1-سۋرەت: قالقامان اياپوۆ

2-سۋرەت: قالقامان اياپوۆتىڭ سوڭعى كىتابىنىڭ مۇقاباسى

وتكەن جىلعى تامىزدىڭ ورتاسىندا الماتى مەديتسينا كوللەدجى عيماراتىندا ازالى شارا بولدى. جۇرتشىلىق وسى وقۋ ورنىنىڭ نەگىزىن قالاپ، شيرەك عاسىر بويى باسقارعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەرى،  مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قالقامان اياپۇلى اياپوۆتى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالدى. ۇلاعاتتى ۇستاز، جاڭاشىل عالىم جايىندا ارىپتەستەرى جۇرەكجاردى سىرلارىن ايتتى. قالقامان اياپۇلىنىڭ رەسپۋبليكامىزداعى مەيىربيكەلىك ءبىلىم بەرۋ ىسىنە رەفورما جاساۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ، ونى ءوز وقۋ ورنىندا جۇزەگە اسىرعانىن،  مەيىربيكە ءىسىنىڭ ماماندارىن دايىنداۋدىڭ كوپ دەڭگەيلى جۇيەسىن جاساعانىن، ىرگەسىن ءوزى كوتەرگەن الماتى مەدكوللەدجىنىڭ وقۋ ۇدەرىسىن الەمدەگى وزىق ۇلگىلەرگە ساي ۇيىمداستىرعانىن ءسوز ەتتى. بىلىكتى، تالاپشىل، ءادىل باسشى، ادامشىلىعى زور ازامات رەتىندە پەداگوگيكالىق ۇجىمنىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەنىن اڭگىمەلەدى.

1-سۋرەت: قالقامان اياپوۆ

2-سۋرەت: قالقامان اياپوۆتىڭ سوڭعى كىتابىنىڭ مۇقاباسى

وتكەن جىلعى تامىزدىڭ ورتاسىندا الماتى مەديتسينا كوللەدجى عيماراتىندا ازالى شارا بولدى. جۇرتشىلىق وسى وقۋ ورنىنىڭ نەگىزىن قالاپ، شيرەك عاسىر بويى باسقارعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەرى،  مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قالقامان اياپۇلى اياپوۆتى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالدى. ۇلاعاتتى ۇستاز، جاڭاشىل عالىم جايىندا ارىپتەستەرى جۇرەكجاردى سىرلارىن ايتتى. قالقامان اياپۇلىنىڭ رەسپۋبليكامىزداعى مەيىربيكەلىك ءبىلىم بەرۋ ىسىنە رەفورما جاساۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ، ونى ءوز وقۋ ورنىندا جۇزەگە اسىرعانىن،  مەيىربيكە ءىسىنىڭ ماماندارىن دايىنداۋدىڭ كوپ دەڭگەيلى جۇيەسىن جاساعانىن، ىرگەسىن ءوزى كوتەرگەن الماتى مەدكوللەدجىنىڭ وقۋ ۇدەرىسىن الەمدەگى وزىق ۇلگىلەرگە ساي ۇيىمداستىرعانىن ءسوز ەتتى. بىلىكتى، تالاپشىل، ءادىل باسشى، ادامشىلىعى زور ازامات رەتىندە پەداگوگيكالىق ۇجىمنىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەنىن اڭگىمەلەدى.

سول قارالى جيىنداعى  قوشتاسۋ سوزدەردەن ارامىزدان كەتكەن تۇلعانىڭ ارتىنا قالدىرعان ايشىقتى ىزدەرى انىق اڭعارىلعان-دى. ۇزاماي مارقۇمنىڭ ءوز اتىنان مازمۇندى جيناق (اياپوۆ ك. رازۆيتيە سەسترينسكوگو دەلا ۆ رەسپۋبليكە كازاحستان. 2-يزدانيە س دوپ. الماتى: توو «ەۆەرو» – 2013. – 216 س.) جارىق كوردى. وسى كىتاپپەن تانىسۋ بارىسىندا ەلىمىزدىڭ مەديتسينالىق ورتا بۋىن قىزمەتكەرلەرىن دايىنداۋ سالاسى قانداي وزىق ويلى ماماننان، بۋىرقانعان زامانا تولقىنىنىڭ جالىندا تۇرىپ، جارقىن بولاشاققا كوز تىگە بىلگەن قاجىماس قايراتكەردەن ايرىلعانىنا كوزىمىز انىق جەتتى.   

جيناقتىڭ نەگىزگى بولىمىنە پروفەسسور اياپوۆتىڭ 1987–2012 جىلدار ىشىندە مەيىربيكەلەردى دايارلاۋ ءىسىن رەفورمالاۋ ماسەلەسىنە قاتىستى عىلىمي، عىلىمي-كوپشىلىك، قوعامدىق-ساياسي باسىلىمدارعا، گازەت-جۋرنالدارعا جاريالاعان  عىلىمي جانە پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارى جيناقتالىپتى. وسىندا، سونداي-اق، ول جاساعان ورتا مەديتسينالىق ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ كونتسەپتسياسى مەن ونىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى تاراپىنان ماقۇلدانعانىن كورسەتەتىن قۇجاتتار جانە بۇل جاڭالىق جايىنداعى كورشى رەسپۋبليكا عالىمىنىڭ پىكىرى بەرىلگەن. قوسىمشا بولىمگە جاريالانعان 30-دان استام ماتەريال – ءتۇرلى رەتسەنزيالار مەن پىكىرلەر – جاڭاشىل عالىم جۇرگىزگەن رەفورمانىڭ جاي-جاپسارىن مەيلىنشە تەرەڭ تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. جانە ونىڭ الداعى ۋاقىتتا جالعاستىرىلا بەرۋى تيىستىگىنە كۇمان قالدىرمايدى.  

مەديتسينا مەيىربيكەلەرىن وقىتىپ، كاسىبي مامان بولۋعا ازىرلەۋ ءىسىن رەفورمالاۋدىڭ جاي-كۇيى، ارينە، ءباسپاسوز نازارىنان تىس قالماعان.  الماتىداعى ورتا مەديتسينا  وقۋ ورنىندا الەمدەگى وزىق تاجىريبەلەردى پايدالانۋ ارقىلى جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان رەفورما تۋرالى ۇستاز، عالىم، باسشى اياپوۆتىڭ ءتۇرلى باسىلىمدارعا بەرگەن سۇحباتتارىنىڭ بىرقاتارى، سونداي-اق رەفورمانىڭ جاي-كۇيىنە الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن جۋرناليستىك جۇمىستار كىتاپتىڭ ارنايى بولىمىنە توپتاستىرىپ بەرىلىپتى.

جيناقتىڭ جالپى قۇرىلىمى وسىنداي. ونى مازمۇندى ەتىپ قۇراستىرۋعا قالەكەڭنىڭ جۇبايى ءارى ارىپتەسى، س.ج. اسفەندياروۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بىلىكتى وقىتۋشىسى جۇلدىزاي ومارقىزى اياپوۆانىڭ ەداۋىر ەڭبەك سىڭىرگەنى بىردەن بايقالادى. ەندى وسى كىتاپتى وقي وتىرىپ، قالقامان اياپۇلىنىڭ قىزمەتىنىڭ التىن وزەگىنە اينالعان رەفورماتورلىق باستى شارۋاسىنىڭ ءمان-جايىنا شولۋ جاسايىق.

...ءبارى دە الماتى قالاسىنداعى دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىنىڭ ورتا مەديتسينالىق كادرلارمەن تولىمدالۋىن جاقسارتۋ قاجەتتىگىنەن باستالعان. وسى ماقساتتا قالادا  ورتا مەديتسينالىق ءبىلىم بەرەتىن جاڭا ۋچيليششە ۇيىمداستىرۋ قاجەتتىگى تۋعان ەدى. بۇل جۇمىستى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى مەن الماتى قالالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ءبولىمى سول كەزگى باسشى پارتيا ورگاندارىمەن كەلىسە وتىرىپ، رەسپۋبليكالىق مەديتسينا ۋچيليششەسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى  قالقامان اياپوۆقا تاپسىردى.

جاڭا مەديتسينالىق ۋچيليششە ءۇشىن № 1 بالالار ينفەكتسيالىق اۋرۋحاناسىنىڭ مەكەنجايى بوساتىلىپ بەرىلدى.  بۇل اۋەلدە بالالار ءپريۋتى، ياعني جەتىمحانا رەتىندە تۇرعىزىلعان، ارحيتەكتور پەر گۋردەنىڭ جوباسىمەن 1879 جىلى اعاشتان  سالىنعان تاريحي عيمارات، ساۋلەت ونەرىنىڭ جادىگەرى بولاتىن. سوۆەت وكىمەتى ورناعان سوڭ دا بالالار ءۇيى مارتەبەسىندە ساقتالعان-دى. تەك، بولشەۆيزم بيلىگى اسەرىمەن، عيماراتتىڭ باستاپقى كورىنىسىنە وزگەرىس ەندى: ورتاڭعى بولىكتىڭ ۇستىنە سالىنعان، توبەسىنە ايقىش ورناتىلعان بيىك كۇمبەزى بار قابات پەن ونىڭ اينالاسىنداعى كىشكەنە كۇمبەزدەر جويىلدى.  مەملەكەتتىڭ قاراماعىنا الىنعان پريۋت سوسىن، الماتى استانا بولار قارساڭدا، ەسىككە اۋىستىرىلدى دا، توڭكەرىس داۋىرىنە لايىقتالعان كونە عيماراتقا قىزىلوردادان كوشىپ كەلگەن قازاتكوم، حالكومكەڭەس، گوسپلان كىردى. جاس رەسپۋبليكانىڭ وسىناۋ جوعارعى مەكەمەلەرى ءتورت-بەس جىلدان سوڭ جاڭا قونىسقا كەتىپ، عيمارات ناۋقاس بالالاردى ەمدەۋ ورنىنا بەرىلدى. قىرىق شاقتى جىل بويى جۇقپالى دەرتكە ۇشىراعان بالالاردى جاتقىزىپ، ەمدەپ كەلگەن اۋرۋحانا ءۇيىن، ەندى، مىنە، مەديتسينالىق وقۋ ورنىنا لايىقتاپ قايتا جابدىقتاۋ قاجەت ەدى. قالقامان اياپۇلى ءوزى جاڭادان جاساقتاعان ۇجىمىمەن وسى ىسكە كىرىستى...

الماتى مەديتسينا ۋچيليششەسى 1981 جىلى شاڭىراق كوتەردى. قالقامان اياپۇلى اياپوۆ مەدۋچيليششە ديرەكتورى رەتىندەگى العاشقى جىلدارىن وقۋ ورنىنىڭ ماتەريالدىق بازاسىن جاساۋعا، نىعايتۋعا، وقىتۋ ءىسىن جولعا قويىپ، ءداستۇرلى مەديتسينالىق مەيىربيكە، فەلدشەر، اكۋشەركا ماماندىقتارىمەن كادرلار دايىنداۋدى قالىپتاستىرۋعا جۇمسادى. سودان كەيىن كلينيكالارداعى مەدبيكەلەر رولىنە جاڭاشا ءمان بەرىپ، تيىسىنشە، وسىناۋ ورتا بۋىن قىزمەتكەرلەرى قاتارىنا قوسىلار تۇلەكتەردى ءوزى قۇرعان وقۋ ورنىندا جاڭاشا دايىنداۋ قاجەتتىگىنە  عالىم كوزىمەن وي جۇگىرتە باستادى.

ول ومبى مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋتىن 1964 جىلى ءبىتىرىپ، ەڭبەك جولىن تسەلينوگراد وبلىسىنىڭ ەرەيمەنتاۋ اۋدانىندا دارىگەر-حيرۋرگ بولىپ باستاعان ەدى. ءۇش جىلدان كەيىن الماتىعا اۋىستى. قازاق ونكولوگيا جانە راديولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ كلينيكالىق ورديناتورى، اسپيرانتى، كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى بولدى. وڭەش وبىرىن زەرتتەپ، كانديداتتىق عىلىمي ديسسەرتاتسيا قورعادى. سوسىن بىرنەشە جىل مينيسترلەر كەڭەسى ورتالىق اۋرۋحاناسىنىڭ دارىگەر-حيرۋرگى، ودان قالالىق جەدەل جاردەم اۋرۋحاناسىندا تامىر نەيروحيرۋرگياسى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشى بولدى.  وسىنداي ەڭبەك جولدارىنان ءوتىپ ءجۇرىپ، مەدبيكەلەردىڭ دارىگەرلەرگە كومەكشى سيپاتىنداعى پراكتيكالىق قىزمەتتەرىن تىكەلەي تانىپ ءبىلدى. مەدبيكەلەردى دايىندايتىن ۋچيليششەلەردە قانداي وقۋ باعدارلاماسى قولدانىلاتىنىن جانە تەوريالىق ءبىلىم بەرۋ مەن ءومىر كورسەتىپ وتىرعان ناقتى ءىس اراسىندا ەلەۋلى ايىرماشىلىق بارىن رەسپۋبليكالىق مەديتسينا ۋچيليششەسىندە قىزمەت ىستەگەن 1978 جىلدان بەرى، اسىرەسە، ءوزى اشقان قالالىق  مەدۋچيليششەنىڭ جۇمىس  تاجىريبەسىن ساراپتاي  كەلە، ايقىن اجىراتا ءتۇستى.  

وسىلاي، ۇستاز جانە عالىم قالقامان اياپوۆ مەديتسينالىق مەيىربيكە ءىسىنىڭ ماماندارىن وقىتۋ جۇيەسىنىڭ جۇمىسىن جان-جاقتى جانە تەرەڭ زەرتتەۋگە كىرىستى. كەڭەستىك جانە شەتەلدىك ارنايى ادەبيەتتى، ستاتيستيكا دەرەكتەرىن  قاراستىردى. مەدبيكە ماماندىعىنىڭ قيىندىقتارىن دايەكتەۋ جانە كادر دايىنداۋدىڭ  كەمىستىكتەرىن ايقىنداۋ ءۇشىن ارنايى الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جۇرگىزدى. «ورتا مەديتسينا كادرلارىن دايىنداۋ جانە ونى جەتىلدىرۋدىڭ جولدارى» دەگەن تاقىرىپپەن دەنساۋلىق ساقتاۋداعى وزەكتىلىگى ايقىن، ءوزىن تولعانتقان ماسەلە جايىندا پروبلەمالىق عىلىمي ماقالا جازدى.  ونىڭ مەديتسينالىق ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ىستەگەلى بەرگى وسىناۋ العاشقى عىلىمي-قۇندى، پروبلەمالىق ەڭبەگى 1987 جىلى جارىق كورگەن ەدى.

ادەتتە «دارىگەردىڭ كومەكشىسى» دەپ ەسەپتەلەتىن ورتا مەديتسينا پەرسونالى حاقىندا قالىپتاسقان كوزقاراستى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ، مەدبيكەنى دارىگەردىڭ نۇسقاۋلارىن ورىنداۋشى عانا ەمەس، ەمدەۋ ۇدەرىسىنە بەلسەنە قاتىسۋشى، دارىگەردىڭ تەڭ قۇقىقتى ارىپتەسى رەتىندە تانۋ قاجەتتىگىن دايەكتەپ، ول تىڭ ۇسىنىس جاسادى. ورتا بۋىننىڭ بىلىكتى  ماماندارىن دايىنداۋ جۇيەسىن قۇرىلىمدىق تۇرعىدا جەتىلدىرۋ يدەياسىن ءبىرىنشى بولىپ كوتەردى (كورسەتىلگەن كىتاپتىڭ 41-بەتى). سول 1987 جىلى ول الەۋمەتتىك مەديتسينا جانە قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ شەبەرى (مامانى) دەلىنگەن ۆوز-دىڭ (دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ) ديپلومىن الدى. تۋرا وسى جىلدى باسپاسوزگە بەرگەن سۇحباتىندا قالقامان اياپۇلى ەلىمىزدەگى مەديتسينالىق مەيىربيكە ءىسىنىڭ ماماندارىن دايىنداۋ جۇيەسىن وزگەرتۋ يدەياسى بويىن تۇڭعىش رەت شىنداپ بيلەگەن مەزگىل رەتىندە اتادى (171-ب.). «چەحوسلوۆاكيادا ستاجيروۆكادا بولۋىم مەنىڭ مەدبيكەنىڭ ءرولى حاقىنداعى ۇعىمىما توڭكەرىس جاسادى، – دەدى ول. – برنو قالاسىندا مەيىربيكە ءىسى ينستيتۋتى بار-تىن، سول كەزدە سوتسياليستىك دەپ ەسەپتەلەتىن ەلدىڭ كلينيكالارىندا جۇمىس باتىستىڭ جۇيەسىمەن جۇرگىزىلىپ جاتقان ەدى».

سودان باستاپ اياپوۆ مەدبيكەلەر ءبىلىمىن رەفورمالاۋ جايىنداعى جاڭاشىلدىق ويىن جۇزەگە اسىرۋدى قولعا باتىل الدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە وقۋ مينيسترلىكتەرىنە مەيىربيكە ءىسىنىڭ جوعارى ءبىلىمدى ماماندارىن دايىنداۋ جوسپارىن ۇسىندى. بۇل رەفورمانىڭ قاجەتتىگىن، جاسالعان ۇسىنىستاردىڭ ءمان-جايىن ايتىپ، باسپاسوزدە ماسەلە كوتەردى. بىراق عالىمنىڭ ەنتۋزيازمى بيلىك تۇتقالارىن ۇستاعانداردىڭ سالقىن ەنجارلىعىنا تىرەلدى. سوندا ول ءوزىنىڭ رەفورماتورلىق يدەياسىن ءوزى قۇرعان پەداگوگيكالىق ءام شىعارماشىل ۇجىممەن بىرگە تالقىلاپ، دامىتا بەردى. اقىرى، ەلىمىزدە مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك جاريا ەتىلىسىمەن، اياپوۆ كوتەرگەن ءبىلىم جۇيەسىن وزگەرتۋ تۋرالى باستاما قولداۋ تاپتى. الماتى مەديتسينا ۋچيليششەسى 1992 جىلى رەسپۋبليكادا ءبىرىنشى بولىپ،  كوللەدج رەتىندە قايتا ۇيىمداستىرىلدى. ورتا مەديتسينالىق قىزمەتكەرلەردىڭ كاسىبي ءبىلىمىن، بىلىگى مەن ماشىعىن ارتتىرۋ، قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ ماقساتىمەن، كوللەدج بازاسىندا ديپلومنان كەيىن وقىتۋ ورتالىعى قۇرىلدى.

1993 جىلى قر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى «كوللەدجدە مەيىربيكە ءىسىنىڭ مەديتسينالىق كادرلارىن قالقامان اياپوۆتىڭ جۇيەسى بويىنشا دايىنداۋ» باعدارلاماسىن بەكىتتى. «اياپوۆ جۇيەسىنىڭ» ەرەكشەلىگى – كوللەدج تالاپكەرلەردى بۇرىنعىداي ءتۇرلى ماماندىق بولىمدەرىنە بەرگەن وتىنىشتەرى بويىنشا قابىلداۋدان باستارتىپ، جالپى مەديتسينالىق ءبىلىم بەرۋگە قابىلدايدى. سودان سوڭ، ستۋدەنتتەردى  ۇلگەرىمىنە، بەيىمىنە، تالابىنا قاراي، ءتيىستى ماماندىقتار الۋلارى ءۇشىن ىرىكتەيدى. وقۋ ۇدەرىسىنە ءبىلىم بەرۋدىڭ نەعۇرلىم وزىق، ءتيىمدى تاسىلدەرىن ەنگىزىلەدى. سونداي-اق، جاس ماماندى كاسىبي شەبەرلىككە باۋلۋمەن قاتار، ونىڭ جەكە باسىنىڭ مادەنيەتى جوعارى، دۇنيەتانىمى كەڭ بولۋىنا كوڭىل بولەدى. وعان ناۋقاسقا شىن مانىندە ادامي مەيىرىممەن قاراي الاتىن، پاتسيەنتتى دارىمەن عانا ەمەس، جۇرەگىنىڭ جىلۋىمەن دە ەمدەيتىن قاسيەتتەر تەلۋدى كوزدەيدى.  

بۇرىن ۋچيليششەگە جوعارى وقۋعا تۇسە الماعاندار كەلەتىن. ەندى، كوللەدجدىڭ بەدەلىن مەيلىنشە كوتەرۋ ارقىلى، وسى ءجايتتى تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، تالاپكەرلەر بۇل ءبىلىم شاڭىراعىن شىن ىقىلاسىمەن تاڭداپ كەلەتىن وقۋ ورنىنا اينالدىرۋ ماقسات ەتىلدى.  ۇجىم وقۋ باعدارلاماسىمەن شەكتەلمەي، ساباققا مىندەتتى تۇردە عىلىمداعى ەڭ سوڭعى جاڭالىقتاردى پايدالاندى. ەسكى وقۋ باعدارلاماسىنىڭ 70 پايىزى تەوريالىق پاندەر وقىتۋدى قاراستىراتىن، پراكتيكالىق ساباقتارعا وقۋ مەرزىمىنىڭ 30 پايىزى عانا بولىنەتىن. جاڭا جۇيە بويىنشا وقۋ مەرزىمىنىڭ 30 پايىزى تەورياعا (ەسكى وقۋ جوسپارلارىنداعى كونەرگەن، قازىرگى ۋاقىتقا كەرەكسىز پاندەر قىسقارتىلدى), 70-ءى پراكتيكاعا بەرىلەتىن بولىپ جوسپارلاندى (168–170-بب.).

الماتى مەن تۋسوننىڭ (اقش، اريزونا شتاتى) باۋىرلاس قالالار رەتىندەگى قىزمەتتەستىگى اۋقىمىندا، مەدبيكەلەر دايىنداۋ جۇيەسىنە رەفورما جاساۋعا باستى نازار اۋداراتىن ۇيىمدارمەن ارىپتەستىك باعدارلاما جاسالدى. بۇل جۇمىستىڭ وڭ ناتيجەلەرىنىڭ ءبىرى سول، 1993 جىلعى 12 جەلتوقساندا دەنساۋلىق ساقتاۋ جونىندەگى تۋسون-الماتى كواليتسياسىنىڭ ديرەكتورى ەميلي دجەنكينس الماتىعا: «قىمباتتى د-ر اياپوۆ: ...ءسىزدىڭ تۋسون مەكەمەلەرىندە دەنساۋلىق ساقتاۋ جونىندەگى فاكۋلتەتتەرگە ارناپ، اسىرەسە پيما كوميۋنيتي كوللەدجىندە، مەدبيكەلەر كوللەدجىندە جانە اريزونا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا كوللەدجىندە مەديتسينالىق مەيىربيكەلەر مەن دارىگەرلەردى وقىتۋدىڭ جاڭا جۇيەسىن تانىستىرعانىڭىز ءۇشىن مەن سىزگە كواليتسيا اتىنان العىس ايتامىن. ...ءسىز يدەيالارىڭىزدى تانىستىرعان كەزدە، ءبىزدىڭ كواليتسيا اۋرۋحانالارىنىڭ مەدبيكەلىك وقۋدى ۇيىمداستىرۋشىلارى مەن وقىتۋشىلارى كوپتەگەن پايدالى اقپارات الدى. ءسىزدىڭ جۇيەڭىزدىڭ نەگىزىندە سىزبەن بىرلەسىپ اكادەميالىق باعدارلاما جاسايمىز جانە قولدانىسقا ەنگىزەمىز دەپ ۇمىتتەنەمىز» (148–149-بب.), – دەپ حات جازدى.

مۇنداي دارىستەردى قالقامان اياپۇلى الدەنەشە رەت تەل-اۆيۆتە دە وقىدى. وعان يزرايلدەگى بەەر-شەۆە ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى اتاعى بەرىلدى. سونداي-اق قىتاي، رەسەي، مالايزيا وقۋ ورىندارىنداعى عالىمدارمەن ەكىجاقتى بايلانىستار ورناتتى. شەتەلدىك ارىپتەستەرمەن اقپاراتتار الماسۋدى، ءوزارا ماماندار جىبەرىپ، تاجىريبە الماسۋدى كەڭ جولعا قويدى. ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە، 1994 جىلى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنە «مەيىربيكەلىك ءبىلىم بەرۋ جانە مەيىربيكە ءىسىن رەفورمالاۋدىڭ كونتسەپتسياسىن» جاساپ ۇسىندى. مەدبيكەلىك وقۋدى مەديتسينالىق ءبىلىمنىڭ جەكە سالاسى رەتىندە قاراستىرعان كونتسەپتسيا 1995 جىلى مينيسترلىك القاسىنىڭ قاۋلىسىمەن ماقۇلدانىپ، بەكىتىلدى. 

مەيىربيكە ءىسى ماماندارىن كوپ دەڭگەيلى دايىندىقتان وتكىزۋدى كوزدەيتىن وسى كونتسەپتسيانى قالقامان اياپۇلى باسقاراتىن كوللەدج وقۋ ۇدەرىسىندە تابىستى تۇردە جۇزەگە اسىردى. اتاپ ايتقاندا، 1-كۋرستى بىتىرگەندەرگە مەدبيكە-اسسيسەنت ماماندىعى بەرىلىپ ءجۇر، ولار اۋرۋحانالاردا مەديتسينالىق مەيىربيكەلەردىڭ كومەكشىلەرى بولىپ ىستەي الادى. بۇل – مامان دايىنداۋدىڭ 1-ءشى دەڭگەيى. 2-كۋرستى، ياعني 2-ءشى دەڭگەيدى  اياقتاعاندار – مەديتسينالىق مەيىربيكەلەر. 3-ءشى دەڭگەيدە – العاشقى ەكى جىلدىق ءبىلىم بازاسىندا بولاشاق مەيىربيكە ءىسىنىڭ ماماندارى وقىتىلادى، ءسويتىپ، 3-كۋرستان كەيىن – ستۋدەنتتەر جەدەل تەراپيا مەن اكۋشەرلىككە ماماندانعان مەيىربيكەلەر بولىپ شىعادى. ال 4-كۋرستى تامامداعان سوڭ، ياعني دايىنداۋدىڭ 4-ءشى دەڭگەيىنەن وتكەننەن كەيىن – كوللەدج تۇلەگىنە 1996 جىلدان باستاپ مەديتسينالىق مەيىربيكە-مەنەدجەر، ياعني مەيىربيكە ءىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى ماماندىعى جانە وعان قوسا «مەيىربيكە ءىسىنىڭ باكالاۆرى» اكادەميالىق اتاعى بەرىلە باستادى (45–46-بب.).

مينيسترلىك بەكىتكەن اتالمىش كونتسەپتسيادا ونى جۇزەگە اسىرۋ كەزەڭدەرىنىڭ بىرىندە جوعارى ءبىلىمدى مەديتسينالىق مەيىربيكەلەر دايىندايتىن ينستيتۋت اشۋ كوزدەلگەن-ءدى. بۇل ينستيتۋت تۇلەگىنە «مەيىربيكە ءىسىنىڭ ماگيسرى» جانە «مەيىربيكە ءىسىنىڭ دوكتورى» اكادەميالىق اتاقتارى بەرىلەتىن بوپ بەكىتىلگەن ەدى.  رەفورمانى اياعىنا جەتكىزۋ ءۇشىن وسى ماسەلەگە قاتىسى بارلاردىڭ ءبارىنىڭ كۇش-جىگەر بىرىكتىرۋى قاجەت بولاتىن (47-ب.). 

پروفەسسور اياپوۆ شەتەل تاجىريبەلەرىن مۇقيات زەرتتەي كەلە، ەلىمىزدەگى «مەيىربيكەلىك ءىستى» «دارىگەرلىك ىستەن» بولەك، مەديتسينانىڭ دەربەس سالاسى رەتىندە دامىتۋ قاجەت دەپ سانادى.  ويتكەنى، «دارىگەرلەر – دەرت پەن پاتولوگيانى، ال مەدبيكەلەر – دەرتتىڭ اسەرىن جانە جۇرگىزىلىپ جاتقان ەم-دومدى زەرتتەيدى، – دەدى ول. – بۇلار – ءوزارا ارىپتەس جاعدايدا جۇمىس ىستەيتىن ءارتۇرلى ماماندار» (92-ب.). ونىڭ يلانىمى بويىنشا – «مەديتسينالىق مەيىربيكە – پاتسيەنتتى ساۋىقتىرۋ ۇدەرىسىندەگى ءجاي عانا ورىنداۋشى ەمەس، – دارىگەردىڭ بەلسەندى سەرىكتەسى» (3-ب.).

ورتالىق ازيا ايماعىنداعى مەيىربيكەلىك ءىستى رەفورمالاۋدىڭ باستاماشىلى جانە كوشباسشىسى رەتىندە، قالقامان اياپۇلى باسقارعان الماتى مەديتسينا كوللەدجى دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ امەريكالىق حالىقارالىق وداعى سەرىكتەستىگىنە 1993 جانە 1993 جىلدارى مۇشەسى بولدى. 1996 جىلى الماتىدا تمد ەلدەرى مەدبيكەلەرىنىڭ اقش-تىق ارىپتەستەر قاتىسقان ەكىنشى حالىقارالىق كونفەرەنتسياسى وتكىزىلدى. الماتى كوللەدجىنىڭ مەدبيكە-مەنەدجەرلەر ماماندىعىمەن كادرلار دايىنداۋ تاجىريبەسىنە تالداما جۇرگىزگەن  ددۇ-نىڭ (ۆوز) تاۋەلسىز ساراپشىلار توبى – امەريكالىق روچەستەر (نيۋ-يورك شتاتى) ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وكىلدەرى – مەيىربيكەلىك ءىس دوكتورى انن ماري برۋكس پەن پەداگوگيكا دوكتورى توني سميت كوللەدجدەگى وقۋ باعدارلاماسىن حالىقارالىق ستاندارتتارعا تولىعىمەن جاۋاپ بەرەدى دەپ باعالادى (130-ب.).  

سونىمەن، پروفەسسور اياپوۆ مەيىربيكەلىك ءىستىڭ ماماندارىن دايىنداۋدىڭ كوپ دەڭگەيلى ۇزدىكسىز جۇيەسىن جاساپ، ءوزى باسقاراتىن كوللەدجدىڭ وقۋ ۇدەرىسىنە ەنگىزدى. «قازاقستانداعى  مەيىربيكەلىك ءىستى دامىتۋدىڭ الەۋمەتتىك-گيگيەنالىق جانە ۇيىمدىق نەگىزدەرى» تاقىرىبىمەن ديسسەرتاتسيا قورعاپ، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن الدى. كوپ جىلعى تاجىريبەلەرى ءار جىلدا شىققان «قازاقستانداعى مەيىربيكەلىك ءىستى دامىتۋ ستراتەگياسى»، «قر-داعى مەيىربيكەلىك ءبىلىم بەرۋدى جەتىلدىرۋ جولدارى»، «قازاقستان جاعدايىنداعى مەيىربيكەلىك ءبىلىم»، «قر-داعى مەيىربيكەلىك ءىستى دامىتۋ» اتتى مونوگرافيالارىندا قورىتىلدى. زەرتتەۋلەرىنىڭ ماتەريالدارى بويىنشا ءوز رەسپۋبليكامىز بەن جاقىن جانە الىس شەتەل باق-تارىندا 180-نەن استام عىلىمي جۇمىس جاريالادى. ونىڭ جاساعان جۇيەسىنە وتاندىق جانە شەتەلدىك جەتەكشى وقۋ ورىندارىنان كوپتەگەن ليتسەنزيالار مەن پىكىرلەر كەلدى. 1993–2006 جىلدار ىشىندە، امەريكالىق حالىقارالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ وداعىمەن سەرىكتەستىك اۋقىمىندا،  مەيىربيكەلىك ءبىلىم بەرۋدىڭ ءبىزدىڭ جۇيەگە بەيىمدەلگەن امەريكالىق مودەلىن كوللەدجدىڭ جۇمىس تاجىريبەسىنە ەنگىزدى (130-ب.).

  مەدبيكەلىك  ءبىلىم بەرۋ كونتسەپتسياسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى مەيىربيكەلىك ءىستى مەديتسينانىڭ حالىقارالىق دەڭگەيگە باعدارلانعان دەربەس سالاسى رەتىندە رەفورمالاۋ بولىپ تابىلاتىن. وسى كونتسەپتسيانىڭ جوعارىدا اتالعان، كوللەدجدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە ەنگىزىلگەن ءتورت دەڭگەيىنەن كەيىنگى كەزەكتە 5-ءشى دەڭگەي ءوزىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن توسىپ تۇر. ديپلومنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋدى كوزدەيتىن بۇل دەڭگەيدە مەيىربيكەلىك ءىس بويىنشا ماگيستراتۋرا مەن دوكتورانتۋرادا عىلىمي كادرلار دايىنداۋ ويلاستىرىلعان (118-ب.). بىراق ازىرگە، ونىڭ ورنىنا، رەسپۋبليكا مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە 2007 جىلدان بەرى جوعارى ءبىلىمدى مەدبيكەلەر دايىنداۋ جۇزەگە اسىرىلا باستادى.

مەدبيكە ءىسىن رەفورمالاۋ ماسەلەسى الماتى مەدكوللەدجىن 25 جىل بويى باسقارعان پروفەسسور اياپوۆتىڭ ءومىرىنىڭ مانىنە اينالعان ەدى. س.ج.اسفەندياروۆ اتىنداعى ۇلتتىق مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەرە باستاعان شاعىندا دا ول مەدبيكەلەردىڭ جاڭا بۋىنىن دايىنداۋعا قىزمەت ەتەتىن «مەيىربيكە ءىسى ينستيتۋتىن  – مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى جوعارى وقۋ ورنىن» اشۋ ءالى دە كۇن تارتىبىندە دەپ ەسەپتەدى (120-ب.). سەبەبى، ەلىمىزدەگى باستامالاردى قولداۋ، يننوۆاتسيالىق كوزقاراستاردى ىنتالاندىرۋ داستۇرلەرى بولاشاقتا رەسپۋبليكامىزداعى  مەيىربيكەلىك ءىستى دامىتا تۇسۋگە يگى اسەرىن ءسوز جوق تيگىزەدى.  ول بۇل ويىن، ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدىڭ 2010–2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا وراي، «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە (2011 جىلعى 28 شىلدەدە) تەرەڭدەتە ءوربىتتى. ەلىمىزدىڭ ەمدەۋ-پروفيلاكتيكالىق ۇيىمدارىندا مەدبيكەلەردى كۇنى بۇگىنگە دەيىن دارىگەردىڭ كومەكشىسى دەپ قارايدى. ال سىرقاتقا كۇتىم جاساۋ ۇدەرىسى ەلەنبەي، ەمدەۋدىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى رەتىندە تانىلماي، باعالانباعان كۇيى قالا بەرۋدە. سوندىقتان دا مەيىربيكە ءىسى بويىنشا دەربەس جوعارى وقۋ ورنىن قۇرۋ ماسەلەسى وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق دەپ ءتۇيدى ول. 

پروفەسسور قالقامان اياپۇلى اياپوۆ الماتى مەديتسينا كوللەدجىن شيرەك عاسىر بويى باسقارىپ، الەم مويىنداعان وقۋ ورنى دارەجەسىنە جەتكىزدى. 1993–2006 جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن ورتالىق ازيا ايماعىنداعى مەيىربيكەلىك ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ باعدارلاماسىن ۇيىمداستىرىپ، ونى، امەريكالىق حالىقارالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ وداعىمەن سەرىكتەستىك اۋقىمىندا، اقش-تىڭ مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىمەن ۇيلەستىرىپ تۇردى. الەم مەديتسينالىق مەيىربيكەلەرى حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ (Sigma Theta Tau International) مۇشەسى بولدى، 2000 جىلى وسى ۇيىمنىڭ التىن مەدالىمەن ماراپاتتالدى. ومىرىندە شىنشىل، ادال بولعان، ەل يگىلىگى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن ازاماتتىڭ ارتىنا قالدىرعان ايتۋلى ءىزى وسى ءوزى ىرگەسىن قالاعان وقۋ ورنىمەن تىعىز بايلانىستى. مەيىربيكەلىك ءىستىڭ ماماندارىن اياپوۆ باستاعان، ەنگىزگەن رەفورما نەگىزىندە دايىنداۋ بۇگىندە مۇندا ودان ءارى دامىتىلىپ، تابىسپەن جۇرگىزىلۋدە. ەگەر ءوزىنىڭ بەل بالاسى سىندى وسىناۋ مەدكوللەدجگە جاڭاشىل عالىم، مەدبيكە ءىسىنىڭ تۇڭعىش رەفورماتورى، پروفەسسور قالقامان اياپۇلى اياپوۆتىڭ ەسىمى بەرىلسە، مۇنداي قادامدى اتالمىش وقۋ ورنىنىڭ ۇجىمىمەن قاتار  كۇللى عىلىمي-مەديتسينالىق قاۋىمنىڭ، جۇرتشىلىقتىڭ ءدان ريزاشىلىقپەن قابىلدارىنا كۇمان جوق.

بەيبىت قويشىباەۆ،  جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz