جابىق وتىرىس بولدى... «جازمىشتان وزمىش جوق» دەپ، «قارا مولاعا» امانتتاپ قويدىق. «شۇكىر!» دەيتىن ءىس - سول جولى ەلوردا اكىمدىگى 250-300-دەي زيالى ازاماتتىڭ باسىن قوسىپ، س.سادۋاقاسۇلى رۋحىنا قۇران باعىشتاپ، قۇدايى اس بەردى.

         ناق بۇل كەزدە پەندەشىلىكپەن بىلاي دەپ ويلادىق: «ەگەر حان كەنەنىڭ باس سۇيەگى تابىلسا، وسىنداي سالعىرت كۇي كەشەمىز-اۋ؟..» دەپ.

         سەبەبى، مۇندايدا الاقان جايىپ وكىمەتكە قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. قوعام، قاۋىم، جاناشىرلار قايدا؟ 2013 جىلى  قازان ايىندا سماعۇل سۇيەگىنىڭ حان كەنە ساربازدارى قورىمىنا جەرلەنۋى، باسىنا ەسكەرتكىش ورناتىلۋى وسىلاي جۇزەگە استى.

         وسى جولدا ءبىز استانا اقساقالدارىنان، ءدىندارلارىنان كوپ كەڭەس الدىق.

         ۋاقىت ءبىر ورىندا تۇرمايدى. قالاي دەگەندە دە تاريحي اقمولا مەن كەنەسارى حان قوزعالىسىنىڭ تاعدىرلاس جەرى كوپ. سونداي-اق ءبىر كەزدەرى «اقمولا گۋبەرنياسى» دەگەن اۋماق 20-جىلدارى سماعۇلدار بولماسا رەسەي ەنشىسىندە كەتەرى انىق ەدى. ولاي بولسا اقمولا تاريحى س.سادۋاقاسۇلى تۇلعاسىمەن دە تاعدىرلاس. بىزدىڭشە، ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن مىندەتىمىز – وسى تاريحتى حالقىمىزعا جانە ەلوردالىقتارعا كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ بولماق. تاريح – ودان ساباق الۋ ءۇشىن دە تاريح.

زيابەك قابىلدينوۆ، ەۇۋ «ەۋرازيا» گزو ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

         - قازىر الەمدە قازاق 16 ميلليوننان استى. شەتتەگى 5 ملن قازاق قانداي جاعدايدا جۇرسە دە قارا شاڭىراققا قاراپ ەلەڭدەيدى. سايتتاردان جانە تۋىستاردان ەستىپ جاتىرمىز: استانادان حان كەنە ساربازدارى زيراتى تابىلعانى ولاردى رۋحتاندىرىپ وتىر. سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ باسىنا ەسكەرتكىش قويىلعانىنا ولار دا قاتتى قۋانادى. وسى تۇستا ەلباسىمىزدىڭ ساليقالى ساياساتىنا، قالا باسشىلىعىنا، باستاماشىل ازاماتتارعا راحمەت ايتامىز.

         ومبى ولكەلىك مۋزەيىندە كەنەسارىنىڭ ۇزىن مىلتىعى تۇر. اتى-ءجونى قاتتالىپ جازىلعان. وسىنى نەگە الۋعا نەمەسە رەسەي ءۇشىن قۇندى باسقا ءبىر جادىگەرمەن اۋىستىرۋعا بولمايدى؟

         مەنى حح عاسىرداعى ادامزاتتىڭ جانتۇرشىگەرلىك وقيعاسى – كەيكى باتىر باس سۇيەگىنىڭ رف ەرميتاج كۋنستكامەراسىندا تۇرعانى قاتتى ويلاندىرادى. ۆ.پۋتين بولشەۆيكتەرمەن كۇرەسكەندەردىڭ ءبارىن اقتاپ الدى. سوندا ءبىزدىڭ كەيكى ادامزاتتىڭ سورى ما، قورى ما؟.. مەملەكەت باسشىلىعى نەمەسە ۇرپاعى نەگە ماسەلەنى تىكەسىنەن قويمايدى؟ تورعايدان شىققان ءبىراز اقساقالداردى بىلەمىز، سولار وسى ماسەلەنى ءتىپتى ايتپايتىن بولدى. كەزەكتى وردەن، اتاق العاندارىنا ءماز. اۋ، كەيكى قور بولىپ جاتقاندا نە وردەن، نە قۋانىش؟ مەن بۇل سۇراقتى تورعايدىڭ عانا ەمەس، بارلىق قانداسىما، وزىمە دە قويامىن.

         ءوزىم ومبىدا تۋىپ، سوندا وقىپ، جەتىلدىم. شاقات، بايتۇياق، قويانباي قۇدىق-شىلىك، سەگىزباي، قاراوزەك، جاراعاش، قىزىلاعاش، تۇمبا، قارامان، القۇل، سارمىرزا، قاسقات، تومار اۋىلدارى مەن شارباقكول، ەسىلكول اۋداندارىنىڭ اتى مەن زاتى، تامىرىنان اجىراماعان اقساقالدارى ءبىزدى تاربيەلەدى. مەن ماڭگى-باقي تۋعان جەرىمە، ونىڭ ازاماتتارىنا قارىزدارمىن. سوندىقتان «ومبى قازاقتارى» اتتى سەريالى كىتاپتار جازۋ – مەنىڭ بورىشىم. سماعۇل سىندى تۇلعالاردىڭ ومبىدا وقىپ-جەتىلگەنى دە – مەن ءۇشىن ماقتانىش.

         ۇسىنىسىم: بۇگىنگى پاتريوت قازاق جاستارىنىڭ پورترەتىن جاساۋىمىز كەرەك! پاتريوت ازامات كەنەسارىنى، الاش زيالىلارىن، سونىڭ ىشىندە سماعۇلدى ءبىلۋى كەرەك، انا ءتىلىن، اتا ءدىنىن، ۇلت مۋزىكاسىن مەڭگەرۋى كەرەك ت.ب. وسىلاردى بىلمەسە، «بىلىگى تومەن، انتيپاتريوت» دەگەن باعا الۋى ءتيىس. ايتپەسە قازىر تاريحتى بىلمەي-اق، قازاق تىلىندە سويلەمەي-اق «پاتريوت بولۋعا» جاعداي جاسالىپ قويعان.

ماملۇك مۇساەۆ, س.عىلماني مەشىتىنىڭ نايب-يمامى:

         - دۇنيەدە بارلىق نارسەنىڭ سەبەبى بار. اللانىڭ جازۋى دەگەندى ۇمىتپالىق. 90-جىلدارى اقمولادا جالعىز عانا مەشىت بولدى. بىردە باس ساۋلەتشى ۆ.لاپتەۆ اتىنان ءبىزدىڭ قولداۋىمىزدى سۇراعان جوبا كەلدى. وندا وسى ەسكى زيراتتى سىرىپ تاستاۋ كوزدەلىپتى. «مۇسىلماندار مۇندايعا قاتتى قارسىلىق بىلدىرەدى» دەپ قول قويمادىق. جەرگىلىكتى اقساقالدارعا، ولكەتانۋشىلارعا راحمەت، وسى قابىرستاندى ساقتاپ، قورعاۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس ىستەدى. ارقاشان بىزبەن كەڭەسىپ وتىردى. بۇرىنعى داربازا ۇستىندەگى قۇران ءسوزىن ءبىز جازدىرتقان بولاتىنبىز. بايىرعى يمامدارىمىزعا توپىراق وسى جەردەن بۇيىرعانىن بىلەمىز. ولارعا ءجيى دۇعا باعىشتاپ تۇرامىز.

         حان كەنە يماندى بولعان. ولتىرەردىڭ الدىندا نامازىن وقۋعا پۇرسات سۇراپتى دەگەن ءسوز بار. ساربازدارى دا يماندى دەپ ويلايمىز. ايتپەسە ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىپ، سول جولدا جايدان-جاي شاھيت بولدى دەيسىز بە؟ سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ اكەسى - مولدا بولعان ادام. مەن سول ەلگە كۇيەۋ بالامىن. بۇگىنگە دەيىن شالدار سادۋاقاس مولدا تۋرالى جاقسى ءسوز ايتىپ وتىرادى. ءوزىن جازىقسىزدان-جازىقسىز 37-جىلى اتىپ جىبەرىپتى. سماعۇل - «يسمايل» پايعامبارىمىزدىڭ اتىنان الىنعان نىسپى، ول – يبراگيم پايعامبارىمىز بەن اجار انامىزدىڭ تۇڭعىشى. اراب ەتنوسىنىڭ باستاۋىندا وسى يسمايل تۇر. سادۋاقاس – مۇحامەد پايعامبارىمىزدىڭ «سااد يبن ابۋ ۆاككاس» ەسىمدى ەرجۇرەك ساردار-ساحاباسىنىڭ اتى-جونىنەن الىنعان اتاۋ. س.سادۋاقاسۇلى كىتاپتارىندا قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنە دەگەن تابيعي كوزقاراس بار. عالىمدارىمىز وسىنى بىلسە دەيمىز. سونداي-اق ءبىز تاريحتى ايتقاندا تۇلعالاردى دۇنيەلىك ءبىلىمدى عانا ويلاعان ەتىپ كورسەتىپ، ءدىن-يسلامنان تىسقارى الىپ كەتەتىن اتەيستىك تۇجىرىمداردان ارىلۋىمىز قاجەت.

         قۇداي اقمولانىڭ كونە قورىمىنا جەرلەنگەن ايگىلى ازاماتتاردىڭ و دۇنيەسىن بەرسىن. ءبىز ولاردىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقۋ ارقىلى اللانىڭ پەندەسىنە بەرگەن كەڭ نەسىبەسىن، ەل ءۇشىن قۇربان بولۋدىڭ ءمانىن، سىن ساعاتتاعى ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن، تاۋباعا كەلۋدىڭ جولىن تۇسىنەمىز.

بەكجان ءابۋاليۇلى، ەۇۋ مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:

         - س.سادۋاقاسۇلى ەڭبەكتەرىندە ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى مادەني-رۋحاني ۇدەرىس جاقسى سيپاتتالعان. مەنىڭشە، ونىڭ ەڭبەكتەرىنەن تىلشىلەر، ادەبيەتشىلەر، تاريحشىلار، مادەنيەتتانۋشىلار، ەكونوميستەر كوپ نارسە الا الادى. بىزدە، وكىنىشكە قاراي، قازاق ەكونوميكاسىنا قازاقتىڭ كوزىمەن قاراۋ جەتىسپەيدى. سماعۇل وسى ماسەلەنى جاقسى جازادى. ءوزى كووپەراتسيا ارقىلى قازاق شارۋاسىن وركەندەتۋ ءىسىنىڭ باسىندا تۇرىپتى. بۇگىنگى اۋىلدى قاراڭىزشى. نە كورەسىز؟ جۇمىسسىزدىق پەن رۋحاني دەگراداتسيا. اگرارلىق ەل ەكەنىمىز جاسىرىن ەمەس، ەندەشە نەگە سماعۇلدار ايتقان جولمەن اۋىلدى گۇلدەندىرۋگە بولمايدى؟ مال باعىپ، سونىڭ قىزىعىن كورمەۋ دەگەن نە؟.. قازىر تەاتر مەن پەداگوگيكا تۋرالى ءجيى ايتاتىن بولدىق. وسى ءىستى جۇيەلى ۇيىمداستىرۋدىڭ باسىندا سماعۇل تۇرعانىن نەگە ايتپايمىز؟ كوريفەي دەيتىندەرىمىزدىڭ ءبارى 1925 جىلدىڭ سوڭىندا س.سادۋاقاسۇلىنىڭ باستاماسىمەن قىزىلورداعا جارمەڭكەلەر مەن اۋىلداردان جينالعانىن بىلەمىز بە؟ ءبىرىنشى ينستيتۋت دەپ جۇرگەن قازپي-ءدىڭ نەگىزى مينيستر س.سادۋاقاسۇلىنىڭ ۇلكەن جىگەرىمەن تاشكەنتتە 1926 جىلى قالانعانىن نەگە ۇمىتتىق؟ سماعۇل ءوز تۇسىندا 5-6 گازەتكە رەداكتور بولدى. سول باسىلىمدارعا الاش زيالىلارى ءجيى ماقالا جازىپ تۇردى. بۇگىنگى جۋرناليستەر وسى جاعىن تەرەڭىرەك ايتسا دەيمىز. قازىر كونيۋنكتۋرادان شىقپاعان قايسىبىر مينيسترلەردى تۇلعا دەپ دابىرايتاتىن بولدىق. ءى.وماروۆ، ءو.جانىبەكوۆ سىندى حالىقشىل مينيسترلەردىڭ باستاۋىندا سماعۇل سادۋاقاسۇلى تۇر. بيلىكتەن شەتتەتىلگەن الاش تۇلعالارىنىڭ ءبارى سماعۇلدى ارقا تۇتقان، ايگىلى م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى جاس كىشى سماعۇلدى «اعا تۇتقان». ءبىز ەگەر س.سادۋاقاسۇلىن ناعىز مەملەكەت قايراتكەرى دەپ ءجيى ايتاتىن بولساق، بۇگىنگىلەر سونداي تۇلعالارعا بوي تۇزەر ەدى...

قادىرباي بەيسەنوۆ، استانا قالاسى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، ەڭبەك ارداگەرى:

         - قازىر ەلىمىز بەن ەل باسشىلىعى تاريحقا، تاريحي تۇلعالارعا تاۋەلسىزدىكتىڭ ماقسات-مۇراتى تۇرعىسىنان قاراپ كەلەدى. قانشاما يگىلىكتى شارالار اتقارىلدى. ەلوردا ءار جىلى تاريحتى تانۋ مەن ۇلىقتاۋعا بايلانىستى كەشەندى جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرادى. قازاق ەلى مونۋمەنتى، جانىبەك پەن كەرەي ەسكەرتكىشى، وتان-انا ەسكەرتكىشى، اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش جانە مۇراجايلار ەل تاريحىن كورسەتەدى.

         استانادا حان كەنە ساربازدارى زيراتىنىڭ تابىلعانى، س.سادۋاقاسۇلى بەيىتىنە قۇلپىتاس ورناتىلعانى – ەلوردا زيالىلارىنىڭ اۋىزبىرلىگى، تاريحتى قادىرلەۋى دەپ بىلەمىن.

         ەلوردا ارداگەرلەرى – ۇلكەن ۇجىم. ءبىز زيراتتاردى كۇتۋ، تاريحي ورىنداردى باعالاۋ قاجەتتىگىن جاستارعا ءجيى ايتامىز. «اتانىڭ باتاسى» دەگەن جاقسى ءسوز. مەن ەلوردانىڭ ءداستۇر ساباقتاستىعى مىقتاپ ورناعان قالا بولىپ قالىپتاسۋىن قولدايمىن. سماعۇل مۇراسى قازىر قازاقستان ءۇشىن وتە ماڭىزدى.

قۇربان سماعۇلۇلى، «قاراوتكەل» زيراتىنىڭ شىراقشىسى:

         - بۇل زيراتتىڭ تاريحي ماڭىزى زور ەكەنى ءسوزسىز. توڭكەرىسكە دەيىن اقمولادا 5 مەشىت بولسا، سونىڭ بار يمامى وسىندا جەرلەنگەن. قازان، ۋفا، تاشكەنت، بۇحارا، سامارقان قالالارىنان كەلىپ وسىندا عۇمىر كەشكەن ءىرى ءدىن قايراتكەرلەرى مەن كوپەستەر دە سوندا قويىلعان. ءال-ازحاردى بىتىرگەن م.سماعۇلوۆ دەگەن عالىم بار. سول كىسى قۇلپىتاستاردان عۇلامالار مەن يمامداردى اجىراتىپ وتىر. كەيدە قايران قالامىن، مەن - سىر بويىنان، مارات ەسىل بويىنان، بىراق اتالارىمىزدىڭ اتى سماعۇل ەكەن. بۇل دا ءبىر اللا بۇيىرتقان سايكەستىك شىعار.

         زيرات قورشالعانشا مۇندا نە بولمادى؟ القاشتار مەن بۇزىلعاندار ءورىپ ءجۇردى. ءبىر كەزدەرى مۇنداعى قۇلپىتاستاردى زاۋىت پەن ءۇيدىڭ ىرگەتاسى ەتىپ قالاپ جىبەرگەنىن ەستۋدىڭ ءوزى اۋىر... قازىر كوپ نارسە تۇزەلىپ قالدى. استانا اكىمدىگىنە، ەسكەرتكىشتەرگە جاۋاپتى ك.قوقىموۆاعا، ينگۋش تامىرىمىز م.گۋتسەريەۆكە، وسى قورىمدى اباتتايمىن دەپ جۇرگەن ا.نايمانوۆ، م.ابسەمەتوۆ سىندى كىسىلەرگە العىسىمىز شەكسىز. حان كەنە ساربازدارى بەيىتىنىڭ تابىلىپ، سماعۇل سادۋاقاسۇلى سۇيەگىنىڭ وسىندا جەرلەنۋى بۇل زيراتتىڭ ماڭىزىن ودان سايىن ارتتىردى. قۇدايعا ءتاۋبا دەيمىز. زيارات ەتۋشىلەر، تاريحقا قىزىعۋشىلار كوبەيدى. قۇراننىڭ ءجيى وقىلعانى بارىمىزگە جاقسى. ءالى دە ەل بولىپ بىرلەسىپ اتقاراتىن جۇمىستار جەتكىلىكتى.

اباي جايجۇمانوۆ، «مەيىرىم» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى، قوعام قايراتكەرى:

- «جاستار شاعىن اۋدانىنداعى مۇسىلماندار قورىمىندا كەنەسارى ساربازدارى جەرلەنگەن» دەگەندى بۇرىن جەرگىلىكتى كونەكوز قاريالار سىبىرلاپ قانا ايتاتىن. ونىڭ سەبەبىن كەيىن تۇسىندىك، «تاريحقا قىرىن قاراعان وكىمەت ءبىلىپ قويسا، بۇزىپ تاستايدى» دەگەن بولۋى كەرەك. راس، وسىندا ناسوس زاۋىتى تۇرعىزىلعاندا، كوپ بەيىت تاس سوندا تاسىلعان. بۇل جەر قالانىڭ شەتى بولىپ، ەرىككەن جاستار قۇلپىتاستاردى قارۋىنا مەشەن ەتكەن. مۇندا وقتان ويىلعان، تەسىلگەن تاستار كوپ-اق.

قاسىم تاۋكەنوۆ اعامىز سماعۇل سادۋاقاسۇلى سۇيەگى استاناعا اكەلىنگەن كەزدەن قاتتى ءابىرجىپ ءجۇردى. «قايراتكەردى لايىقتى جەرلەۋ كەرەك!» دەپ. ويلى، تالاپتى جاستار ارقاشان اقساقالداردىڭ باتاسىنا، كەڭەسىنە ءزارۋ عوي. قازاق ەلى وسىنداي ازاماتتاردان قۇرالاقان ەمەس. استانا زيالىلارى، قايراتكەردىڭ تۋىستارى اتسالىسىپ، باسى قارايتىلدى. ەل بولۋدىڭ جولى - وسى.

كەزىندە قورعالجىن اۋدانىن باسقارىپ جۇرگەنىمدە كەنجەبەك كۇمىسبەكوۆكە مادەني باعىتتا ەسكەرتكىش ورناتقانىمىز بار. بولاشاقتا استانانىڭ كورنەكتى ورنىنا س.سادۋاقاسۇلىنا ەسكەرتكىش تۇرعىزعان دۇرىس، ونىڭ اتىنداعى شەتتەگى تار، قىسقا كوشەنى جاڭا داڭعىلمەن اۋىستىرعان ورىندى، قالانىڭ ءبىر مەكتەبىنە ەسىمەن بەرگەن ءجون دەپ ويلايمىز. ەڭ باستى مىندەت – جاستارعا سماعۇل قاسيەتىن ءسىڭىرۋ، ونىڭ ەڭبەگىن حالىققا كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ.

Abai.kz