جاسىمىز ءوستى مە، ءومىردى تاني تۇستىك پە، بىلمەيمىن، كوپ نارسەگە ءوزىمىزدى جاۋاپتى سەزىنەتىن بولىپپىز. ءتىپتى، بارلىق نارسەگە. بارلىق جايتقا.

مۇقاعالي اقىن جازاتىن: «بارىنە جاۋاپتىمىن، ءبارىن بىلەم، بىراق بىلمەن ءوزىمنىڭ ءالىمدى مەن»، – دەيتىن كوڭىل-كۇي تۋرا ءبىزدىڭ باسىمىزدا دا بار. ءوزىمىز ارالاسساق، ءوزىمىز قولعا الساق، بارلىق ءىس وڭىنان كەلىپ، العا باسىپ كەتەتىندەي كورىنەدى دە تۇرادى. ماعان سوڭعى كەزدەرى «ەگەر دە...» دەگەن وي ءجيى كەلىپ ءجۇر. ارينە، تاريحتىڭ تەگەرشىگىن كەرى اينالدىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز تاريحقا بۇگىنگى تانىم-تۇسىنىكپەن، بۇگىنگى كوزقاراسپەن، ەڭ باستىسى، ءوزىمىزدىڭ ءبىلىمىز جەتكەنىنشە عانا باعا بەرە الامىز. مەنىڭ باسىمداعى «ەگەر دە-لەر» بۇل تۇرعىدان العاندا وتە «بۇزاقى»، وتە «شاتاق».

حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازا: «بۇل قازاق دەگەن – تالاي رەت توزاقتىڭ الدىندا اسىلىپ تۇرىپ، ارقانى ايتەۋىر ءبىر عاجايىپتىڭ كۇشىمەن ۇزىلمەي، امان قالعان حالىق»، – دەگەنگە كەلەتىن ءسوزى بار. شىنىندا دا، نە كورمەگەن حالىقپىز! ءححى عاسىردا الەمنىڭ كولەمى جاعىنان توعىزىنشى ەلى بولىپ، ايدارىمىزدان جەل ەسپەسە دە، ەشكىمنەن كەم ەمەس جاعدايدا وركەنيەتتەر كوشىندە كەلە جاتساق، بۇل ءبىزدىڭ باعىمىز شىعار... بۇگىنگى كۇنى ءوز تاريحي وتانىمىزدا سانىمىز 63,1 پايىزعا جەتسە، اللانىڭ قازاققا نازارىنىڭ تۇزۋلىگىنەن بولار.

جاسىمىز ءوستى مە، ءومىردى تاني تۇستىك پە، بىلمەيمىن، كوپ نارسەگە ءوزىمىزدى جاۋاپتى سەزىنەتىن بولىپپىز. ءتىپتى، بارلىق نارسەگە. بارلىق جايتقا.

مۇقاعالي اقىن جازاتىن: «بارىنە جاۋاپتىمىن، ءبارىن بىلەم، بىراق بىلمەن ءوزىمنىڭ ءالىمدى مەن»، – دەيتىن كوڭىل-كۇي تۋرا ءبىزدىڭ باسىمىزدا دا بار. ءوزىمىز ارالاسساق، ءوزىمىز قولعا الساق، بارلىق ءىس وڭىنان كەلىپ، العا باسىپ كەتەتىندەي كورىنەدى دە تۇرادى. ماعان سوڭعى كەزدەرى «ەگەر دە...» دەگەن وي ءجيى كەلىپ ءجۇر. ارينە، تاريحتىڭ تەگەرشىگىن كەرى اينالدىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز تاريحقا بۇگىنگى تانىم-تۇسىنىكپەن، بۇگىنگى كوزقاراسپەن، ەڭ باستىسى، ءوزىمىزدىڭ ءبىلىمىز جەتكەنىنشە عانا باعا بەرە الامىز. مەنىڭ باسىمداعى «ەگەر دە-لەر» بۇل تۇرعىدان العاندا وتە «بۇزاقى»، وتە «شاتاق».

حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازا: «بۇل قازاق دەگەن – تالاي رەت توزاقتىڭ الدىندا اسىلىپ تۇرىپ، ارقانى ايتەۋىر ءبىر عاجايىپتىڭ كۇشىمەن ۇزىلمەي، امان قالعان حالىق»، – دەگەنگە كەلەتىن ءسوزى بار. شىنىندا دا، نە كورمەگەن حالىقپىز! ءححى عاسىردا الەمنىڭ كولەمى جاعىنان توعىزىنشى ەلى بولىپ، ايدارىمىزدان جەل ەسپەسە دە، ەشكىمنەن كەم ەمەس جاعدايدا وركەنيەتتەر كوشىندە كەلە جاتساق، بۇل ءبىزدىڭ باعىمىز شىعار... بۇگىنگى كۇنى ءوز تاريحي وتانىمىزدا سانىمىز 63,1 پايىزعا جەتسە، اللانىڭ قازاققا نازارىنىڭ تۇزۋلىگىنەن بولار.

بۇل شۇكىردىڭ ءبارىن ىشكە ساقتاپ، «ەگەر دە سولاي بولماسا، ءبىز قانداي ەل بولار ەدىك؟» دەگەن ساۋالدى وزىمىزگە-ءوزىمىز قويىپ كورەيىكشى...

ءبىرىنشى «ەگەر دە...» ەگەر دە «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» وقيعاسى بولماسا، قانداي ەل بولار ەدىك؟ تاۋكە حان ومىردەن وتكەن سوڭ، ىشكى بىرلىگى السىرەگەن قازاق حالقى جوڭعارلارعا وڭاي جەم بولدى. قىرىلعان قارا حالىقتى ايتپاعاندا، مايدان دالاسىندا 100 مىڭعا جۋىق جاۋىنگەرىمىز شەيىت كەتتى. ءاربىر 10 ساربازدىڭ تورتەۋى جانىن ەل ءۇشىن پيدا ەتتى. ەڭ جامانى، اتامەكەنىنەن شۇبىرعان قازاقتاردى قوقان، بۇقار، حيۋا حاندىقتارى ودان ءارى توز-توز قىلدى. بىلايشا ايتقاندا، بۇل قىرعىن قازاقتىڭ تاريحي جادىسى مەن دەموگرافيالىق ۇدەرىسىنە كەرى تاڭبا سالدى. وسى زاۋالدان قازاق اراعا 4-5 جىل سالىپ قانا ەس جيدى. اڭىراقاي شايقاسى عانا ەل ەڭسەسىن قايتا تىكتەدى. بۇل قىرعىننىڭ تاريحتان ورىن الۋىنا قوس تاراپتاعى كورشىلەردىڭ مۇددەلى بولعانى جاسىرىن ەمەس. ورىس اسكەرىنەن سوعىس ونەرىن ۇيرەنىپ، قولتىعىنا سۋ بۇرىككەن قىتايلاردىڭ قوزدىرماسىنان قايراتتانعان جوڭعارلار وسىلايشا وزدەرى دە تاريحتان كەتىپ، بولاشاق عاسىرلاردا اۆتونوميا بولىپ قانا قالۋعا قادام جاسادى. «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراپ، القاكولگە جەتىپ سۇلاماعاندا قازاق سانى الدەقايدا كوپ ەل بولار ەدى. ەكى تاراپتاعى الىپ كورشىلەر اياقتارىن بايقاپ باسار ەدى. ەڭ باستىسى، وسى زاۋالدان كەيىن قازاق حاندارى رەسەي پاتشالىعىنا بودان بولۋعا ۇمتىلماس تا ەدى...

ەكىنشى «ەگەر دە...» ەگەر قازاق حالقى رەسەي پاتشالىعىنا بودان بولماسا، قانداي ەل بولار ەدى؟ بۇل دا عىلىمي فانتاستيكا دەڭگەيىندەگى قيال شىعار. بىراق ويلانىپ كورەيىكشى. مەنىڭ ويىمشا، حالقىمىزدىڭ ساناسىندا كەرەمەت سىلكىنىستەر بولار ەدى. ويتكەنى، اينالاداعى ەلدىڭ ءبارى بۇل ۋاقتا ءبىلىم مەن عىلىمعا دەن قويىپ، بولاشاقتىڭ كىلتىن تاۋىپ العان-دى. قازاق سانالى تۇردە بۇعاۋدا ۇستالدى. ەڭ جاندى جەرى – تۋعان توپىراعى قازىنالىق مەنشىككە كوشىرىلگەسىن، قازاق توعىشار كۇيگە ءتۇستى. «ەدىلدى كەلىپ العانى – ەتەككە قولدى سالعانى، جايىقتى كەلىپ العانى – جاعاعا قولدى سالعانى» دەگەن مۇرات اقىن پايىمى دۇرىسقا شىقتى. 1861 جىلى كرەپوستنويلىق قۇقىق جويىلعان سوڭ، ورىس پەرەسەلەندەرى قازاق دالاسىنا قاپتادى. ەڭ شۇرايلى جەرلەر سولارعا بەرىلدى. مۇنىڭ ءبارى بولماعاندا، قازاق ءوز ءالىپبيىن قالىپتاستىرىپ، دامۋ جولىنا تۇسەر ەدى. جازۋ-سىزۋى رەتتەلگەن حالىق وزگەگە ەسەسى كوپ كەتىپ جاتقانىن اڭعارار ەدى. الپاۋىت كورشىلەرىنىڭ جۇتقىنشاعىنا ءتۇسىپ كەتپەۋدىڭ امالدارىن قاراستىرار ەدى. بىلايشا ايتقاندا، قازاق فولكلورلىق سيپاتتان ناقتى شارۋاقور حالىقتىڭ كەيپىنە ەنەر ەدى. ەڭ باستىسى، قازاقى ۋربانيزاتسيا پروتسەسى باستالار ەدى. ياعني، جاز جايلاۋىن جايلاسا دا، قازاق نەگىزگى شارۋاسىن وتىرىقشىلىقپەن بايلانىستىرۋعا داعدىلانار ەدى. بيلىك جۇيەسى رەفورمالاناتىن ەدى. مونارحيالىق بيلىكتى ساقتاپ قالعان كۇننىڭ وزىندە، مونارح ەلدەگى ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردە عانا شەشىمى مەن كەسىمىن ايتار تۇلعا بولىپ قالار ەدى. قازاق حالقى بيلىك ءۇشىن تالاسۋ «دارىستەرىنەن» وتپەس ەدى، كوكىرەكتەرىنە سولكەباي قاداۋدى ابىروي ەمەس، ار سانار ەدى، ەڭ باستىسى، تابيعاتىندا جوق  ۇساق مىنەزدەردى سىڭىرمەس ەدى.

ءۇشىنشى «ەگەر دە...» ەگەر دە الاش اۆتونومياسى رەسمي تانىلىپ، قازاق ءوز الدىنا ەل بولىپ كەتسە نە بولار ەدى؟ شىنىندا دا، رەسەي پاتشالىعى قۇلاعانعا دەيىن قازاقتىڭ سول قاندى شەڭگەلدەن شىعا المايتىنى بەلگىلى بولاتىن. تاريح اقساقال حح عاسىردىڭ باسىندا قازاققا مىسقال مۇمكىندىك بەردى دە، دەرەۋ تارتىپ الا قويدى. 1917 جىلدىڭ سوڭىندا الاش اۆتونومياسى جاريالانىپ، 1920 جىلعا دەيىن ءومىر ءسۇردى. اۆتونوميا ەڭ اۋەلى ءوز اۋماعىن انىقتادى، سوسىن «جەر ۇستىندەگى تۇگى-سۋى، استىنداعى كەنى الاش مۇلكى» دەپ ماعلۇم ەتتى. الاش اۆتونومياسىنىڭ باسىندا سول كەزدەگى قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارى، وقىعان-توقىعاندارى، ەڭ باستىسى، مەملەكەت باسقارۋ ءىسىنىڭ اۋجايىن تۇسىنگەن جاندار وتىردى. ولار سول بەتىنشە الاش مەملەكەتىن الەمدىك ايدىنعا الىپ شىقسا، قازاق 1920, 1932-33 جىلدارداعى اشارشىلىققا تاپ بولماس ەدى، قىرىلماس ەدى. 1928 جىلدان باستالعان بايلاردى كامپەسكەلەۋ ءىسى جۇرگىزىلمەس ەدى. ءار باي ءوز ورمانىندا زامان ىڭعايىنا قاراي ماگناتتارعا اينالىپ، تازا كاپيتاليستىك ورتا قالىپتاستىرار ەدى. 1937 جىلى بۇكىل يگى-جاقسىلار وققا بايلانباس ەدى. 1910 جىلداردان باستاپ ەرەكشە قارقىنمەن دامي باستاعان قازاق ادەبيەتى الەمدەگى ەڭ الدىڭعى قاتارلى ادەبيەتكە اينالار ەدى. قازاق جەرىندە ءوزى باسقاراتىن، ءوزىن قامتاماسىز ەتەتىن ءىرى كاسىپورىندار، زاۋىت-فابريكالار سالىناتىن ەدى. ءار سالا بويىنشا عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، عىلىمي ورتا سول كەزدەردە-اق پايدا بولار ەدى. قازاق ءتىلى ايدىنىن كەڭگە جايار ەدى، ءتىپتى، تۇركى جۇرتىنا ورتاق تىلگە دە اينالار ەدى.

ءتورتىنشى «ەگەر دە...» 1932-33 جىلدارداعى اشتىق قولدان ۇيىمداستىرىلماعاندا، قازاق سانى قانشا بولار ەدى؟ بۇل ەندى – ۇلتىمىزدىڭ جان جاراسى، قاسىرەتى. 1897 جىلعى ساناق بويىنشا قازاق جەرىندەگى قازاق سانى 3 392 751 ادام بولسا، 1939 جىلى 2 327 625 ادامعا ءتۇسىپ قالدى. 42 جىل بويى قازاق حالقى ازايۋمەن بولدى!  «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەگەن گولوششەكين ساياساتى اسىرا سىلتەگەنى سونشا، قازاق حالقى 1989 جىلعا دەيىن ءوز جەرىندە ازشىلىقتىڭ كۇيىن كەشتى. ياعني، ەس جيىپ، ەڭسە تۇزەۋ ءۇشىن جارتى عاسىردان استام ۋاقىت كەرەك بولدى. سان بولسا عانا ساپا بولادى. بۇل – ادامزات جارالعالى بەرى كەلە جاتقان زاڭدىلىق. اشتىق بولماعاندا، قازاقتىڭ تاريحي جادى كەرى شەگىنبەس ەدى. جۇتتىڭ سالدارىنان قازاق بۇرىنعى جاۋىنگەرلىك رۋحىنان، كەۋدە باستىرتپايتىن نامىسقويلىعىنان اداسىپ قالعانداي بولدى. بارىنا قاناعات قىلىپ، بۇگىنگى كۇنىنە عانا تاۋبە ايتاتىن توعىشارلىق كەپ كيدى. ەڭ باستىسى، قازاق بويىندا ۇرەي پايدا بولدى.

بەسىنشى «ەگەر دە...» 1937-38 جىلدارى قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى اتىلماسا، اسىلماسا، جەر اۋدارىلماسا، قانداي ەل بولار ەدىك؟ بۇل دا – جاۋابى جوق سۇراقتاردىڭ ءبىرى. 1937 جىلدىڭ قىرعىنىنان ءتۇرلى سەبەپتەرمەن امان قالعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ، ت.ب. قاداۋ-قاداۋ تۇلعالاردىڭ قازاق رۋحانياتىنا قانداي ۇلەس قوسقانى كوز الدىمىزدا. ارينە، بۇل جىلدارداعى زاۋال قازاق حالقىنىڭ باسىنا عانا تۇسكەن جوق. بىراق ەڭ كوپ زارداپ شەككەن قازاق دەسەك، ارتىق ايتپايتىن بولارمىز. رەپرەسسياعا عىلىم مەن بىلىمدە، ساياساتتا، ءومىردىڭ باسقا دا ماڭىزدى سالالارىندا جۇرگەن ازاماتتار ءىلىندى. بۇل قازاقتىڭ ەندى عانا باس كوتەرگەن، الاپات كۇشى بارىن بايقاتقان پروگرەسسشىل قالپىن تەجەدى. كۇنشىلدىك دەگەن بۇرىن دا بار مىنەز ەدى، ءبىرىن-ءبىرى سىرتىنان نۇسقاپ، ەش وكىنىشسىز ۇستاپ بەرۋ ارقىلى حالقىمىز تاعى ۇساقتادى. ياعني، وزگەنىڭ قولىمەن وت كوسەگەن قازاق تاعى كەرى قادام جاساۋعا ءماجبۇر بولدى.

بۇل ءتىزىمدى ۇلى وتان سوعىسىمەن، تاريحتاعى باسقا دا ءىرى وقيعالارمەن بايلانىستىرىپ جالعاستىرا بەرۋگە بولار ەدى. ەڭ باستىسى، وسىنشا قاسىرەتتى باسىنان وتكەرىپ كەلگەن قازاقتىڭ ەندى شەگىنەر جەرى جوق. سۇيەگىندە جوق، جۇرە جابىسقان مىنەزدەرىمىزدەن ارىلسىن دەپ  جاراتۋشى يە ءبىز تەپكىسىن كوپ كورگەن حح عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي تاۋەلسىزدىكتى سىيعا تارتتى. ەندى تاريحتان ساباق الىپ، ەل بولماق – ءوز قولىمىزدا. جوعارىدا مەن كەلتىرگەن ۋاجدەرگە عالىم باۋىرلارىمىزدىڭ، ءدىندار ازاماتتاردىڭ كەرى پىكىرى تۋىندايتىنىن دا بىلەمىن. بىراق وتكەننەن ساباق الماي، ەرتەڭنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋ جوق. قازاقتىڭ ءاربىر بالاسى ءوزىن ۇلتى الدىندا جاۋاپتى سەزىنەتىن كەزەڭگە كەلىپ جەتتىك. ءبىز جاۋاپكەرشىلىك تانىتساق، بولاشاق ۇرپاق تا قازاقتىڭ ءاربىر قۇندىلىعىن ايالايتىن بولادى. وعان كۇمانىم جوق.

"ايقىن" گازەتى