الماتى وبلىسىنىڭ تالعار اۋدانىنداعى جاڭالىق اۋىلىندا الماتى وبلىسىنىڭ مادەنيەت، ارحيۆتەر جانە قۇجاتتار باسقارماسىنا قاراستى «الماتى وبلىسى مۋزەيلەر بىرلەستىگىنىڭ» فيليالى «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى» مۋزەيىندە «ازات قازاقستاننىڭ باستاۋى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل بولادى. دوڭگەلەك ۇستەل قازاق اۆتونوميالى سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان كۇننىڭ قۇرمەتىنە وتكىزىلەدى.

بۇدان 104 جىل بۇرىن، 1920 جىلعى 26 تامىزدا قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ومىرگە كەلگەنىن شەگەلەپ كورسەتكەن تاريحي قۇجات شىققان ەدى. ول – اۆتونوميالى كيرگيز (ياعني قازاق) سوتسياليستىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى سوۆەت وكىمەتىنىڭ باستى باسشى ورگاندارى بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى پەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ دەكرەتى بولاتىن. سودان بەرگى 71  جىل بويى ءبىزدىڭ ەل تاپتىق نەگىزدە قۇرىلعان سوۆەتتەر بيلىگىنىڭ قولاستىندا بولدى. وسى تاپتىق مەملەكەتتىك بىرلىككە 1917 جىلى پاتشالىق يمپەريا قۇلاعاننان سوڭ تۋعان ساياسي مۇمكىندىك ارايىندا 12 (25) جەلتوقساندا قۇرىلعان الاش اۆتونومياسىنىڭ قايراتكەرلەرى دە قىزمەت ەتتى. «الاش-وردا» ۇلتتىق ۇكىمەتى كۇشتىنىڭ قۇقىمەن تاريح ساحناسىنان ىعىستىرىلعاننان كەيىن ولار قازاقتىڭ ەلدىك مۇددەسىن قازاق كوممۋنيستەرىمەن بىرگە سوۆەت پلاتفورماسىندا قورعاۋعا ۇمتىلعان-تىن.

اۋەلدە، 1918 جىلعى ناۋرىزدا، جانشا دوسمۇحامەدوۆ باستاعان الاش-وردا دەلەگاتسياسى سوۆەت ۇكىمەتى باسشىلارىمەن جۇرگىزگەن العاشقى كەلىسسوزدە جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزگەن-ءدى. لەنين مەن ستالين ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ حاتتاماسىمەن تانىسىپ، قۇرىلعان قازاق اۆتونومياسىن مويىنداعاننان كەيىن كىشى سوۆناركومدا جۇمىس ىستەپ، الاش قۇرىلىمدارىن سوۆەتتىك پلاتفورماعا اۋدارۋ جوباسىن جاساعان. سوۆەتتىك بيلىك  ءوز تاراپىنان قازاق ىستەرىمەن شۇعىلداناتىن ارنايى كوميسساريات اشۋعا جانە تاياۋ مەزگىلدە قازاق اۆتونومياسىن جاريا ەتۋگە ۋادە بەرگەن. مۇنى توتە جەلى ارقىلى  سەمەيدەگى الاشوردا باسشىلارىنا دا ايتقان. بىراق ارتىنشا، سەمەيدەن جولدانعان الاشوردا شارتتارىن العان بەتتە، العاشقى ۋادەدەن تايقىپ كەتتى. بۇعان، ارينە، سول شاقتا تاشكەنتتە سوۆەتتىك نەگىزدەگى تۇركىستان اۆتونومياسى جاريالانعالى جاتقانى، سونداي-اق ورتالىققا كەي ايماقتان، ايگىلى «تار جول، تايعاق» كەشۋدەن بىلەتىنىمىزدەي، الاش اۆتونومياسىنا قارسى پىكىرلەر ءتۇسىپ جاتقانى اسەر ەتسە كەرەك.

بارشاعا ءمالىم، رەۆوليۋتسياشىل قازاقتاردىڭ كورنەكتى وكىلى ءالىبي جانگەلدين بولعان-دى.  ول قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن تورعاي وبلىسىنىڭ كوميسسارى رەتىندە 1918 جىلعى ناۋرىزدا ورىنبوردا تورعاي وبلىسى كەڭەستەرىنىڭ سەزىن وتكىزگەن. بۇل جايىندا ماسكەۋگە بارىپ بايانداعانىندا، ۇكىمەت باسشىلارى تورعاي سوۆەتتەرى سەزىنىڭ قاۋلىلارىن تۇگەلدەي ماقۇلداپ، اقىلداسا كەلە، الاشوردا دەلەگاتسياسىنا ۋاعدا ەتىلگەن قازاق كوميسسارياتى ورنىنا ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ جانىنان قازاق ءبولىمىن اشۋدى ۇيعارعان-دى. سول جىلعى مامىردا ءتيىستى قاۋلى شىقتى، ءبولىم باستىعى لاۋازىمىنا سوۆەت يدەيالارىن بىردەن قابىل العان، جانگەلديننىڭ سەنىمدى كومەكشىسىنە اينالعان، تورعاي سەزىندە وبلاتكومداعى جاۋاپتى قىزمەتكە سايلانعان ەسكى رەجيم ينتەلليگەنتتەرىنىڭ ءبىرى مۇحامەديار تۇنعاشين تاعايىندالدى.

كوميسسارياتتىڭ تۇنعاشين باسقارعان قازاق ءبولىمى اقتاردان ازات ەتىلگەن باتىس اۋدانداردا جەرگىلىكتى سوۆەتتەردى ۇيىمداستىرۋ، قازان توڭكەرىسىنىڭ يدەيالارىن ۇگىتشىلەر مەن ءباسپاسوز ارقىلى ناسيحاتتاۋ، شارۋاشىلىق ماسەلەلەرىن شەشۋ جانە ۇلتتىق اسكەري بولىمدەر قۇرۋمەن شۇعىلداندى. 1919 جىلدىڭ باسىنان بۇكىلقازاق سەزىن شاقىرۋ جانە قازاق دالاسىنىڭ سوۆەتتىك اۆتونومياسىن جاريالاۋ ىسىنە دايىندىق جاساۋعا كىرىستى. دايىندىق جۇمىستارى ازامات سوعىسى ۋاقىتىنداعى كۇردەلى جاعدايدا ەرەكشە تياناقتىلىقپەن جۇرگىزىلگەنىنە قاراماستان، مايدانداردا تۋعان جاڭا قيىندىقتارعا بايلانىستى، سەزدى شاقىرۋ ۋاقىتى سوزىلىپ كەتتى.

1919 جىلعى مامىردا دالا ولكەسىنىڭ توتەنشە كوميسسارى ءالىبي جانگەلدين قازاق سوۆەت اۆتونومياسىن قۇرۋ ماسەلەسى بويىنشا ۆ.ي. لەنين مەن ي.ۆ. ءستاليننىڭ   قابىلداۋىنا كىرىپ، اعىمداعى جاعدايدان تۋىنداعان ماسەلەلەردى  شەشۋ جولدارى جونىندە اقىلداستى. سوسىن ۇلت ىستەرى حالكوماتىنىڭ وتىرىسى ءوتتى. سول ماجىلىستە ولكەنى باسقاراتىن اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قۇرۋ جانە ونىڭ ەرەجەسىن جاساۋ جايىندا ماڭىزدى شەشىم قابىلداندى. مامىر–ماۋسىم ايلارىندا قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىن قۇرۋدىڭ ءارتۇرلى قىرلارىن پىسىقتاۋدى كوزدەگەن بىرقاتار كوميسسيا جۇمىس ىستەدى. قۇرىلماق قازرەۆكومنىڭ ەرەجەسىن جاساۋعا ناركومناتستىڭ قازاق ءبولىمى تىكەلەي قاتىستى. ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالكومات كوميسسياسى جاساعان جوبا 1919 جىلعى 25 ماۋسىمدا ۇلت ىستەرى، ىشكى ىستەر، جەر-سۋ، سىرتقى ىستەر حالكوماتتارىنىڭ، بۇكىلرەسەي باس شتابى مەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وكىلدەرىنەن  قۇرالعان ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيادا قازاق دەلەگاتسياسىنىڭ ء(الىبي جانگەلدين، مۇحامەديار تۇنعاشين، قۇسايىن بەكەنتاەۆ، بايقادام قارالدين) قاتىسۋىمەن قارالدى. قازاق ولكەسىن باسقاراتىن رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجە 1919 جىلعى 10 شىلدەدە رسفسر حالكومكەڭەسىنىڭ  قاۋلىسىمەن بەكىتىلدى دە، سول كۇنى لەنين قازرەۆكومدى قۇرۋ تۋرالى دەكرەتكە قول قويدى.  بۇل  قۇجات  سوۆەتتىك قازاق رەسپۋبليكاسىن ۇيىمداستىرۋداعى العاشقى قادام ەدى.

ولكەنى باسقارۋداعى جوعارعى اسكەري-ازاماتتىق بيلىك وسى كوميتەتتىڭ قولىنا شوعىرلاندىرىلدى. رەسەي رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق وكىمەتى رەۆكومنىڭ العاشقى  قۇرامىنا  جەتى ادامدى  بەكىتتى. قازرەۆكوم توراعاسى – ستانيسلاۆ پەستكوۆسكي، مۇشەلەرى – ءالىبي جانگەلدين، باقىتجان قاراتاەۆ، سەيىتقالي مەڭدەشەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءابدىراحمان ايتيەۆ بولدى.  ەرەجەدە قازاق ولكەسىنىڭ تەرريتورياسى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ، قازاق سەزىنىڭ جانە ورتالىق سوۆەت وكىمەتىنىڭ كەلىسىمىمەن انىقتالاتىنى ايتىلىپ، قازىرگى تاڭدا رەۆكومنىڭ قاراۋىنا استراحان گۋبەرنياسىنداعى قازاق   تەرريتورياسى، ورال، تورعاي، اقمولا جانە سەمەي وبلىستارى كىرەتىنى اتاپ كورسەتىلدى.  ناركومناتستىڭ قازاق ءبولىمى تاراتىلىپ، ونىڭ ورنىنا ۆتسيك جانىنان قازاق ولكەسىنىڭ ءۇش ادامنان تۇراتىن وكىلدىگى  قۇرىلدى. قازاق ولكەسىنىڭ جالپى سەزىن شاقىرۋ ءۇشىن قازاق ءبولىمى قۇرعان بوكەي ورداسىنداعى كوميسسيانىڭ ورنىنا قازرەۆكومنىڭ جانىنان سول مىندەتتەردى اتقاراتىن ءبولىم اشىلاتىن بولدى. بارلىق اتقارىلۋعا ءتيىس ماسەلە 19 تارماققا ءبولىنىپ، ناقتى تۇجىرىمدالدى.

قازرەۆكومنىڭ تۇراقتى جۇمىس ورنى ورىنبوردا بولادى دەپ بەلگىلەندى.   رك(ب)پ ورىنبور گۋبەرنيالىق كوميتەتى قالاداعى جاقسى عيماراتتاردىڭ ءبىرىن (سوۆەت كوشەسى، 10) قازرەۆكومعا ارناپ بوساتىپ، رەۆكومنىڭ ۇيىمدىق تۇرعىدا قىسقا مەرزىم ىشىندە قالىپتاسۋىنا كومەك كورسەتتى. ەرەجەگە ساي قىزمەت جۇرگىزۋگە قابىلەتتى اپپارات جاساقتالدى. رەۆكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، اسكەري كوميسسار، ىشكى ىستەر، قارجى-شارۋاشىلىق، حالىق اعارتۋ، ازىق-تۇلىك جانە الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ بولىمدەرىنىڭ مەڭگەرۋشىلەرى سايلانىپ، زاڭ، جەر وڭدەۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ەڭبەك، سوۆنارحوز (كەڭەستىك حالىق شارۋاشىلىعى), اقپارات، پوليگرافيا بولىمدەرى، جالپى كەڭسە، تەرگەۋ كوميسسياسى، ولكەلىك اسكەري تريبۋنال، جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسىنىڭ ولكەلىك كوميسسارياتى قۇرىلدى. قازرەۆكوم اپپاراتىنا كىرەتىن وسى مەكەمەلەردىڭ بارلىعىندا 1919 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي 138 قىزمەتكەر ىستەدى.

رەۆكومنىڭ بىردەن قولعا العان شارۋاسى – ناركومناتستىڭ قازاق ءبولىمى جۇرگىزگەن جۇمىستاردى  جالعاستىرىپ، بۇكىلقازاق سەزىن شاقىرۋ ماسەلەسىن تياناقتاۋ بولاتىن. 1919 جىلعى 15 قىركۇيەكتە قۇرىلعان ەرەكشە كوميسسيا سەزدى شاقىرۋ جونىندە نۇسقاۋلىق ازىرلەدى. كەڭەستەردىڭ بۇكىلقازاقتىق سەزىنە دەلەگاتتار سايلاۋ ءتارتىبىن جاساۋمەن شۇعىلداندى. قازرەۆكوم رەسەيدىڭ كورشى وبلىستارىنىڭ قاراۋىنداعى قازاق جەرلەرىن بىرىكتىرۋ جونىندە ەلەۋلى جۇمىستار اتقاردى. ۇيەزدەردە سوۆەت وكىمەتىن قۇراتىن ۋاقىتشا رەۆكومدار تاعايىنداۋعا وكىلەتتىلىك بەرىپ، وكىلدەرىن جەر-جەرگە ىسساپارعا اتتاندىردى. 1919 جىلعى 17 جەلتوقساننان «ۇشقىن» (بۇگىنگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىن شىعارا باستادى. قازرەۆكومنىڭ حابارشىسىن («يزۆەستيا كيرگيزسكوگو ۆوەنرەۆكوما»), قازاق تىلىندە ءتۇرلى ساياسي-كوپشىلىك ادەبيەتتى، وقۋ قۇرالدارىن، پاراقشالار مەن ۇندەۋلەر شىعارۋدى جولعا قويدى. رەسپۋبليكالىق رەجيمدە جۇمىس ىستەپ، ءالى دە تاراماي تۇرعان باتىس الاشوردامەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. بولىمشە كۇللى  اسكەرىمەن، قارۋ-جاراعىمەن، مۇلكىمەن كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىققاننان سوڭ، جالپى الاشوردانى 1920 جىلعى 5 ناۋرىزداعى قاۋلىسىمەن مەملەكەتتىك ورگان رەتىندە مۇلدەم جويدى.

1919 جىلعى جەلتوقساندا ۆتسيك باشقۇرتستان، تاتارستان، قازاقستان ىستەرى بويىنشا ءماجىلىس وتكىزگەن-ءدى. وندا قازاق ولكەسىنىڭ شەكاراسى تۋرالى دا ماسەلە قارالىپ، ونىڭ تۇبەگەيلى شەشىمىن تابۋ ۆتسيك-ءتىڭ اكىمشىلىك كوميسسياسىنا تاپسىرىلدى. اكىمشىلىك كوميسسياداعى داۋلى تالقىلاۋلارعا قاتىسا كەلە، قازرەۆكوم 1920 جىلعى 16 مامىردا «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكاراسىن ايقىنداۋ جونىندەگى كوميسسيا تۋرالى» ارنايى ماسەلە قارادى. كوميسسيانىڭ قۇرامىن بەكىتىپ، ونىڭ قازاق رەسپۋبليكاسى اۋماعىنا كىرگىزىلۋى ءتيىس اۋماقتاردى ايقىنداۋ; بولاشاق رەسپۋبليكانىڭ شەكارالارىن ءدال بەلگىلەۋ جانە رسفسر حالكومكەڭەسىنە ۇسىنىس، كەڭەستەردىڭ بۇكىلقازاقتىق سەزىنە بايانداما بەرۋ ءۇشىن جوبا ازىرلەۋ; قازاق ولكەسىنىڭ شەكارالارىنا بايلانىستى تۋىندايتىن بارلىق داۋلى سۇراقتار بويىنشا قورىتىندىلار ازىرلەۋ; رەسپۋبليكانىڭ  ىشكى اكىمشىلىك ءبولىنىسىنىڭ جوباسىن جاساۋ سىندى شەشۋگە ءتيىس مىندەتتەرىن بەلگىلەدى. 20 مامىردا «جالپىقازاق سەزى تۋرالى» ماسەلەنى تالقىلاي كەلە، «الاشوردانىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرلەرىن پايدالانۋ جونىندە» ۇسىنىس ازىرلەۋدى، «ولكە شەكاراسىن بەلگىلەۋ جايىنداعى كوميسسيانىڭ»  جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدى ناقتى مۇشەلەرىنە تاپسىردى.

قازاق جەرلەرىن ءبىرتۇتاس رەسپۋبليكا شاڭىراعى استىنا جيناۋدا قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى ەلەۋلى ءرول اتقاردى. 1920 جىلعى ماۋسىمدا قازرەۆكوم ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالكوماتقا «قازاق ولكەسىنىڭ اۋماعى مەن شەكارالارى تۋرالى»  دەگەن اتپەن قازاق سوۆەت اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى جوبانى ازىرلەۋ الدىنداعى قۇجاتىن ۇسىندى. وندا رەسپۋبليكانىڭ قۇرىلۋ شارتتارىن ايتا كەلە، «ولكەنىڭ ءوز ەكونوميكالىق، ونەركاسىپتىك جانە مادەني ورتالىقتارى مۇلدەم جوق» ەكەنىن، «ولارسىز قالىپتى ءومىر ءسۇرۋ مەن دامۋدىڭ مۇمكىن بولمايتىنىن» ايتىپ، «قازاق ولكەسىنىڭ ساياسي جانە ونەركاسىپ ورتالىقتارى (استراحان، ورال، ورىنبور، قوستاناي، ومبى، سەمەي، تاشكەنت) شەت ايماقتاردا جاتقاندىقتان» تۋاتىن قيىندىقتاردى تىزبەلەدى. «شەكارالاردى بەلگىلەپ، داۋلى ۇيەزدەر تۋرالى ماسەلەنى شەشۋ كەزىندە» ايماقتاردا قالىپتاسقان بايلانىستاردى ۇزبەۋ كەرەكتىگىن، سونداي-اق كەزەكتە «قازاقستانداعى كۇردەلى جەر ماسەلەسىن شەشۋ» توسىپ تۇرعانىن ناقتى باعىتتارىمەن اتاپ كورسەتتى.

ۆتسيك تورالقاسى  «قازاق ولكەسىن باسقارۋعا بايلانىستى ماسەلەلەردى  تالقىلاۋ ءۇشىن» 1920 جىلعى 1 تامىزعا ءماجىلىس شاقىردى. وسى تامىز ماجىلىسىنە ستاليننەن شاقىرۋ العان بويدا قازرەۆكوم ايرىقشا كوميسسيا قۇرىپ، وعان ورتالىقتا تالقىلانباق ماسەلەلەرگە بايلانىستى قاجەت ماتەريالدار  جيناقتاۋ مىندەتىن جۇكتەدى. سونىمەن بىرگە ۆتسيك-ءتىڭ جانىنداعى قازرەۆكوم وكىلدىگى 22 ادامنان تۇراتىن «ماماندار كوميسسياسىن» قۇردى. كوميسسياعا شۇعىل تۇردە «ولكەنىڭ تاريحي، ەتنوگرافيالىق، تابيعي جانە ەكونوميكالىق جاعدايى تۋرالى دەرەكتەرگە» سۇيەنە وتىرىپ، قازاق رەسپۋبليكاسى شەكاراسىنىڭ جوباسىن جانە ىقتيمال شەكتەرىنىڭ كارتاسىن جاساۋ مىندەتىن ارتتى. قازرەۆكوم تامىز ماجىلىسىنە باراتىن ولكەلىك دەلەگاتسيانىڭ قۇرامىن 1920 جىلعى 8 جانە 20 شىلدەدەگى شەشىمدەرىمەن بەكىتتى.

ءماجىلىس ماسكەۋدە 9 جانە 10 تامىزدا بولىپ، ەكى كۇن بويى بولاشاق قازاق اۆتونومياسى اۋماعىن ايقىنداۋعا بايلانىستى ماسەلەلەر مۇقيات تالقىلاندى. ءماجىلىستىڭ قورىتىندىسى جانە تالقىلاۋ كەزىندە  بوي كورسەتكەن كەلىسپەۋشىلىكتەر 12 تامىزدا لەنين توراعالىق ەتكەن ءۇشىنشى ماجىلىستە قارالدى. لەنين ماسەلەگە ماڭىزدى ساياسي ءمان بەردى، الاۋىزدىق تۋعىزعان كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ بىرقاتارىنا ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ، دۇرىس شەشىپ بەردى. 14 تامىزدا ناركومناتس القاسى كازاقتىڭ سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى دەكرەتتىڭ جوباسىن بەكىتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. قازاق ولكەسىنىڭ شەكتەرىن رەسمي راسىمدەۋ ماسەلەسى  وسىلاي جۇمىسشى جانە ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيالاردا  كەلىسىلگەننان سوڭ، ونى 17 تامىزدا ۆتسيك تورالقاسى جانىنداعى اكىمشىلىك كوميسسيا قارادى. ناركومناتستىڭ ۇسىنعان  جوباسى ءبىرلى-جارىم ەلەۋسىزدەۋ وزگەرىستەر جاسالىپ بەكىتىلدى. اكىمشىلىك كوميسسيا بەكىتكەن وسى جوبا العاش رەت سول كۇنى، 17 تامىزدا، ەكىنشى مارتە 24 تامىزدا حالكومكەڭەستىڭ لەنين توراعالىق ەتكەن وتىرىستارىندا  تالقىلاندى. قۇجات جوباسى ماقۇلدانىپ، ۆتسيك-ءتىڭ قاراۋىنا جىبەرىلدى.

حالكومكەڭەستىڭ قازاق ولكەسىن باسقاراتىن رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قۇرۋ تۋرالى 1919 جىلعى 10 شىلدەدە شىعارعان دەكرەتىن ودان بەرگى وقيعالارمەن استاستىرا قاراي وتىرىپ، رەۆكوم ۇيىسقالى بەرى جۇرگىزىلگەن جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە كوزدەلگەن ماقساتقا جەتكەندىكتىڭ كورىنىسى رەتىندە، 1920 جىلعى 26 تامىزدا ۆتسيك پەن سوۆناركوم قازاق رەسپۋبليكاسى قۇرىلسىن دەپ شەشتى. قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىلىگىن جاساۋدى ازىرلەۋ جولىنداعى ءبىر جىل ءبىر جارىم ايعا سوزىلعان ىزدەنىسكە تولى ۇدەرىس كۇتۋلى ناتيجەگە قول جەتكىزدى: تاريحي دەكرەت دۇنيەگە كەلدى.

ءسويتىپ اۆتونوميالى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ قۇرامىنا سەمەي وبلىسى پاۆلودار، سەمەي، وسكەمەن، زايسان، قارقارالى ۇيەزدەرىمەن، اقمولا وبلىسى اتباسار، اقمولا، كوكشەتاۋ، پەتروپاۆل ۇيەزدەرىمەن جانە ومبى ۇيەزىنىڭ قازاقتار تۇراتىن ءبىر بولىگى بەرىلدى. قازرەۆكوم مەن سىبرەۆكومعا ءوزارا كەلىسىپ، ومبى ۇيەزىنىڭ قازاق جانە ءسىبىر بولىكتەرىن ءدال مەجەلەۋ مىندەتتەلدى.   قوستاناي، اقتوبە، ىرعىز، تورعاي ۇيەزدەرى كىرەتىن تورعاي،    ورال، ءىلبىشىن، تەمىر، گۋرەۆ ۇيەزدەرى بار ورال وبلىستارى، زاكاسپي وبلىسىنىڭ ماڭعىستاۋ ۇيەزى، وسى وبلىستاعى كراسنوۆودسك ۇيەزىنىڭ 4-ءشى جانە 5-ءشى اداي بولىستارى، استراحان گۋبەرنياسىنىڭ سينەمور بولىسى، بوكەي ورداسى، 1-ءشى جانە 2-ءشى تەڭىز جاعالاۋى وكرۋگتەرىنە جاپسارلاس بۇرىنعى قازىنالىق وبروك جەرلەرىنىڭ اۋماعى رەسپۋبليكا قۇرامىنا قوسىلدى. قازرەۆكومعا تەڭىز جاعالاۋى جولاعى جانە سافرونوۆ، گانيۋشكين، نيكولاەۆ بولىستارى قاراتىلدى. استراحان اتقارۋ كوميتەتى جانىنان  قازرەۆكوم مەن استراحان اتكومىنىڭ وكىلدەرى كىرەتىن كوميسسيا قۇرىپ، حالقى ارالاس وبلىستارداعى ءوزارا قارىم-قاتىناستاردى مۇقيات رەتكە كەلتىرۋ كوزدەلدى. ال تۇركرەسپۋبليكا قۇرامىنداعى قازاق تەرريتوريالارىن قازرەسپۋبليكا قۇرامىنا قوسۋ سوندا تۇراتىن جۇرتتىڭ ەرىك-جىگەرىنە بايلانىستى شەشىلەدى دەپ كورسەتىلدى.

26 تامىز دەكرەتى بويىنشا «جەرگىلىكتى سوۆدەپتەر، قازاق سوتسياليستىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى جانە سوۆناركومى» قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ باسقارۋ ورگاندارى بولىپ تابىلاتىن. وسىنداي قۇرىلىمدى تولىق زاڭداستىرۋ ماقساتىمەن قازرەۆكوم 1920 جىلعى 4–12 قازاندا قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ قۇرىلتايشى سەزىن وتكىزدى دە، اۆتونوميالى قازاق رەسپۋبليكاسى جاريالانعان سوڭ، وكىلەتتىگىن توقتاتتى.

سەزد قازاق رەسپۋبليكاسى ەڭبەكشىلەرى قۇقتارىنىڭ دەكلاراتسياسىن قابىلدادى. رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ نەگىزگى قۇقتارى مەن مىندەتتەرى، مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارى، سايلاۋ جۇيەسى مەن ونىڭ پرينتسيپتەرى،  جەر ساياساتى، سوتتىڭ ۇيىمداستىرىلۋى مەن قىزمەتىنىڭ جۇيەسى بەلگىلەندى. رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى بيلىك ورگاندارى – ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى (قازاتكوم) مەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى (حالكومكەڭەس) سايلاندى. مۇنىڭ ءبارى وتارلىق قاپاستان شىققان حالىقتىڭ ۇلتتىق جاڭعىرۋ جولىنداعى العاشقى قادامى ەدى.

ءتورت عاسىر دەربەس ءومىر سۇرگەننەن كەيىن وتار قامىتىن كيۋگە ءماجبۇر بولعان، تيىسىنشە ءحىح عاسىردا مۇلدەم ۇمىتتىرىلعان قازاق مەملەكەتتىگىن حح عاسىردا تۇڭعىش رەت الاش (قازاق) ورداسى جاڭعىرتۋعا تىرىسقانمەن، ارەكەتى باياندى بولمادى دا، كەۋدەسىندە ءبىرتۇتاس الاشتىڭ ۇلتتىق يدەياسى جالىنداعان ازاماتتار كەڭەستىك پلاتفورمادا سوتسياليستىك رەسپۋبليكا تۇعىرىن ەلدىك مۇددەگە سايكەس سومداۋعا اتسالىستى. ورتا ازياداعى 1924 جىلعى ۇلتتىق مەجەلەۋ ناتيجەسىندە جەر-سۋى مەن حالقىن ءبىر شاڭىراق استىنا جينادى، 1925 جىلى وتكەن بىرىككەن قازاق ەلى سوۆەتتەرىنىڭ العاشقى قۇرىلتايىندا بايىرعى «قازاق» اتىن وزىنە رەسمي تۇردە قايتارا وتىرىپ، دامۋ، وركەندەۋ باعىتتارىن بەلگىلەدى.

بىراق ىرگەسىن كەڭەيتسە دە، قازاق رەسپۋبليكاسى سول قالىپتا بەيبىت وركەندەۋ جولىنا تۇسە المادى. ماسكەۋ جىبەرگەن ەميسسار-باسشىنىڭ جەتەگىمەن اۋىلداردا «شاعىن قازان رەۆوليۋتسياسى» جاسالدى. تاپتىق سىنا قاعۋ ارقىلى ىشكى الەۋمەتتىك ارازدىقتار قولداپ ءورشىتىلدى. كوپ ۇزاماي، 30-شى جىلدارى، ورتالىق وڭىرلەردەگى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەردەن قالماۋعا تىرىسىپ، قۋىرشاق رەسپۋبليكاعا ءتان قۇلدىق سانامەن سولاقاي رەفورمالار جۇرگىزىلدى. قۋىرشاق  رەسپۋبليكاداعى اسكەري كۇشتەر كەلەڭسىز تاركىلەۋ مەن جۇيەسىز سالىقتارعا قارسىلىق بىلدىرگەن كوتەرىلىسشىلەردى جۋاسىتىپ، باعىندىردى. قۋىرشاق  رەسپۋبليكا قايراتكەرلەرى ورتالىققا كوزسىز ەمىنۋى سالدارىنان ەل ىشىندە ءىس جۇزىندە جاساندى اشارشىلىق ورىن الدى. رەسپۋبليكا باسشىلىعى جەر-جەردەن تۇسكەن اشتىقتىڭ العاشقى دابىلدارىنا كوز جۇما قارادى. سودان حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلعان ۇلتتىق اپاتتى باستان كەشتى. ەل اۋماعىندا  كونتسەنتراتسيالىق لاگەرلەر اشىلدى، ولاردا جان-جاقتان توعىتىلعان تۇتقىنداردىڭ كۇشىمەن كازارمالىق سوتسياليزم تاجىريبەلەرى جاسالدى.

اقىرى قاسىرەتتى كەزەڭ دە ارتتا قالىپ، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا باسشىلىعى ولكەدەگى حالىقتىڭ اشارشىلىقتان امان قالعان بولىگىن مادەنيەت رەۆوليۋتسياسىن جاساۋمەن سەرپىلتتى. كەڭەستىك قۇرىلىس اياسىندا مەكتەپتەر كوبەيدى، جوعارى وقۋ ورىندارى اشىلدى، ونەرپازدارعا كوڭىل ءبولىندى، بايقاۋلار وتكىزىلدى. مادەني رەۆوليۋتسيا شتابىنىڭ جەتەكشىسى، اعارتۋ كوميسسارى تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ باسشىلىعىمەن كۇرت جاندانعان ۇلتتىق ونەر قۇدىرەتى ادەبيەت پەن ونەردىڭ 1936 جىلعى العاشقى دەكاداسى بارىسىندا ماسكەۋدى ءدۇر سىلكىندىردى. بيىك باسشىلىق نازارىن اۋدارىپ، رەسپۋبليكامىزدىڭ اۆتونوميالىق مارتەبەدەن وداققۇرۋشى «تاۋەلسىز مەملەكەتتەر» قاتارىنا جوعارىلاۋىن مۇمكىن ەتتى.  بولاشاق تاۋەلسىزدىككە اپارار قاقپانى اشقان وسى ۇلى وقيعانىڭ ارتىنشا ۇلكەن تەررور باستالدى. جۇرت جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىرىلدى. ودان حالقىمىز ورتاق وتان بولىپ تۇرعان سوۆەتتىك يمپەريانىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا شەككەن قاسىرەتىن بىرگە باستان كەشىپ، قاھارماندىقتىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىن كورسەتتى.

رەسپۋبليكا مال-جانىن «قوڭىر ىندەتكە»  قارسى مايدانعا جۇمىلدىردى، سوعىسقا جۇرتىنىڭ ءبىر شيرەگىنە جۋىق ازاماتىن اتتاندىردى. ونىڭ تورتتەن ءۇش بولىگى ەۋروپانى  ازات ەتۋ جانە باسقىنشىلار ورداسىن الۋ جولىندا قۇربان بولدى. جەڭىسكە تاۋبە ەتىپ، سوعىس اۋىرتپالىقتارىنان حالىق ەندى ەڭسە كوتەرە بەرگەندە، 50-ءشى جىلدارى، قازاق جەرىنە «تىڭ كوتەرەمىز» دەگەن ءتاتتى ۇرانمەن يمپەريانىڭ ەۋروپالىق بولىگىنەن باق ىزدەۋشىلەر ءنوپىرى توگىلدى. سونىڭ سالدارىنان ۇلى دالا جاڭاشا وتارلاندى. قازاق ءوز رەسپۋبليكاسىندا ەلىن مەكەن ەتۋگە كەلگەندەر ەسەبىنەن جاڭاشا قۇرالعان  حالىقتىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەيتىن، بار بولعانى 29 پايىزىن قۇراعان ۇلتتىق ازشىلىققا اينالدى.

الايدا ۇلتتىق رۋح قۋاتى جۇرتىمىزدى العا جەتەلەي بەردى. 60-شى، 70-ءشى جىلدارعى بەيبىت ومىردە دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ ۇدەرىسى ورىن الدى. سان جاعىنان دا، ساپا جاعىنان دا ءوستى.  وقىدى، جەتىلدى. بىراق ۇلتتىق مۇددەلەرى تولىق قاناعاتتاندىرىلماي، شەكتەۋ كورىپ تۇردى. مۇنى الدىمەن جاستار وتكىر سەزىنىپ، نارازىلىق تانىتتى. ورتالىقتىڭ وكتەم وزبىرلىعى مۇلدەم شەكتەن شىققاندا، بەيبىت ەرەۋىلدى ساياسي كوتەرىلىسكە ۇلاستىردى. قاتاڭ توتاليتارلىق قۇرساۋ وسىلاي شىتىناپ، كەڭەستىك يمپەريانىڭ وزگە وڭىرلەرىندە دە تۋعان بۇلقىنىستار ناتيجەسىندە مۇلدەم قاۋسادى. ءسويتىپ حالقىمىزدىڭ التى مۇشەلگە جۋىق بۇرالاڭدى جولى، اقىرى، اڭساۋلى ەگەمەن ەلدىككە الىپ كەلدى...

دەمەك قىزىل يمپەريا ىشىندە قايعى-قاسىرەتى دە، باقىت-شاتتىعى دا مول بولعان جەتپىس ءبىر جىلدىق ۇزاق  جول بويى تۋىن جىقپاعان ءبىزدىڭ كەڭەستىك رەسپۋبليكا شىن ەگەمەندىكتىڭ، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتىڭ ءىزاشارى بولدى. سوندىقتان  دا  ونىڭ تۋعان كۇنىن – 26 تامىزدى – ايرىقشا ەسكە الىپ تۇرعانىمىز ورىندى. وتكەن جولىمىزدى سارالاپ، اعا ۇرپاقتىڭ  ار كەزەڭدەگى دامۋ ساتىلارىندا اتقارعان ىستەرىن تارازىلاپ، ءادىل باعالاپ تۇرۋ ءبىزدىڭ پارىزىمىز.

بەيبىت قويشىباەۆ،

«ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى،              جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

24.08.2024

Abai.kz