تمد ەلدەرى ءوز تاريحىندا 40 جىل ىشىندە ءتۇرلى وزگەرىسكە ۇشىراپ، قوس يمپەريا كەزىندە وتارشىلار جازىپ بەرگەن مادەني-تاريحي كونتسەپتسيالار مەن ميفتەردەن ارىلا باستادى.

الىسقا بارماي، ماسكەۋدىڭ ءىشى باۋىرىنا كىرگەن باسشىسى بار بەلارۋستىڭ شىن مانىسىندە ليتۆا ەكەندىگى، ال جەمايت حالقىنىڭ ليتۆان اتالعاندىعىن مىسال ءۇشىن ايتا الامىز. ءدال وسى ورتالىق ازياداعى تاريحتا ۇيعىردىڭ ءبىر تارماعى سانالاتىن ماۆەرناحرلىق قارلۇقتاردىڭ قىپشاق ءتىلدى وزبەك اتاۋىن يەلەنۋى رەسەي وتارلاۋىنىڭ ۇلتتار مەن ولاردىڭ تاريحىنا تيىگىزگەن كەرى اسەرى ەكەنى ايقىن.

ءتىپتى قازاقستانداعى اشارشىلىقتىڭ 90 جىلدىعى تۇسىندا ورىن العان ناۋبەتكە كسرو ەمەس، قازاق بايلارى كىنالى دەگەن تەزيستى جايمەن وتكىزبەك بولعانى دا ەسىمىزدە. ورىس وتارشىلارى بۇلدىرگەن، كۇزەگەن ءھام تۇزەگەن تاريحا قاتىستى گۋمانيتارلىق جاڭاشا كوزقاراستاردىڭ بارىنە رەسەي تاراپى عىلىمي-مادەني وركىرەكتىك تانىتىپ، تالاي رەت ءوز ءدوڭ ايباتىن جاساعان بولاتىن.

ەندى كەلىپ، تيىسەرگە قارا تاپپاعان رەسەي شىن تاريحى جوق سىعان سياقتى قاڭعىعان ۇلت ارمياننىڭ تاريحىنا تيىسۋگە كىرىستى. وتىرىك جازىلعان تاريحقا جالعان باعا بەرۋدىڭ كوكەسى وسى ارادان باستالادى. ءيا، مەملەكەتتىگى بولماعان ارمياندارعا توپتاسا قونىستانۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، ازەربايجاننان جەر تارتىپ الىپ بەرگەن رەسەيدىڭ اشۋلاناتىن ءجونى بار.

بىراق بۇل عىلىمي شامدانۋدا تۇركى تاريحىنا تۇكىرىپ تۇرىپ، يمپەريالىق كەۋدەمسوقتىق بار ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. سونىمەن رەسەي ارميان تاريحشىلارىنا نە ءۇشىن شامداندى سونى وقىرماندارىمىزعا ءسوز ەتە كەتەيىك.
رف ءسىم رەسەيدىڭ ارمەنياداعى تاريح جونىندەگى جاڭا وقۋلىقتارداعى وزدەرىنىڭ ءرولىنىڭ بۇرمالانعانىن العا تارتىپ، ەل بيلىگىن بۇعان «كوز جۇما قاراماۋعا» جانە مەكتەپتەردە مۇنداي وقۋ قۇرالدارىن وقىتپاۋعا شاقىردى. ءتيىستى حابارلاما رەسەي ديپلوماتيالىق ۆەدومستۆوسىنىڭ سايتىندا جاريالاندى.

رف ءسىم ءماتىنى ارمەنيانىڭ ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ ۆەدومستۆولىق باعىنىستى قۇرىلىمىنىڭ رەسمي سايتىندا جاريالانعان «ارميان مەكتەپتەرىنىڭ 8-سىنىپتارىنا ارنالعان تاريح وقۋلىعىنىڭ اسا كۇماندى مازمۇنىنا» نازار اۋدارا وتىرىپ، ونىڭ «شىعىس ارمەنيانىڭ رەسەيگە كۇشتەپ قوسىلۋى» اتتى جاڭا وقۋلىق تاراۋلارىنىڭ بىرىندە XVIII عاسىردىڭ سوڭى مەن XIX عاسىردىڭ باسىنداعى وڭتۇستىك كاۆكازداعى وقيعالار بۇرمالانعان تۇردە باياندالعان دەگەندى ءبىرشاما ورىندى ءۋاجدى العا تارتتى. اتاپ ايتقاندا، 1826-1828 جىلدارداعى ورىس-پارسى سوعىسىنىڭ قورىتىندىلارى باس-اياعى توڭكەرىلىپ بەرىلگەن دەپ اتاپ وتەدى رەسەيلىكتەر. بۇدان بولەك تۇركمەنشاي ءبىتىمى شىعىس ارمەنيانىڭ «اننەكسياسى» دەپ اتالاتىندىعى دا رەسەيلىك ءسىم شامداندىردى.

تۇركمەنشاي ءبىتىمى ارقاسىندا جەرى مەن مەملەكەتى بولماعان ارمەنيا ۇتىپ، جاۋلاپ الىنعان جەردەگى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان تارتىپ الىنعان وڭىردە جاڭادان اشىلعان ەرەۆان ۋەزىنە يەلىك ەتىپ، رەسەيدىڭ كاۆكازداعى قولشوقپارىنا اينالعاندىعىن جايىندا ەكى جاقتا ءلام-يم دەپ جاق اشپايدى. بۇل ورايدا رەسەيدىڭ اشۋلاناتىن ءجونى بار. ەندى ەش تۇسىنىكتەمەسىز باتىس ازەربايجاننىڭ جەرىنە قونىس بەرگەن رەسەيدى دە، وعان جاڭا قوجايىن بولعان جەرسىز كۇيسىز ارمياندى دا جايىنا قالدىرىپ، رەسەيلىك مالىمدەمەگە كوشەيىك.

- ەگەر ەلەۋلى دەرەككوزدەردى، سونىڭ ىشىندە ارميان دەرەككوزدەرىن وقىساق، 1828 جىلعى بەيبىت شارتقا قاتىستى مۇلدەم باسقا كوزقاراسقا تاپ بولامىز. سوڭعى كەزگە دەيىن رەسپۋبليكالىق وقۋلىقتاردا ول «ارميان مەملەكەتتىلىگىن بولاشاقتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن وراسان زور مانگە يە» دەپ باعالانعان. رەسەي يمپەرياسىنىڭ، ال كەيىننەن كسرو مەن رەسەيدىڭ قازىرگى ارمەنيانىڭ قالىپتاسۋىنداعى ەرەكشە رولىنە كۇمان كەلتىرۋ جالپىعا بەلگىلى فاكتىلەرگە قارسى تۇرۋدى بىلدىرەدى. اڭگىمە ءبىزدىڭ ورتاق تاريحىمىزدى قايتا جازۋدىڭ كەزەكتى بەت قىزارمايتىن ارەكەتى تۋرالى بولىپ وتىر، - دەپ اتاپ ءوتتى ديپلوماتيالىق ۆەدومستۆودا.

- ارميان بيلىگى مۇنداي وقۋلىقتىڭ مەكتەپتەردە وقىتىلۋىنا جول بەرمەيدى دەپ ۇمىتتەنەمىز، سونداي-اق الداعى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ورتاق وتكەنىمىزدى بۇرمالاۋ ارەكەتتەرىنە «كوز جۇما قارامايمىز، - دەلىنگەن مالىمدەمەدە.

رف ءسىم اتالعان وقۋلىقتاردا «باتىستىق ناسيحات پەن ساياسي ينجينيرينگتىڭ ۇزدىك داستۇرلەرىنە ساي ءوز دەمەۋشىلەرىنىڭ ىعىنا جىعىلىپ قۇلدىق ۇرۋ ءۇشىن اقتى قارا دەپ كورسەتۋشىلىك كەيبىر ارميان زيالىلارى تاراپىنان ورىن العان» دەپ مالىمدەدى.

«مۇنداي تۇجىرىمداردى ەنگىزۋ ارميان باسشىلىعى تاراپىنان تاريحي جادتىنى ەستە ساقتاۋ مىندەتتەمەلەرگە تىكەلەي قايشى كەلەدى. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين مەن ارمەنيا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى نيكول پاشينياننىڭ 2022 جىلعى 19 ساۋىردەگى بىرلەسكەن مالىمدەمەسىندە بىلاي دەلىنگەن: «تاراپتار ورتاق وتكەنگە ورتاق كوزقاراستى ساقتاي وتىرىپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قورىتىندىلارىن قايتا قاراۋعا جانە تاريحتى بۇرمالاۋعا قارسى كۇرەستى جالعاستىرۋعا نيەت ءبىلدىردى»، - دەپ ەسكە سالدى رف ءسىم.

وسىلايشا، ورتالىق ازيا جانە بالتىق بويىمەن شىنايى تاريحي تاقىرىپتا ايتىسىپ-تارتىسىپ بولعان، ءارى ايتقانىن ەش ورىنداتا الماعان رەسەي ەندى ناعىز وتكەنىن ۇمىتقان ارمياندارعا شىن مانىسىندە دۇرىس سەس كورسەتتى.

Abai.kz