قىتايعا قاراستى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنداعى، ءۇيسىن تاۋىنىڭ توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ جەرىندە «قابانباي شوقىسى» دەپ اتالاتىن بيىك شىڭ بار. جەرگىلىكتى حالىق بۇگىنگە دەيىن قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان دەپ تۇسىنەدى. ءيا، قابانباي باتىر ورتا ءجۇزدىڭ نايمان ەلىنىڭ قاراكەرەي رۋىنان. ول كەزىندە قاراكەرەيدىڭ، بۇكىل نايماننىڭ ۇرانىنا اينالعان ادام. قازاق-جوڭعار سوعىسى كەزىندە قازاقتىڭ قاس باتىرى، قازاق جاساقتارىنىڭ باس قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان. قابانباي باتىر ابىلاي حاننىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىگى سانالدى. 1758 جىلى ابىلايدىڭ ءۇش ءجۇزدىڭ ۇستىندە جىلقى ايداعان ساۋدا كەرۋەنىن باستاپ ۇرىمجىگە بارعانى تۋرالى تاريحي دەرەك بار.

ميفتىك اڭىز بەن تاريحي شىندىقتىڭ ارا جىگىن اجىراتاتىن ۋاقىت كەلدى

قابانباي شوقىسى تۋرالى ءسوز قوزعاۋدان بۇرىن، قابانباي شوقىسى تۇرعان قىتايدىڭ ىلە ايماعىنىڭ جەر بەدەرىنە، سول كەزدەگى تاريحىنا از-كەم توقتالا كەتكەندى ءجون كوردىك. ىلە ايماعى شىنجاڭنىڭ باتىسىندا، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ باتىس وڭتۇستىگىنە ورنالاسقان. ونىڭ وڭتۇستىگى اقسۋ ايماعىنىڭ باي، ونسۋ (ۇنسۋ) اۋداندارىمەن، شىعىس وڭتۇستىگى بايىنعولىن موڭعول اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ قاراشار (حىجيڭ) اۋدانىمەن، شىعىس سولتۇستىگى تارباعاتاي ايماعىنىڭ شيحۋ قالاسىمەن، باتىسى قازاقستانمەن شەكتەسىپ جاتادى. ىلە چيڭ (تسين) پاتشالىعى داۋىرىندە جانە ودان بۇرىن قازىرگى تارباعاتاي ايماعىن، بۇراتالا موڭعول اۆتونوميالى وبلىسىن جانە بالقاش كولىنىڭ شىعىس وڭىرلەرىن دە قامتيتىن.

شەكارا ۇزىندىعى 432 شاقىرىم، وندا قۇلجا، قورعاس، نىلقى، كۇنەس، توعىزتاراۋ، تەكەس، مۇڭعۇلكۇرە اۋداندارى، شاپشال سىبە اۆتونوميالى اۋدانى، قۇلجا قالاسى – وسى 8 اۋدان، ءبىر قالا سونداي-اق، شىنجاڭ ءوندىرىس بيڭتۋانى اۋىل شارۋاشىلىق 4-ديۆەزياسىنىڭ 21 پولگى بار.

ىلە – ەجەلدەن-اق جىبەك جولىنىڭ ماڭىزدى وتكەلى. گەوگرافيالىق ورنى ايىرىقشا ماڭىزدى. قىتايدىڭ حان پاتشالىعى داۋىرىنەن بەرگى جازبا شەجىرىلەردە ول جونىندە ايقىن جازبالار ساقتالعان. «ىلە» دەگەن اتاۋ ىلە وزەنىنىڭ اتىمەن اتالعانى بەلگىلى. قىتايدىڭ تاريحي جازبا دەرەكتەردە ىلە وزەنىنىڭ كوپتەگەن دىبىستىق اۋدارمالارى بار، مىسالى قىتايلار ىلە وزەنىن ديديحى، يليحى، يسىحى، يليچان دەپ ءارتۇرلى اتاعان.

تيان-شان تاۋ سىلەمدەرى ىشىندەگى بوروحورو تاۋى ىلەنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىنىڭ شەكاراسىنا اينالعان. جارىسپالى تاۋ سىلەمدەرىنىڭ اراسىندا ۇلكەندى-كىشىلى جازىقتار مەن اڭعارلار بار. ىلە وزەنى اڭعارى – ىلەدەگى نەداۋىر ىرىستى ءوڭىر، ول تيان-شاننىڭ باتىسىندا، شىعىستان وڭتۇستىككە قاراي سوزىلىپ جاتادى. ونى ءۇش جاعىنان تاۋلار قورشاعان، بۇل تاۋلاردىڭ ىشىندە بوروحورو تاۋىنان باسقا كوشكىن، ءۇيسىن، نارات سياقتى تاۋ سىلەمدەرى بار. مۇنداعى ءۇيسىن تاۋى ەجەلدەن ايگىلى. ول قازاقتىڭ نەگىزگى تەگىنىڭ ءبىرى – ءۇيسىن ەلىنىڭ اتىمەن اتالعان. ىلە وزەنى اڭعارى ءۇش بۇرىش ءپىشىندى بولىپ كەلەدى. ونىڭ شىعىسى – تەكەس وزەنى مەن كۇنەس وزەنىنىڭ توعىسقان تۇسى، باتىسى قىتاي مەن قازاقستان شەكاراسىنا قاراي كوسىلىپ جاتادى. جەر بەدەرى شىعىستان باتىسقا قاراي ىلديلاۋ كەلەدى. وڭتۇستىك جاعالاۋى – تۇنبالىق جازىق. سونداعى مۇڭعۇلكۇرە – تەكەس ويپاتىنىڭ شىعىسى تارعالاڭداۋ، باتىسى كەڭ – سىنا فورمالى. بۇل دا – تۇنبالىق جازىق.

ىلەدە وزەن-داريالار وتە كوپ، سۋ بايلىعى مول. ىلە وزەنى – ىلە ايماعى، ءتىپتى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى بويىنشا ەڭ ۇلكەن وزەن. ونىڭ اعار الابى 8 اۋدان، ءبىر قالانى قامتيدى.

ىلەنىڭ تاريحى ۇزاق، بۇل ولكەدە جىل ساناۋىمىزدان بۇرىن جانە كەيىن ساقتار، يۇزدەر، ۇيسىندەر، عۇندار كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعان. ودان كەيىن اتالعان حالىقتاردىڭ ۇرپاعى تۇرىكتەر وردا تىگىپ، تۋ كوتەرگەن. بۇدان سوڭ جۇرجاندار، تۇركەشتەر، شىعىلدار ىركەس-تىركەس بۇل وڭىرگە ۇستەمدىك جۇرگىزگەن. قاراحان، شاعاتاي، موعولستان مەملەكەتتەرىنىڭ زامانىندا ىلە ءوڭىرىنىڭ ساۋلەت-قۇرىلىس ونەرى دامىدى. XVI عاسىردا موعولستان مەملەكەتى ىدىراعان سوڭ ىلەگە موڭعولدار قونىستانعان. بۇرىندى-سوڭدى بولىپ قازاق، مانزۋ، ۇيعىر، قىتاي، موڭعول، سىبە، داعۇر، دۇڭگەن قاتارلى ون نەشە ۇلت كوشىپ كەلىپ قونىس تەپكەن. قازىر ىلەدەگى ۇلتتاردىڭ قۇرامى ارتىپ 41-گە جەتكەن.

قازاق ىلەدە قونىستانعان ەجەلگى حالىقتاردىڭ ءبىرى. نەگىزىنەن ەرتە زامانداعى ساقتار، ۇيسىندەر، قاڭلىلار، الاندار نەمەسە الشىن قاتارلى رۋ-تايپالاردىڭ بۇرىندى-سوڭدى بىرىگۋىنەن قۇرالعان. وسىدان باستاپ، قازاق دەگەن ۇلت بولىپ قالىپتاسقان.

ەجەلگى ءومىر سۇرگەن قازاق تايپالارى تاريحي قۇنعا يە كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەر مەن مادەنيەتتىڭ بەلگىلەرىن قالدىرعان. مىسالى، جەر-جەرگە كەڭ تاراعان، سانى وتە كوپ ءۇيسىن وبالارى; ەرتەدەگى كوشپەندى حالىقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن بەينەلەيتىن مول مازمۇندى، الۋان ءتۇرلى جارتاس سۋرەتتەر مەن تاڭبالار; ەرتەدەگى كوشپەندى ۇلتتاردىڭ تاس ويما ونەرىن بەينەلەيتىن ساحارا تاس مۇسىندەرى (بالبال تاستار), نىلقى اۋدانىنداعى وسىدان 2 مىڭ 500 جىلدىڭ الدىنداعى نۇراساي مىس كەنىنىڭ ەجەلگى جۇرتى; قورعاس اۋدانىنداعى مىڭ جىلدان استام  تاريحقا يە المالى قالاسى; شاعاتاي ۇلىسىنىڭ سوڭعى حانى – تۇعىلىق تەمىر حاننىڭ مازارى; قىتاي مەملەكەتىنىڭ قورعاۋىنداعى مادەني مۇرا ورىندارىنىڭ ءبىرى –  قورعاس اۋدانىنداعى چيڭ داۋىرىندەگى «ىلە قاتارلى جەرلەردى جاپپاي مەڭگەرەتىن گەنەرال» (ىلە گەنەرال مەكەمەسى دەپ تە اتالادى) دەگەن ساردار سارايى; چيڭ داۋىرىندە سالىنعان ەجەلگى كۇرە قالاسى، كۇرە قوڭىراۋلى عيماراتى; چيڭ پاتشالىعى جوڭعار بۇلىگىن تىنىشتاندىرۋداعى ماڭىزدى سوعىس – «كەدەن تاۋ سوعىسىندا» ەڭبەك كورسەتكەندەردىڭ ەسكەرتكىشىنەن جازىپ الىنعان ەستەلىك، مۇڭعۇلكۇرەدەگى تيبەت داستۇرىندەگى بۇددا ءدىنى بۇدحاناسى; شاپشال اۋدانىنداعى جيڭيۋانشى بۇدحاناسى بار. ايتپاقشى، مۇنداعى قازاقتار ات قويىپ، ايدار تاعىپ اتاپ كەلە جاتقان  توعىزتاراۋداعى قابانباي شوقىسى مەن شاپشالداعى اۋليە شوقىسى بار.

1225 جىلى شىڭعىس حان ەكىنشى ۇلى شاعاتايعا ىلە اڭعارى قاتارلى جەرلەردى ەنشىگە بەرگەن. XVII عاسىردىڭ باسىندا موڭعولدىڭ جوڭعار تايپالارى ىلە وزەنىن وزەك ەتە وتىرىپ جەرلىكتى بيلىك قۇرعان. چيڭ پاتشالىعىنىڭ چيانلۇڭ جىلدارى چيڭ ۇكىمەتى ۇزاق ۋاقىت بۇلىك تۋدىرىپ كەلگەن جوڭعار حاندىعىن جويىپ، 1762 جىلى  ىلە قاتارلى جەرلەرگە باسقارۋشى گەنەرال تاعايىنداعان. ىلە بۇكىل شىنجاڭنىڭ ساياسي، اسكەري ورتالىعىنا اينالدى.

ىلەنىڭ كۇرە قالاسىندا ء(حۇيۋانچىڭ دەپ اتايدى، قازىرگى قورعاس اۋدانى وڭىرىنە) ىلە گەنەرال مەكەمەسىن قۇرىپ، سول ارقىلى تيانشاننىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىنە اسكەري اكىمشىلىك جۇيە ارقىلى ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن جۇرگىزدى. ىلە گەنەرال مەكەمەسى – سول كەزدە شىنجاڭنىڭ ەڭ جوعارعى اكىمشىلىك باسقارۋ ورگانىنىنا اينالادى. «ىلە گەنەرال مەكەمەسى ءۇرىمجى دۋتۇڭىن (گۋبەرناتورىن), ۇيعىر ايماقتارىنداعى اقىلشى امبىلەردىڭ، ىلە اقىلشى ءامبىسىن، تارباعاتاي اقىلشى ءامبىسىن، ءاربىر ورىنداعى شەكارا قورعانىس اسكەرلەرى، اۋىسپالى قورعانىس گارنيزوندارىنداعى مانجۋر، سىبە، سولان (داعۇر) شاقار جانە ويرات اسكەرلەرىن، سونداي-اق جاسىل جالاۋلى گارنيزوندارداعى اسكەري ىستەردى باسقارۋمەن بىرگە، سىرتقى بۇراتاننالارعا قاتىستى ىستەردى باسقارادى» ء[نابيجان مۇقامەتحانۇلى. قىتايداعى قازاقتاردىڭ قوعامدىق تاريحى. 129-بەت. قازاقپارات باسپاسى. الماتى. 2000 ج.].

وسى ارادا ءبىراز شەگىنىس جاساپ، چيڭ پاتىشالىعى مەن جوڭعار حاندىعىن قالاي جويعانى تۋرالى ءبىرلى-جارىمدى مالىمەت ايتا كەتەلىك.

چيڭ پاتشالىعى – قىتايدىڭ شىعىس سولتۇستىگىندە ءومىر سۇرگەن ءشۇرشۇت (مانزۋ – مانجۋر ۇلتى) اقسۇيەكتەرى 1644 جىلى قۇرعان فەودالدىق پاتشالىق. ول سودان 1911 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بۇكىل قىتايعا بيلىك جۇرگىزگەن يمپەريالىق ەل.

1945 جىلى قازان ايىندا حالدان سەرەن اۋىرىپ ءولىپ، ونىڭ ەكىنشى ۇلى سۋان دارجى نامزال چيڭ پاتشالىعىنىڭ قولداۋىمەن حاندىق ورىنعا مۇراگەر بولادى، الايدا ول الجۋازدىق جاساعاندىقتان لاما دارجا تاققا شىقتى، ول دا جوڭعار اقسۇيەكتەرىنىڭ قارسىلىعىنا ۇشىرايدى. حۇيتى تايپاسىنىڭ باسشىسى ءامىرسانا مەن باتۇر حۇنتايجىنىڭ بەسىنشى ۇرپاعى داۋاش بىرلەسكەن وداق قۇرىپ، ءبىر مىڭ 500 اسكەگە باسشىلىق ەتىپ، تارباعاتايدان ىلەگە كىرىپ، 1752 جىلى قاراشا ايىندا لاما دارجانى ءولتىرىپ، داۋاش تاققا شىقتى. ول تاعى دا  امىرسانامەن سوعىسىپ، ءامىرسانا جەڭىلگەننەن كەيىن حۇيتى تايپاسىن باستاپ چيڭ پاتشالىعىنا تۇزە بۇكتى، سونىمەن بىرگە چيڭ ۇكىمەتىنىڭ اقىل-كەڭەس بەرۋىمەن، ىلەنى قايتا قولعا كەتىرۋگە تىرىستى [جياڭ چۇڭلۇڭ قۇراستىرعان. ىلە تاريحىنان قىسقاشا وقۋلىق. 48-بەت. شىنجاڭ حالىق باسپاسى. 1999 ج. ءۇرىمجى].

1755 جىلى اقپان ايىندا چيڭ پاتشالىعىنىڭ جوڭعارلارعا ەكى باعىتپەن اتتاندىرعان 200 مىڭ قولى باككول جانە ۋلياستايدان جوڭعار ويپاتىنا قاراي اتتانىپ، ءساۋىر ايىندا بۇراتالادا توعىسادى. ونان سوڭ ولار ەكى باعىتتاعى اسكەرلەردى بىرىكتىرىپ، داۋاش تۇرعان ىلەگە قاراي اتتانادى. ماۋسىم ايىندا داۋاشتى ىلەنىڭ مۇڭعۇلكۇرە دەگەن جەرىندە تىرىدەي قولعا ءتۇسىرىپ، جوڭعار حاندىعىن ءبىرجولاتا جويادى ء[نابيجان مۇقامەتحانۇلى. قىتايداعى قازاقتاردىڭ قوعامدىق تاريحى. 48-بەت. قازاقپارات باسپاسى. الماتى. 2000 ج.].

چيانلۇڭ پاتشا ىلەگى جۇڭعاردىڭ ءتىرى قالعان تۇرعىندارىن «كۇشتى شوعىرلاندىرماي ءبولىپ باسقارۋ» باعىتىن قولدانىپ، ءتورت ءتايجىنىڭ باسقارۋىنا ءبولىپ بەرىپ، ولاردى ءوزى تىكەلەي باسقارىپ وتىرادى. وسى كەزدە ءامىرسانا چيڭ پاتشالىعىعى ارقىلى ءوزىنىڭ حان بولامىن دەگەن ماقساتىنىڭ ىسكە اسپاي قالعانىن ءبىر-اق بىلەدى. وسى ساتتە ءامىرسانانىڭ نيەتى بۇزىلىپ، اسىلىندە چين پاتشالىعىنىڭ كۇشىنەن پايدالانىپ ءوزىنىڭ ويراتتىڭ باس حانى ەتىپ تانۋدى، سونداي-اق قازاقتارعا ءامىرشى بولۋدى تالاپ ەتكەن بولاتىن. بىراق ول چيڭ پاتشالىعىنا قارسى شىعۋعا جاسىرىن تۇردە اركەت جاساپ، اسكەري كۇش توپتاي باستايدى.

ول ءوزىنىڭ بۇل ارەكەتىن  چيڭ پاتشالىعىنا «بۇل مەنىڭ قازاقتاردان ساقتانۋ ءۇشىن جاساپ جاتقان شارالارىم» دەپ تۇسىندىرەدى. بىراق قازاقتاردىڭ ولارعا شابۋىل جاساۋ نيەتىنىڭ جوق ەكەندىگىن بىلەتىن چيڭ پاتشالىعى ورداسى ونىڭ بۇل سوزىنە سەنبەيدى. سونىمەن 1755 جىلى ماۋسىم ايىندا چيڭ پاتشالىعى وزدەرى قازاقتارمەن تىكەلەي بايلانىس جاساۋ ءۇشىن، ابىلاي حانعا رەسىمي ەلشى جىبەرەدى. سونداي-اق ول دەلەگاتسياسىنا: «سەندەر قازاق شەكاراسىنا بارعاندا بۇلاپ-تالاپ بۇلىك تۋدىرۋلارىڭا بولمايدى. بىراق وزدەرىڭە ساق بولۋلارىڭ كەرەك. ول جاقتىڭ اسكەرلەرى سەندەرگە شابۋىل جاساعان جاعدايدا دا، سەندەر ولارعا ءجون ايتىپ كەرى قايتارىڭدار. ەگەر ولار سوزگە كونبەسە، وندا ولاردى تۇتقىنداپ جويساڭدار بولادى» دەگەن پرينتسيپ بەلگىلەگەن. ءىس جۇزىندە قازاقتارعا بارعان ءشۇن دىنا باستاعان چيڭ پاتشالىعىنىڭ ەلشىلەرى جول ۇستىندە ەشقانداي قارسىلىق شابۋىلعا تاپ بولمايدى. سونداي-اق ولار امان-ەسەن ابىلاي حاننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ قايتادى ء[نابيجان مۇقامەتحانۇلى. قىتايداعى قازاقتاردىڭ قوعامدىق تاريحى. 49-بەت. قازاقپارات باسپاسى. الماتى. 2000 ج.].

بۇدان ابىلاي حاننىڭ چيڭ پاتشالىعىنىڭ جىبەرگەن ەلشىسىن جىلى قابىلداپ، ولاردىڭ قازاقتارعا دەگەن ىشكى پيعىلىن بايقاعاننان كەيىن  امىرسانادان گورى، چيڭ پاتشالىعىمەن بايلانىس جاساۋدىڭ قازاقتارعا ءتيىمدى ەكەنىنە كوزىن جەتكىزگەندىگىن بايقاۋ قيىن ەمەس. سونىمەن ابىلاي حان ءوزىنىڭ بولەباي باستاعان ەلشىلەرىن چيڭ پاتشالىعىنىڭ ەلشىلەرىمەن بىرگە بارىپ، ولاردىڭ جاعدايىن بارلاپ، بايقاپ قايتۋعا جىبەرەدى. مىنە، بۇل قازاقتار مەن چين پاتشالىعىنىڭ اراسىندا تىكەلەي بارىس-كەلىستىڭ ءساتتى باستالعانىن بىلدىرەدى. ابىلايدىڭ چيڭ ۇكىمەتىمەن قارىم-قاتناس ورناتا باستاۋىنان قاۋىپتەنگەن ەندىگى جەردە قازاق اراسىنان كۇش جيناۋدان كۇدەر ۇزگەن ءامىرسانا 1755 جىلى قىستا بۇراتالا وڭىرىنە كەلىپ، ىلە وڭىرىندەگى ءوزىن قولداۋشىلارىمەن بىرىگەدى.

1755 جىلى تامىز ايىندا ءامىرسانا چىڭدىعا بارىپ پاتشامەن كەزدەسەتىن جولىندا قاشىپ، ىلەگە قايتىپ كەلىپ، باندي، ورۇڭان باستاعان ىلەنى باسقاراتىن چيڭ اسكەرىنىڭ 500 ادامىن قىرىپ تاستايدى. وسىدان باستاپ تيان-شاننىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىندە سوعىس ءورتى ءار جەردەن كوتەرىلىپ، قالقا موڭعولدارىنا دەيىن شارپيدى. 1756 جىلى اقپان ايىندا چيڭ اسكەرى ەكىنشى رەت ىلەگە جورىق جاساپ، بوگەتتەردى بۇزىپ وتىرىپ ىشكەرىلەپ كىرەدى. ءامىرسانا ءوز كۇشىنىڭ السىزدىگىن بايقاپ، اسكەرىن شەپ جايعىزۋ امالىن تاعى دا قولدانىپ، چيڭ اسكەرىن تەجەپ، قازاق جەرى ارقىلى پاتشالىق رەسەيگە قاشىپ كەتەدى. 1757 جىلى قىركۇيەكتە ءامىرسانا شەشەك اۋرۋىنان ولەدى. ءامىرسانانىڭ جات ەلدە ءولۋى جوڭعار حاندىعىنىڭ دا ءۇزىلدى-كەسىلدى ىدىراۋىن الىپ كەلدى [جياڭ چۇڭلۇڭ قۇراستىرعان. ىلە تاريحىنان قىسقاشا وقۋلىق. 48-49-بەت. شىنجاڭ حالىق باسپاسى. 1999 ج. ءۇرىمجى.].

1756 جىلى شىلدە ايىندا، چيڭ پاتشالىعى قازاق حانى ابىلايعا جازعان قاتىندا: «قازاقتاردىڭ ءوز شەكارالارىن ساقتاۋلارىن، شەكارادان اسىپ بارىپ شابۋىل جاساۋعا بولمايتىندىعىن» ەسكەرتەدى. 1757 جىلى تامىز ايىندا، چيڭ پاتشالىعى ورداسى ءوزىنىڭ الدىڭعى شەپتەگى گەنەرالدارىنا: «...قازاقتارعا كۇش كورسەتۋدىڭ قاجەتى جوق. ولار ساۋدا جاساۋدى ايتاتىن بولسا، ولارعا اسەري شتابىمىزدا ساۋداگەرلەر جوق، ول ءۇشىن ساۋدا جاسايتىن ورىن بەلگىلەپ، ۋاقىتقا كەلىسىپ، ساۋداگەرلەردى سوندا اكەلىپ ساۋدا جاسايىق، – دەپ ايتىڭدار. ەگەر ابىلاي ويراتتار جەرىنە ەنىپ كەلىپ مال باعۋدى تالاپ ەتەتىن بولسا، وندا وعان ولاردىڭ شەكارادان اسىپ كەلۋلەرىنە بولمايدى دەڭدەر» دەگەن نۇسقاۋ بەرگەن. چيڭ پاتشالىعى وزدەرىنىڭ جەر تۋرالى ۇسىنعان بۇل ءپرينتسيپىن ابىلاي حانعا سان مارتە قايتالاپ ايتقانى ءمالىم. بىراق ابىلايقان وعان كەلىسپەدى. ويتكەنى، ابىلاي حان كەزىندە جوڭعارلار باسىپ العان، ودان چيڭ پاتشالىعىنىڭ قارماعىنا وتكەن تيان-شان تاۋىنىڭ باتىس سولتۇستىگىندەگى ىلە، تارباعاتاي جانە التاي قازاقتىڭ اتامەكەنى، ول جەرلەرگە قازاقتار قايتا ورالۋى كەرەك دەگەن تانىمدا بولادى ء[نابيجان مۇقامەتحانۇلى. قىتايداعى قازاقتاردىڭ قوعامدىق تاريحى. 63-بەت. قازاقپارات باسپاسى. الماتى. 2000 ج.].

جوڭعار حاندىعى جويىلعاننان كەيىن ىلە قاتارلى جەرلەردە كوپتەگەن مال جايىلىمدارى قاڭعىراپ بوس قالادى. چيڭ ۇكىمەتى قازاقتاردىڭ ول جەرلەرگە كىرىپ مال باعۋىنا جول بەرەدى. وسى كەزدە قازاقتار چيڭ ۇكىمەتىمەن ساياسي، ەكونوميكالىق قاتناستارىن كۇن ساناپ قويۋلاتا تۇسكەن، سوندىقتان قازاق مالشىلارى شىعىسقا قاراي قونىس اۋدارا باستاعان.

1766 جىلى مامىردا چيڭ ۇكىمەتى ىلە گەنەرالى ميڭ رۇيگە مىناداي بۇيرىق بەرەدى: ىلە قاتارلى جەرلەردە ۇلان-بايتاق جەر بار، ادامسانى نەعۇرلىم مولايسا سونشالىق جاقسى بولادى، قازاقتاردىڭ كوشپەندى مال باعاتىن جەرى جەتىسپەسە، نەمەسە تالان-تاراجىدان قورقاتىن بولسا، ولاردىڭ كوشىپ كەلىپ مال باعۋىنا جول بەرۋ كەرەك. وتباسىلار كوبەيگەننەن كەيىن ولاردى ءبولىپ ورنالاستىرۋ كەرەك. ەكىنشى جىلى چيڭ ۇكىمەتى ابىلاي حانعا قازاق مالشىلارىنىڭ ىلە قاتارلى جەرلەردە كوشپەلى مال باعۋىنا بولاتىندىعىن ۇقتىرادى. 1767 جىلى ابىلاي حانعا قاراستى 300 دەن استام قازاق مالشىلدارى. تارباعاتاي ايماعىنا كوشىپ كەلەدى. 1770 جىلدان باستاپ جەمەنەي، قوبىقسارى وڭىرىنە كوپتەگەن قازاق رۋلارى كوشىپ كەلىپ مال باقتى. 1814 جىلى تارباعاتايدىڭ بارلىق تاۋىندا مال باققان ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىر ءبولىم رۋلارى ىلە ايماعىنا كوشىپ كەلەدى [جياڭ چۇڭلۇڭ قۇراستىرعان. ىلە تاريحىنان قىسقاشا وقۋلىق. 52-بەت. شىنجاڭ حالىق باسپاسى. 1999 ج. ءۇرىمجى.].

ءبىز چيڭ پاتشالىعى مەن جوڭعارلار اراسىنداعى سوعىستى جانە چيڭ پاتشالىعى مەن ابىلاي حاننىڭ بايلانىسى، قارىم-قاتناسى تۋرالى نەگە ايتىپ وتىرمىز، سەبەبى 1755 جىلى چيڭ اسكەرى جوڭعار حاندىعىن ءبىرجولاتا جويعاننان كەيىن، قازاق اسكەرلەرى چيڭ پاتشالىعىنا قاراستى ىلە وڭىرىنە ونىڭ الدىن دا، ودان كەيىن دە بارىپ سوعىس جۇرگىزبەگەنىن انىقتاپ، ناقتىلاي ءتۇسۋ بولاتىن. قازاقتىڭ اقىن، جازۋشىلارىنىڭ پانتازياسىمەن قابانباي باتىردىڭ ىلە وڭىرىنە بارىپ جۇڭعارلارمەن، جانە قىرعىزدىڭ اتەكە جىرىق باتىرىمەن سوعىسقان ەرلىگى كوركەم وبراز ارقىلى، ميفتىك كەيىپكەرگە اينالىپ كەتكەنىن جوققا شىعارا امايمىز. ادەبيەتكە قالاي جازسا دا جاراسادى. بىراق تاريح شىندىق وعان كەلىسپەيدى...

قابانباي شوقىسى قايسى قابانبايدىڭ اتىمەن اتالعان؟

ەندىگى جەردە «قابانباي شوقىسى» اتانىپ كەتكەن، شوقىنىڭ ءاسىلى قاي قابانبايدىڭ اتىمەن اتالعانى تۋرالى ىزدەنىس جاساپ كورەلىك.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قىتايعا قاراستى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنداعى، ءۇيسىن تاۋىنىڭ توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ جەرىندە «قابانباي شوقىسى» دەپ اتالاتىن بيىك شىڭ بار. جەرگىلىكتى حالىق بۇگىنگە دەيىن قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان دەپ تۇسىنەدى. ءيا، قابانباي باتىر ورتا ءجۇزدىڭ نايمان ەلىنىڭ قاراكەرەي رۋىنان. ول كەزىندە قاراكەرەيدىڭ، بۇكىل نايماننىڭ ۇرانىنا اينالعان ادام. قازاق-جوڭعار سوعىسى كەزىندە قازاقتىڭ قاس باتىرى، قازاق جاساقتارىنىڭ باس قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان. قابانباي باتىر ابىلاي حاننىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىگى سانالدى. 1758 جىلى ابىلايدىڭ ءۇش ءجۇزدىڭ ۇستىندە جىلقى ايداعان ساۋدا كەرۋەنىن باستاپ ۇرىمجىگە بارعانى تۋرالى تاريحي دەرەك بار.

قازاقتاردىڭ چيڭ حاندىعىمەن ساۋدا قارىم-قاتناسى چيانلۇڭنىڭ 1758 جىلى باستالعان. تۇڭعىش جارمەنكە ۇرىمجىدە وتكىزىلگەن «جوڭعارلاردى تىنىشتاندىرۋ جوباسى» جانە «چيڭ پاتشالىعى جوعارى بيلەۋشىلەرى جونىندەگى دەرەكتەردە» دە بىلاي جازىلادى. «نۇۋساننىڭ ايتۋىنشا قازاقتىڭ قابانبايى بوقشا حاننىڭ ۇلىنا 300-دەن اسا جىلقى بەرىپ ۇرىمجىگە ساۋداعا جىبەرگەن». بۇل قازاقتار مەن چيڭ پاتشاسىنىڭ ۇكىمەت جاق ساۋدا قارىم-قاتناسىنىڭ باستالۋى بولعانىمەن حالىقتىڭ ساۋدا-ساتىعى ەرتەدەن-اق بار ەدى. چيڭ ءمانساپتىلارى وسى جولعى ساۋداسىن ءساتتى جاساپ قاجەتتى جىلقىلارىن كوبەيتىپ الدى...[Cۋبيحاي. ەرەدەگى قازاقتاردىڭ ساۋدا-ايىرباسى. الماتى اقشامى گازەتى. ءا.ءاشىمۇلى اۋدارماسى. 3 شىلدە، 1995 ج.].

قابانباي باتىر تۋ كوتەرىپ، ەل قورعاعان حالىقتىڭ باتىرى. ول ورتالىق، وڭتۇستىك جانە شىعىس-سولتۇستىك وڭىرلەردى قالماقتاردان تازارتۋدا ەسەلى ەڭبەك سىڭىرگەن تاريحي تۇلعا. قابانباي باتىر 1692 جىلى ومىرگە كەلىپ، 1769-1770 جىلدار ارالىعىندا قايتىس بولعان.

جەتىسۋ مەن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەردە بولعان ءتۇرلى تاريحي وقيعالاردىڭ اۋىزشا، بىزگە اڭىز بولىپ جەتكەن كەيبىر تۇستارىندا شاتاسۋلار بولعانى جاسىرىن ەمەس. ونداعى ادام اتىمەن قويىلعان جەر-سۋ، ەلدى-مەكەن اتتارى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە كەلگەندە جانساقتىقتار تۋىنداتىپ، اتتاس ادامداردىڭ ىشىندەگى ىقپالدىسىنىڭ اتىمەن قويىلعان دەگەن قاتە پىكىرلەر قالىپتاستى. سونىڭ ءبىرى – قابانبايدىڭ اتىمەن اتالاتىن ىلەنىڭ توعىزتاراۋىنداعى «قابانباي شوقىسى».

بۇل شوقىنىڭ قابانباي باتىرمەن قانداي قاتىسى بار؟ – دەگەن سۇراققا كەلسەك. قازاقتا قاراكەرەي قابانباي، البان ايت قابانباي، ارعىن قابانباي، قىزاي قابانباي قاتارلى اتتاس تانىمال ادامدار ءومىر سۇرگەن. ال وسى اتتاس قابانبايلار قالدىرعان ىزدەردى انىقتاۋ ءۇشىن بىزگە اڭىزدان گورى اقيقات ماڭىزدى. ىلەدەگى «قابانباي شوقىسى» ايت قالىبەك باتىردىڭ شوبەرەسى قابانباي سادىۇلىنىڭ اتىمەن قويىلعان. ول ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن شاپشال مەن توعىزتارۋ ءوڭىرىن مەكەندەگەن. سادىۇلى قابانباي مولشەرمەن 1770-1850 جىلدارى ارالىعىندا جاساعان. سۇيەگى ىلەگە جەرلەنگەن. ول 1830 جىلدارى چيڭ پاتشالىعىنان ءۇيسىن تاۋىن بويلاي ىلەنىڭ توعىزتاراۋ، شاپشال وڭىرىنەن جايىلىمدىق جەر الىپ، ءبىراز اۋىلدى سوندا كوشىرگەن. شوقان ءۋاليحانوۆ ءبىر دەرەگىندە: الباندار قىستا ۇيگەنتاستان قۇلجاعا دەيىن مال جايادى. مال جايعانى ءۇشىن (ىلە وڭىرىنە) قىتايلارعا جىلىنا 60 ات تولەيدى دەپ كورسەتەدى.

ايت قابانباي ىلە وڭىرىندەگى قازاقتارعا بولىس بولعان. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ىلەنىڭ توعىزتاراۋ، تەكەس، شاپشال وڭىرىندە تۇرعان، توعىزتاراۋداعى قازىرگى «قابانباي شوقىسى» دەپ اتالاتىن جەردە جايلاۋى بولعان. قىستا ءۇيسىنتاۋدان تەكەسكە مال اسىرىپ قىستاتقان. ءۇيسىن تاۋدىڭ بوكتەرىندە ومىردەن وتكەن. 1862 جىلى ىلەدەگى چيڭ پاتشالىعىنىڭ بيلىگىن مويىنداپ، قول قويعان ادامداردىڭ تىزىمدىگىندە اقالاقشى قابانبايدىڭۇلى دەپ اتى اتالادى. ول دەرەكتە بىلاي دەلىنگەن: 1862 جىلى ايت، بوزىم، الجان، سەگىزسارى رۋلارى اتىنان ساۋرىق تۇمەنبايۇلى (تۇمەنباي 1760-1845 ج.ج. ءومىر سۇرگەن. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ دەرەكتەرىندە الباننىڭ 24 ءبيىنىڭ ءبىرى ەكەنى ايتىلادى) باستاپ 12 ادام قول قويىپ، بارماعىن باسادى. ارالارىندا 5 اقالاقشى (بولىس) بار. ولاردىڭ حاتتالعان اتى تومەندەگىدەي: نازاردىڭۇلى قوجاق (قوجەكە) اقالاقشى، اقالاقشى قابانبايدىڭۇلى، جانىبەكتىڭۇلى جانات، اقالاقشى تۇستىكبايدىڭۇلى جانە سىمايىل اقالاقشى [ىلە تاريحى ماتەريالدارى. 32-سان. 141-بەت. 2014 جىلى، تامىز. قۇلجا.].

ولارعا اقالاقشىلىق مانساپ چيڭ پاتشالىعى جاعىنان بەرىلگەن. قاتىسقان 5 اقالاقشىنىڭ اراسىنان نازاردىڭۇلى قوجاق (قوجەكە), جانىبەكتىڭۇلى جانات، سىمايىل قاتارلى ءۇش اقالاقشى ءوز اتتارىنان قول قويعان. ال اقالاقشى قابانبايدىڭۇلى، اقالاقشى تۇستىكبايدىڭۇلى قاتارلى ەكى اقالاقشى ءوز اتتارىنان ەمەس، اكەسىنىڭ (اكەلەرى قابانباي، تۇستىكباي) اتىنان قول قويعان. ايت قابانباي اقالاقشىنىڭ بالاسى بۇقا باتىر مولشەرمەن 1795-1868 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. بۇقا قابانبايۇلى ىلەنى تورعاۋىت-قالماقتاردان تازارتۋ جورىقتارىندا ايقاسقا شىققان باتىر، قولباسشى. ول تورعاۋىتتاردى جۇلدىزعا قاراي اسىرۋ شايقاسىندا جارالانىپ، كۇنەستىڭ باسىنداعى تاياسۋدا قايتىس بولادى. سۇيەگىن قىتايعا قاراستى ىلەنىڭ شاپشال اۋدانىنداعى جيرەنبۇلاق دەگەن جەرگە اكەلىپ جەرلەگەن. بۇقا باتىردىڭ بالاسى جەتەن دە باتىر بولىپ، ەل اۋزىندا «جەتىسۋدىڭ جەتەنى» اتانعان. جەتەن باتىر 1817-1910 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. سۇيەگى كەگەن اۋدانىنىڭ جالاۋلى اۋىلىنا جەرلەنگەن. جەتەن 1862-1871 جىلدارى ساۋرىق، تازابەك باتىرلارمەن بىرگە اقپاتشا جانە ىلەدەگى تورعاۋىت-قالماقتارعا قارسى سوعىستاردا ۇلكەن ەرلىك كورسەتكەن. XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قازاق حاندىعى مەن چيڭ پاتشالىعىنىڭ اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىس جاقساردى. قارا تولەش دەگەن كىسى باستاعان اتبان (البان), سۋ ۋاڭ (سۋان) اتتى عتىق (رۋ) ادامدارىنىڭ 1762 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ 10-12 كۇندەرى ىلەگە 1300, ۇرىمجىگە 4200 جىلقى اكەلىپ جاساعان ساۋداسى ايتا قالارلىق ۇلكەن ساۋدا بولعان ء[جۇنىسۇلى جاقىپ. تاريح قويناۋىنان. الماتى: «جالىن» باسپاسى. 192-بەت. 2004 ج.].

چيڭ پاتشالىعى كەزىندە  قازاقتار مەن چيڭ ۇكىمەتى اراسىندا تارباعاتاي، ىلە جانە ءۇرىمجى قاتارلى ءۇش ورىندا ساۋدا-ساتىق، مال ايىرباسى 1760-1762 جىلدار ارالىعىندا كۇشتى دامىعانىن مىنا تاريحي دەرەكتەر ارى قاراي دالەلدەي تۇسەدى.

چيانلۇڭنىڭ 25 جىلى (1760 ج.) چيڭ ۇكىمەتى ىلەدە تىڭ يگەرۋ ءۇشىن جىلقى مەن جۇمىس كولىگىنە مۇقتاج بولادى دا ىلەنىڭ ءوزى دە ۇكىمەت باسقارۋىنداعى ساۋدا ورنى ەتىپ بەلگىلەنەدى. قازاقتاردىڭ تۇراعى ىلەگە جاقىن سوندىقتان ساۋداعا وتە قولايلى بولدى. قازاقتار مەن چيڭ ۇكىمەتىنىڭ ساۋدا قارىم-قاتناسى نەگىزىنەن ءۇرىمجى، ىلە جانە تارباعاتاي وسى ءۇش ورىندا جۇرگىزىلدى. جۇيەدەن ىلە ساۋدا ورتالىعى وتەدى. ۇلان-عايىر قازاق دالاسىنىڭ ءبىر بولىگى عانا ىلە، تارباعاتايمەن شەكتەسىپ جاتاتىن ەدى. قازاقتاردىڭ تاعى ءبىرتالايى تارباعاتايدىڭ سولتۇستىگى، سونداي-اق ەرتىستىڭ جانە باتىس جاعىن مەكەندەيدى... چيانلۇڭنىڭ 27 جىلى (1762 ج.) قىركۇيەك، جەلتوقسان ايلارىندا تەك ءۇرىمجىنىڭ وزىندە-اق 4 مىڭ 200 جىلقى ايىرباستايدى. مىنە بۇدان سول تۇستاعى ساۋدانىڭ قانشالىق زور ەكەنىن كورە الامىز [Cۋبيحاي. ەرەدەگى قازاقتاردىڭ ساۋدا-ايىرباسى. الماتى اقشامى گازەتى. ءا.ءاشىمۇلى اۋدارماسى. 3 شىلدە، 1995 ج.].

قازاق حاندىعى مەن چيڭ پاتشالعى شەكارا سىزىعىن انىقتاعان سوڭ، ەكى ەلدىڭ اراسىندا XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستالعان ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىس ۇزاققا سوزىلدى. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قارقارا جارمەڭكەسى اشىلىپ، XX عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنە دەيىن جانداندى. حIح عاسىردىڭ باسىنان باستاپ قوقان حاندىعى قازاق جەرىنىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىن جاۋلاي باستادى. قىزىلوردادان الماتى ىرگەسىندەگى ۇزىناعاشقا دەيىن بەكىنىسىن سالدى. الماتىدان شىعىسقا قاراي قىتاي شەكاراسىنا دەيىنگى اۋماق پاتشالىق رەسەيگە ەڭ كەش قوسىلدى. ونىڭ باستى سەبەبى جەر شالعايلىعى بولسا، تاعى ءبىر سەبەبى رەسەيگە قارسى سوعىستاردىڭ ءجيى ورىن الۋىنان بولدى. بۇل وڭىرگە قوقاننىڭ دا قولى جەتپەدى. XIX عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىنا دەيىن قازاق حالقىنىڭ اراسىندا پاتىشالىق رەسەي دە، چيڭ پاتشالىعىنا دا، قوقانعا دا ەشبىرىنە تولىققاندى باعىنباي، بەيتاراپ ءومىر سۇرگەن وسى ءوڭىردىڭ حالقى بولدى. ولار 1850 جىلداردان باستاپ-اق جەتىسۋعا كەلگەن پاتشالىق رەسەي اسكەرىنە قارسىلىق كورسەتە باستاعان ەدى. 1855 جىلدارى الماتى ىرگەسىندە ءبىراز قاقتىعىستار ورىن العان. 1862-1871 جىلدارى ساۋرىق، جەتەن، تازابەك قاتارلى باتىرلار باستاعان ۇلتازاتتىق كوتەرىلىس پاتشالىق رەسەي بيلىگىنىڭ جەتىسۋدا ورناۋىن كەشەۋىلدەتتى. بۇل كوتەرىلىس جەتىسۋ جەرىندە پاتشالىق رەسەي ۇستەمدىگىنە قارسى جاسالىنعان العاشقى ۇلتازاتتىق سوعىس بولدى.

ال، ىلە وڭىرىنە قازاقتاردىڭ تۇراقتى مەكەندەگەن كەزى 1858 جىلدان كەيىن بولعان. ياعني، جەتىسۋدا ساۋرىق، تازابەك، جەتەن، قوجەكە باستاعان باتىرلار مەن بيلەر پاتشالىق رەسەيگە قارسى ۇلتازاتتىق كوتەرىلىس جاساعان تۇستا حالىقتىڭ ءبىر بولەگىن ىلەگە قاراي قونىستاندىرعان. بۇل تۋرالى جازباشا دەرەكتە: «1865-1866 جىلدارى، ورىس اكىمشىلىگىنىڭ 1866 جىلعى رەسمي مالىمەتىنە قاراعاندا، الاتاۋ وكرۋگىنىڭ 841 ءتۇتىنى قىتايعا وتكەن. ولاردىڭ اراسىندا الباننىڭ ساۋرىق، مالاباي، جەتەن (500 تۇتىنمەن 43 وتكەن) باتىرلارى، ەسپەر، قاسابولات، الىكە ءبيى، سۋاننىڭ وستەمىر ءبيى، تەزەك تورەنىڭ باۋىرى ءدۇرالى سۇلتان، قىرعىزدىڭ بۇعى رۋىنىڭ ساباتار مولداسى بولعان. قۇلجاعا قاراي وتكەندەردىڭ جالپى سانى 5500-دەي ءتۇتىندى، 23340 ادامدى قۇراعان» [اريستوۆ ن. و كۋلدجە//تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي. 208 بەت. 15 مايا 1871 گ.]. جەتەن باتىر الباننىڭ ايت رۋىنان قابانباي بولىستىڭ نەمەرەسى.

قاراكەرەي قابانباي مەن اتەكە جىرىقتىڭ سوعىسى ىلەدە بولماعان

ال قابانباي مەن قىرعىزدىڭ اتەكە جىرىق باتىرى سوعىستى دەلىنەتىن تەكەستەگى «تەسىكتاس»، قابانباي موڭعولداردى بىردە قىرعىزداردى توسىپ جاتىپ، ات شالدىرعان «اتتىڭتاۋى» دەپ اتالاتىن جەرلەر. بۇل جەرلەر قاي قابانبايدىڭ اتىمەن قويىلعان؟ البان ەلىنىڭ ايت رۋىرۋنىڭ قالىبەگىنىڭ قابانبايى ما، جوق الدە قاراكەرەي قابانباي ما؟ بۇل تۋرالى ەل اراسىندا ءارتۇرلى ايتىلىپ، جازىلىپ كەلدى. ەل اراسىنداعى كەيبىر اڭىز-اڭگىمەلەر بىلاي دەيدى: قاراكەرەي قابانباي باتىر 1756 جىلى نارىنقول مەن كەگەندەگى قىرعىزداردى تالقانداپ، ودان ارى ىلەگە ءوتىپ، قالماق-قىرعىزدارمەن سوعىسقان. توعىزتاراۋداعى قابانباي شوقىسىنا شىعىپ، جان-جاعىن بارلاعان. تەكەستەگى اتتىڭتاۋى دەگەن جەردە جاساۋىلدارعا ءبىر اي ات باقتىرىپ، تەسىكتاس دەگەن جەردە قىرعىزدىڭ اتەكە جىرىق باتىرىمەن ايقاسقان دەگەن اڭىز-اڭگىمەلەر كوپ كەزىگەدى.

قاراكەرەي قابانباي باتىر مەن قىرعىزدىڭ اتەكە باتىرى سوعىسقان، ول سوعىس 1768-1769 جىلدارى ارالىعىندا بولعان. بىراق اقىن-جازۋشىلار كوركەم شىعارماسىندا جازىپ جۇرگەندەي بۇل سوعىس ىلەدە بولماعان. سەبەبى، 1762 جىلى  چيڭ پاتشالىعى ىلەگە ءسۇيدىن، كۇرە، بايانداي قاتارلى 9 ءىرى اسكەري بەكىنىسىن سالدى. وسى مەزگىلدەن سوڭ-اق قازاقتاردى ىلەگە قاراي اتتاپ باستىرماعان.

1766 جىلى جەتىسۋلىق تاتاباي باستاعان 11 قازاق چيىڭ پاتشالىعىنان ىلەگە بارىپ قونىستانۋدى سۇراعان. ىلە گەنەرال مەكەمەسى ولارعا ىلەگە ورنالاسۋعا جول بەرمەيدى. ياعني، بۇل قازاقتاردى ىلەگە ورنالاستىرساق، باسقا قازاقتاردىڭ اراسىنان دا ىلەگە قاراي كوشىپ كەلەتىندەرى كوبەيەدى. جەرىمىزگە كەلگەن قازاقتارعا جازا قولدانايىق دەسەك، ولار توپتاسىپ كەلىپ بىزدەن كەك الادى ءارى ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا توقتايدى (چيىڭ پاتشالىعى گاۋزۇڭ پاتشا وردا ەستەلىگى، 759-توم). ىلە وڭىرىنە قازاقتار 1830 جىلدارى عانا سالىق تولەپ، ەركىن مال جايا باستاعان.

قازاقتىڭ قاس باتىرى قاراكەرەي قابانبايدىڭ تاريحىن قايتا دۇرىس جازۋىمىز كەرەك. ميفتىك اڭىز بەن كوپ جەرى شىندىققا جاناسا بەرمەيتىن شەجىرەمەن تاريح جازىپ الىسقا بارا الماسپىز. كەي تاريحشىلار XVIII عاسىردىڭ ورتاسىندا جەتىسۋ جەرى جوڭعاردان تولىق ازات بولماي جاتىپ، جەتىسۋدىڭ شىعىس-وڭتۇستىگىندە قىرعىزدار بولعان دەگەندى العا تارتىپ، قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ قىرعىزدارمەن بولعان سوعىسىنىڭ ورنىن اۋىستىرىپ جازىپ كەلدى. ياعني قابانباي باتىردىڭ قىرعىزدىڭ اتەكە باتىرىمەن بولعان سوعىسىنىڭ ورنىن قىتايعا قاراستى تەكەستەگى اتتىڭتاۋىندا بولدى، 1756 جىلى قابانباي باتىر نارىنقول مەن كەگەندى قىرعىزداردان تازارتقان دەپ ەسەپتەيدى. ءشىنمانىن دە، 1756 جىلدارى نارىنقول مەن كەگەندە قىرعىزدار بولدى ما؟ ءبىز باتىر بابامىز قابانبايدىڭ قىرعىزدارمەن بولعان سوعىسىنىڭ ورنىن ايتپاستان بۇرىن، باتىر ومىردەن وتكەن كەزگە دەيىن جەتىسۋدىڭ شىعىسىندا كىمدەردىڭ تۇرىپ جاتقانىن، قىرعىزدار قايدا مەكەندەگەنىن انىقتاپ الۋدى ءجون كوردىك.

ول ءۇشىن قىتاي مەن ورىس ارحيۆتەرىندەگى دەرەكتەردى كوپ زەرتتەپ جۇرگەن كامال ءابدىراحمانوۆتىڭ «قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ اقمولاسى» اتتى كولەمدى عىلىمي زەرتتەۋ ماقالاسىنداعى مىنا تومەندەگى دەرەكتەرى ءسوزىمىزدى ودان ءارى قاراي دالەلدەي تۇسەدى: 1772 جىلدارى قازىرگى الماتى كۇنگەي الاتاۋدا (قىرعىزستان ىستىقكول ءوڭىرىن ايتىپ وتىر) 5 مىڭ شاڭىراق قالماق (تساگان، حاراچين، حارتسين) رۋلارى; شارىندا 5 مىڭ شاڭىراق; شەلەكتە 4 مىڭ شاڭىراق; ۇلىڭگىر كولىندە 3 مىڭ شاڭىراق; بوش-شاگانسۋدا (لەپسى وزەنىنەن سولتۇستىككە قاراي) 3700 شاڭىراق; كوكسۋ، قاراتال وزەندەرىنىڭ بويىندا سايىن بولەك باتىر باستاعان 4 مىڭ شاڭىراق حويت; سارقان مەن اقسۋ وزەندەرىنىڭ بويىندا، ودان ءارى ەنگادە باستاعان حويتتار – 10 مىڭ شاڭىراق; الاكول، ءۇرجار ماڭىندا، ودان سولتۇستىككە ەمىل وزەنىنە قاراي، تارباعاتاي شاۋەشەكتە گابۋزى زايساننىڭ 3500 شاڭىراعى، كۋميرەندەر مەن ءدىنباسىلاردىڭ 10600 شاڭىراق قالماقتارى; سونداي-اق 1500 شاڭىراق شوتالاق، الادوي بۋكۋنۋت، تۋگۋت، ورات، ارداتسين، جاحاتسين، بواتسين تايپالارى بۇراتالا بەتتە وتىر. دەمەك، باسقا ءوڭىردى ايتپاعاندا، جەتىسۋعا قازاقتار 1770 جىلدارى تولىقتاي ورنالاسا الماعان. قىرعىزدار تالاس، شۋ وڭىرىندە ەدى. جەتىسۋلىق ۇلى ءجۇز تايپالارىنىڭ ءبىرازى اياكوز وڭىرىندە تۇرىپ جاتتى.

ءبىز بۇل تۇجىرىمىمىزدى انىقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن تاريحي جازباشا دەرەككە ۇڭىلەيىك: مۇراعات قۇجاتتارىندا 1785 جىلى كاپيتان اندرەەۆتىڭ «ورتا ءجۇزدىڭ سيپاتتاماسى» اتتى ەڭبەگىندە ۇلى ءجۇزدىڭ قونىستانعان ورنىن بىلاي كورسەتەدى: «تارباعاتاي تاۋىنان قىتاي شەكاراسىنا دەيىنگى ارالىقتا مىنانداي رۋلار كوشىپ-قونىپ ءجۇردى: 1. جاڭابي باستاعان سۋاندار 3500 ءتۇتىن. 2. قوڭىربورىك (البان ەلىنىڭ رۋى، – ءا.ءا) دالى داۋلەت باستاعان 400 ءتۇتىن. 3. قىزىلبورىك (البان ەلىنىڭ رۋى، – ءا.ءا) ءاجىباي، التاي باستاعان 300 ءتۇتىن. 4. شاپىراشتى قويسويماس قاراشا باستاعان 1500 ءتۇتىن. 5. اتانباي باستاعان قىزاي 700 ءتۇتىن. 6. قاراباس باستاعان اقباراق، اقبولات 600 ءتۇتىن. 7. سادىق باستاعان قاڭلى 120 ءتۇتىن. اتالعان قازاقتار جەر شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ، بيداي، ارپا جانە تارى ەگەدى.

بيەكە بي باستاعان سەگىزسارىلار (البان ەلىنىڭ رۋى، – ءا.ءا) 600 ءۇتىن، الامان باستاعان الجاندار (البان ەلىنىڭ رۋى، – ءا.ءا) 450 ءتۇتىن، اياگوز بەن قاراقول وزەندەرىنىڭ ارالىعىندا بەردىقوجا باستاعان شانىشقىلىلار 300 ءتۇتىن، جولدىباي، شىمىربايلار باستاعان جالايىرلار 600 ءتۇتىن، يگىلىك باستاعان قاسقارۋلار 500 ءتۇتىن، سۇيىندىك باستاعان قىرمىشتار 100 ءتۇتىن، بايعابىل وتەپ باستاعان جانىستار 100 ءتۇتىن» – دەپ كورسەتەدى (اريستوۆ ا. ۋسۋني ي كيرگيزى يلي كاراكيرگيزى. بيشكەك، 2001. 419–420 ستر.).

1785 جىلدارى اياكوز ءوڭىرىن مەكەندەگەن الباننىڭ قىزىلبورىك، قوڭىربورىك رۋلارىنىڭ ءتۇتىن سانى 700 ەكەن. بىزشە ءاجىباي قاتارلى باتىرلار كوپ كەشىكپەي الماتىنىڭ شىعىسىنداعى ەسىك، تۇرگەنگە كوشىپ كەلگەن. تۇرگەندە سول زاماننان قالعان «ءاجىباي توعانى» بار. دالى داۋلەت باستاعان الباننىڭ 400 شاڭىراق قوڭىربورىكتەرى تالدىقورعان وڭىرىنە اۋىپ كەلىپ، ۇيگەنتاس پەن التىنەمەلدىڭ ارالىعىن مەكەندەگەن. XVIII عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي شاپىراشتى تايپاسىنىڭ 1500 شاڭىراعى اياكوز وزەنى الابىنان وڭتۇستىككە قاراي كوشىپ، تالدىقورعان ءوڭىرىن مەكەندەگەن. ودان كەيىن الماتى ىرگەسىندەگى الاتاۋ باۋرايىنا قاراي قونىس اۋدارعان. اتاباي باستاعان 700 شاڭىراق قىزاي (نايمان) رۋى شىعىسقا قاراي كوشىپ، 1790 جىلدارى قىتايعا قاراستى تارباعاتاي ءوڭىرىن مەكەن ەتكەن. سادىق باستاعان 120 ءتۇتىن قاڭلىلار كەيىن اياكوزدەن قازىرگى كەربۇلاق اۋدانىنا كەلىپ قونىس تەپكەن.

تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، قابانباي باتىر مەن قىرعىزدىڭ اتەكە باتىرىنىڭ سوعىسقان ۋاقىتى 1769 جىلى بولعان. ال ابىلاي حان 1775–1776 جىلدارى تالاس، ءچۇي، ىستىقكولدىڭ باتىسىنا دەيىن قىرعىزداردى شاپقان. قابانباي باتىر سارىارقادا تۋىپ، سارىارقادا ومىردەن وتكەن، سۇيەگى اقمولا ماڭىنا جەرلەنگەن. قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ اراسىندا بولعان «جايىل قىرعىنى» نارىنقول، كەگەنمەن قاناتتاس جاتقان قاراقول وڭىرىندەگى بۇعى رۋىمەن ەمەس، قىرعىزستاننىڭ تالاس، ءچۇي وبلىسىنىڭ اۋماعىن مەكەندەيتىن قىرعىزدىڭ قىتاي، سارى، سولتى، كۇچى، سارىباعىش رۋلارىمەن بولعان. 1766 جىلى ابىلاي حان قارابالدان دەگەن جەردە قىرعىزدارمەن سوعىسقان. قىرعىزداردىڭ دەرەكتەرىندە: 1756 جىلى ابىلپەيىز سۇلتان تالاس وزەنى بويىندا مەكەندەيتىن قىرعىزدىڭ قىتاي رۋىنىڭ ءبيى قارابوتانىڭ اۋىلىنا شابۋىل جاسايدى. سول جىلى ابىلاي حان قارابوتامەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ءبىر ۇلىن، توعىز ءتۇتىن ادامدارىن اماناتقا الىپ كەتەدى. بىراق كەلەر جىلى قارابوتانىڭ ادامدارى قازاقتارعا شابۋىل جاسايدى، ءبىراز قازاقتى تۇتقىنعا الادى. 1775 جىلى ابىلاي (سولتىنى تالقانداپ، كولدەن مۇندىز باسشىسى تىنىبەكتىڭ 150 ءتۇتىنىن قىرعان) ءۇش تۇمەن قولمەن مەركەدەن (قازىرگى جامبىل وبلىسىنداعى مەركى) ورلەپ كەلە جاتقاندا، جايىل باتىر (قىرعىزدىڭ باتىرى) بالالارى ۇسەن، تەكە، يتيكە، ءىنىسى موموكونمەن سوعىسقان [كالەن سىدكوۆا. كىرگىز تاريحى. 541-بەت. بيشكەك: «بييكتيك»، 2007 ج.].

1775 جىلى ابىلاي 30 مىڭ قولمەن تالاس، چۇيگە (قىرعىزستاننىڭ قازىرگى شۋ وبلىسى) باسىپ كىرگەندە، قىرعىزداردىڭ سولتى، سارىباعىش، ساياق، بۇعى، شوڭباعىش، ازىق تاعى باسقا رۋلارى جان اياماي ءوز جەرلەرىن قورعاعان. سولتى رۋنىڭ جايىل باتىرىنىڭ داڭقى شىققان. «جايىل قىرعىنى» ەل ەسىندە قالدى... بۇل جولعى جورىقتا ابىلاي ءچۇي، كەمين، ىستىقكول، قوشقاردان ءوتىپ، كولگە دەيىن قىرعىزداردى تالقانداعان. بۇل سوعىستا جايىل باتىر، ۇلدارى ەسەن، ۇسەن، تەكە قايتىس بولدى [كالەن سىدكوۆا. كىرگىز تاريحى. 546-547-بەتتەر. بيشكەك: «بييكتيك»، 2007 ج.].

1756 جىلى كەگەن، نارىنقول، شونجىدا قىرعىزدار ەمەس، قالماقتار مەكەندەپ وتىرعانىن جوعارىدا ايتتىق. قابانباي باتىرمەن سوعىسقان قىرعىزدىڭ اتەكە باتىرىنىڭ رۋى – سارىباعىش بولعان. ول كەزدە سارىباعىشتار ءچۇي، تالاس ءوڭىرىن مەكەندەگەنىن تاريحي دەرەكتەردەن بىلە الامىز. نارىنقول، كەگەنمەن ىرگەلەس جاتقان ىستىقكول مەن قاراقول وڭىرىنە بۇعى قىرعىزدارى كەيىن كەلگەن. جوڭعار شاپقىنشىلىعىندا بۇعى قىرعىزدارى اندىجانعا اۋىپ كەتىپ، ولاردىڭ قونىسى شولپان اتا، قاراقول ءوڭىرىن قالماقتار مەكەندەگەن. 1857 جىل سەمەنوۆ تيان شانسكي ىستىقكولگە بارعاندا، بۇعى رۋىنىڭ مانابى بورانباي بەكمۇراتوۆ: «ءبىزدىڭ كولگە كەلگەنمىزگە 71 جىل بولدى» دەگەن ەكەن [كالەن سىدكوۆا. كىرگىز تاريحى. 645-بەت. بيشكەك: «بييكتيك»، 2007 ج.].

بۇل ارادا كول دەپ وتىرعانى ىستىقكول. وسى دەرەككە نەگىزدەلگەندە، بۇعى قىرعىزدارى ىستىقكول جاعالاۋىنا، قاراقول وڭىرىنە 1786 جىلدارى كەلگەن. قىرعىز دەرەكتەرىندە بىلاي دەلىنگەن: ابىلايدىڭ اسكەر باسشىسى قامانباي (قابانباي باتىر، – ءا.ءا) قوشقارعا كەلدى... ارتىنان اتەكە جەتىپ، قاراعاي دەگەن جەردە سوعىسادى [كالەن سىدكوۆا. كىرگىز تاريحى. 549- بەت. بيشكەك: «بييكتيك»، 2007 ج.].

وسى جولعى سوعىستان كەيىن قابانباي باتىردىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى جازىلىپتى. وسى دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە، ابىلاي دا، قابانباي دا قىرعىزدارمەن قازىرگى ءچۇي (شۋ), تالاس وبلىستارى جانە ونىمەن شەكارالاس قازاقستاننىڭ جامبىل وبلىسىنىڭ باتىس-وڭتۇستىك اۋماقتارىندا ۇرىس جاساعان. الايدا قابانباي باتىرمەن سوڭعى رەت سوعىسقان قىرعىزدىڭ اتەكە باتىرى 1788 جىلدارى ءتىرى ەكەنى ورىستىڭ ارحيۆ دەرەكتەرىندە ساقتالىپتى. پاتشالىق رەسەيگە اتەكەنىڭ اتىنان ەكى رەت حات جازىلعان. سىبىردەگى ومبى بەكىنىسىندەگى ورىس گەنەرالى ن.گ.وگاريوۆدون اتەكە باتىرعا 1788 جىلى 15 ماۋسىمدا قوس تىلدە (تاتار، ورىس) جازعان حاتىنىڭ تۇپنۇسقاسى ساقتالعان. الايدا بۇل قۇجات اتەكەگە جەتكەن ەمەس. ول ءۇشىن ارحيۆتە (ف. وف. 1. د. 25. ل. 35. 38) ساقتالىپ قالعان.

1787 جىلى قازان ايىندا اتەكە باتىرعا پاتشالىق رەسەيدىڭ ەلشىسى مۋسليۋم اگافەروۆ كەلگەندە، ونى سالتاناتپەن قارسى العان. 1788 جىلى 2 تامىزدا اتەكە باتىر ەكىنشى رەت رەسەيگە ەلشى جىبەرگەن [كالەن سىدكوۆا. كىرگىز تاريحى. 549-550-بەتتەر. بيشكەك: «بييكتيك»، 2007 ج.].

1762 جىلى چيڭ پاتشالىعى ىلە وڭىرىندە ىلە گەنەرال مەكەمەسىن قۇرىپ، اسكەري شتابىن قورعاسقا تىكتەدى. قالىڭ اسكەرىن قارۋلاندىرىپ، ىلەنى قورعاۋعا ورنالاستىردى. ىلەنىڭ XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ساياسي جاعدايى بىلاي ەدى. قىتاي تاريحشىسى ۋىن ۋىنۋدىڭ ايتۋىنشا، ىلەدەگى چيىڭ پاتشالىعىنىڭ اسكەر سانى 20-30 مىڭ ادام بولعان ەكەن [ۋىڭ ۋىنۋ. قىتايدىڭ باتىس ءوڭىردى باسقارۋ تاريحى. 265-بەت. تايۋان. 1937 ج.].

بۇل اسكەرلەر نەگىزىنەن سەگىز جالاۋلى اسكەرلەر جانە جاسىل جالاۋلى اسكەرلەر بولىپ ەكى توپقا جىكتەلدى. بۇدان باسقا قورعانىس اسكەرلەرى جانە اۋىسپالى قورعانىس اسكەرلەرى دەگەن ارمياسى بولدى. سەگىز جالاۋلى اسكەرلەر نەگىزىنەن مانجۇرلاردان، قالماقتاردان، سىبەلەردەن (شيبە، شيبو), سولاڭداردان (داعۇر) قۇرالعان قوسىن ەدى. جاسىل جالاۋلى اسكەرلەرى نەگىزىنەن قىتايلاردان قۇرالعان. اۋىسپالى شەكارا قورعانىس اسكەرلەرى ءۇش جىلدا نەمەسە بەس جىلدا اۋىستىرىلدى. چيىڭ پاتشالىعى بۇرىنعى جوڭعارلاردىڭ ءورىس وڭىرلەرىنىڭ بارلىعى وزىمە تاۋەلدى بولادى، بىراق قازاقتار سۇعىنىپ كىرمەيدى دەۋگە بولمايدى دەگەن ويمەن، تيان-شاننىڭ سولتۇستىك اياعىنان وڭتۇستىگىنە قاراي كولبەگەن تاۋ سىلەمىندەگى قاتىناس جولدارىنا، تاۋ اسۋلارىنا قاراۋىل ورناتىپ، بەلگى قويىپ، سول جەرلەردە قازاقتاردان ساقتاناتىن ءارى سىرتقى جاۋدى بارلايتىن ەرەجە ورناتقان ء[نابيجان مۇقامەتحانۇلى. چيىڭ پاتشالىعى كەزىندەگى قازاق حالقى. 51-53-بەتتەر. ءۇرىمجى: شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1997 ج.].

قىتاي دەرەكتەرىنە قاراعاندا، چيانلۇڭنىڭ 25 جىلى (1760 جىل) اقىلشى ءانبي اگۋي ىلەنىڭ ءىس باسقارۋ باسشىلىعىنا تاعايىندالادى. ىلە تۇتاس شىنجانىڭ ورتالىعى بولىپ، اسكەري مەكەمە قۇرىلدى. ءسۇيدىن، كۇرە، بايانداي قاتارلى 9 ءىرى اسكەري بەكىنىس سالىنىپ، اكىمشىلىك قۇرىلىم قالىپتاسادى. ىلە شىنجاڭداعى اسكەر سانى ەڭ كوپ ورىن بولدى. 1764 جىلى حيلۇڭجياڭ مەن لياۋنيڭنەن 4 مىڭ سىبەنى (مانجۋ-تۇڭعۇس تىلدەس ۇلت) ىلەگە كوشىرىپ اكەلىپ، شەكارا كۇزەتۋگە قويدى. وسى مەزگىلدەردە ىشكى موڭعول مەن چيڭحايدان (تيبەت) بىرنەشە مىڭ چاحار قالماقتارىن دا ىلە مەن بۇراتالاعا كوشىرىپ، شەكارا قاراۋىلدىعىنا قويدى. 1771-1775 جىلدارى ەدىل بويىنان 15 مىڭ ءتۇتىن تورعاۋىت قالماقتارى شىنجاڭعا كوشىپ كەلەدى. ىلەدەگى سەگىز جالاۋلى اسكەرلەر مەن جاسىل جالاۋلى اسكەرلەردىڭ جالپى سانى 14 مىڭ ادام بولدى. وسىنشاما كوپ ادامنىڭ تاماق ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن چيانلۇڭنىڭ 33 جىلى (1768 جىل) وڭتۇستىك شىنجاڭنان ەگىن ەگەتىن 6 مىڭ 383 ءتۇتىن ۇيعىردى ىلەگە الىپ كەلىپ، ەگىن ەكتىرەدى. ىلەدەگى جەرلىك قالماقتار ولاردى تارانشى (ەگىنشى) دەپ اتايدى.

دەمەك، 1780 جىلدارى ىلەدە اسكەر سانى 14 مىڭ، ويرات، تورعاۋىت، شوراس، چاحار قاتارلى قالماق تايپالارىنىڭ جالپى سانى 60-70 مىڭ ادام، سىبە، سولاڭ، مانجۇر، قىتايلار 5-6 مىڭ، تارانشىلار (ۇيعىرلار) 20 مىڭ، جالپى 100 مىڭنان استام حالىق تۇرىپ جاتتى.

قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ قىتايدىڭ ىلە وڭىرىنە بارىپ سوعىسقانى تۋرالى ناقتىلى تاريحي دەرەكتى كەزدەستىرە المادىق. باتىر قابانباي تۋرالى جازباشا جانە اڭىز دەرەكتەردەن سىرت باتىرلىق داستاندار بار. كەيىنگى جىلدارى جازىلعان ولەڭ، پوەمالار جانە ءبىرلى-ەكىلى رومان بار.

قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ كولدەنەڭ جايلاۋىنا تۇرعىزىلعان ەسكەركىشى.

ءسوزدىڭ قىسقاسى، ىلەنىڭ توعىزتاراۋىنداعى قابانباي شوقىسىنىڭ كىمنىڭ اتىندا اتالۋى مەن قىرعىزدىڭ اتەكە باتىرىمەن قازاقتىڭ باتىرى قابانبايدىڭ قالاي سوعىسقانىن دا بولىپ تۇرعان جوق. اڭگىمە وسى تاريحي شىندىقتىڭ، وقيعانىڭ ورنى مەن جىلى بۇرمالانىپ، بىزگە جاڭساق جەتۋىندە بولىپ تۇر. قابانباي باتىر ات ءىزىن سالماعان توعىزتاراۋداعى شوقىنىڭ «قابانباي شوقىسى» اتانۋى مەن تەكەستەگى «تەسىكتاس»، قابانباي موڭعولداردى بىردە قىرعىزداردى توسىپ جاتىپ، ات شالدىرعان «اتتىڭتاۋى» دەپ اتالاتىن جەرلەر. بۇل قىرعىز باتىرى اتەكە جانە قازاق باتىرى قابانبايدىڭ اراۋاعىنىڭ الدىندا جانە تاريحي شىندىق الدىندا كەشىرىلمەيتىن كۇنا بولاتىنى اقيقات.

كەيبىر ايتقىشتار مەن جازعىزشار قىتاي مەمەلەكەتى باتىر بابامىز قابانبايعا بىلدەي ءبىر شوقىنىڭ اتىن بەرىپ تۇرعاندا، ءبىز نەگە ونى كوپ كورەمىز، نەگە مويىندامايمىز، نەگە قاي-قايداعىنى بىقسىتىپ، ونبەس داۋدى قوزعاپ جۇرسىڭدەر دەپ ايتاتىنى انىق. قازىرگە دەيىن قىتاي مەملەكەتى «قابانباي شوقىسىن» قاي قابانبايدىڭ اتىمەن ناقتىلى اتايتىنى تۋرالى رەسىمي قۇجاتىن الىگەدەيىن ءبىز كورمەدىك. الايدا، جەرگىلىكتى حالىق نەدە بولسا قازاقتىڭ قاس باتىرى قاراكەرەي بولۋ كەرەك دەگەن تۇسىنىكپەن، بۇگىنگە دەيىن جاقساق اتالىپ كەلگەنى بەلگىلى. ونشاقتى جىلدىڭ الدىندا توعىزتاراۋدىڭ كولدەنەڭ جايلاۋىندا قابانباي باتىردىڭ ەسكەرتكىشىن تۇرعىزىپ، قىتاي، قازاق تىلىندە باتىر بابامىزدىڭ ءومىربايانىن تاسقا قاشاپ جازعانىن عالامتوردان كوردىك. وسى ەكى-ءۇش جىلدىڭ الدىندا سول ەسكەرتكىشتى جەرگىلىكتى بيلىك بۇزىپ تاستاپتى. ارينە، وكىنىشتى! ونىڭ سەبەبىن ءبىز بىلە المادىق...

قاراكەرەي قابانباي باتىر ەسكەرتكىشىنىڭ بۇزىلعان ورنى.

بىراق قىتاي ءبيلىلى ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ حانى كۇن ءبيدى جانە جارتى الەمدى بيلەگەن شىڭعىس حاندى، ونىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي حاندى جانە جالايىر مۇقىلايدى جات كورمەيدى. ولارعا قىتاي مەملەكەتىن بىرلىككە كەلتىرگەن ۇلى تاريحي تۇلعا رەتىندە قاراپ، قىتاي تاريحىنىڭ بەتىنە التىن ارىپپەن جازىپ قويعان. گانسۋ ولكەسىنىڭ اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا قازاقتىڭ ءۇش ءبيىنىڭ ەسكەرتكىشى بوي كوتەرگەن. سوعان ۇقساس تاريحتا وتكەن قازاق باتىرلارى ءار جەردە بار. ال قازاقتىڭ قاس باتىرى قاراكەرەي قابانبايدىڭ توعىزتاراۋدىڭ كولدەنەڭ جايلاۋىنداعى ەسكەرتكىشىن نەگە بۇزىپ تاستاعانىن ءبىلۋ قيىن. مۇمكىن ساياساتتىڭ، مۇمكىن تاريحتىڭ ىقپالى بولعان شىعار.

تاريحقا ءۇڭىلىپ قاراساڭ قابانباي باتىرعا بۇل شوقىنى تەليتىندەي ەش تاريحي نەگىزى جوق. بۇل ارى كەتسە XX عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا قالىپتاسقان ميفتىك اڭىزدار عانا بار. ءبارىنىڭ جەلىسى جوڭعارلارمەن شايقاسقان قابانباي باتىر سول شوقىعا قۋباس اتىمەن شاۋىپ شىعىپ، شاۋىپ-تۇسەدى ەكەن.

ءبىز كۇپتى بولىپ جۇرگەن، كۇماندى تاريحتىڭ اقيقاتىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ءوزىمىز ىزدەنىپ قول جەتكىزگەن تاريحي دەرەككە سۇيەنىپ دالەلدەۋگە تىرىستىق. ەندىگى تورەلىگىن پاتشا كوڭىلدى وقىرمانداردىڭ ەنشىسىنە قالدىردىق.

ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz