(ەستەلىك ەسسە)

قارجاۋباي (سارتقوجاۇلى) اعامنىڭ باقي دۇنيەگە وتكەنىن وتە الىستا ءجۇرىپ ەستىدىم. ناقتىلاپ ايتقاندا، ول كىسىنىڭ كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرى حۇجىرتى-بۇلعىننىڭ ءبىر قيان تۇكپىرىندە. بۇل موڭعوليانىڭ استاناسىنان ەكى مىڭ شاقىرىم، بايان-ولگي ايماعىنىڭ ورتالىعىنان ءۇش ءجۇز شاقىرىم قاشىقتاعى التايدىڭ شىڭىراۋ شاتقالدى شەكارالىق ءوڭىرى.

قازانى ەستىگەن ساتتە كوكىرەكتى شارپىعان قيماستىق سەزىممەن قاتار قارجاۋباي اعامنىڭ بۇكىل ءومىرى كوز الدىمنان ساعىمداي شۇبىرىپ ءوتتى. عۇمىر دەگەن وسىنداي جالت ەتپە جىلدام با، ەدى؟!  ۇشقىر ويمەن شولىپ شىقسام ايتىپ تاۋىسا الماس قانشاما وقيعالار قالاي تەز وتە شىقتى؟ سوندا ۇقتىم، قازاقتىڭ «وتكەن ءومىر كورگەن تۇستەي عانا» دەگەن ءسوزىن. جۇيرىك كوڭىل ەكەن عوي، جادىدا وشپەستەي جازىلعانداردى شارلاپ كەتكەن.

راسىندا، مارقۇم اعامىزبەن بىرگە وتكىزگەن ءومىر كەزەڭدەرىنىڭ ءبارىن ءتىزىپ جازسام كەڭ-مول ءبىر كىتاپتى قامتىر ەدى. ءتىپتى، جەرلەستىككە قاتىستى جايلار، حانگەلدى قانداس تۋىستىققا بايلانىستى اڭگىمەلەر، بوزبالا كەزىمدە ولگيدەگى مەكتەپتە وزىمە ۇستاز بولعان شاعى، ستۋدەنتتىك كەزىمدەگى ۋلانباتىرداعى تالاي قىزىقتى كەزدەسۋلەر، موڭعولياداعى توقسانىنشى جىلدارعى قوعامدىق دەموكراتيالىق اتاقتى وزگەرىس تۇسىنداعى  قىم-قۋىت وقيعالاردى بىرگە تالقىلاعان كۇندەر، قازاقستانعا كوشى-قون باستالعاندا بولعان سان ءتۇرلى جايلاردى قاتار باستان كەشكەنىمىز... وسى تاقىرىپتاردىڭ ءوزى-اق كىشى-گىرىم كىتاپقا جۇك بولار ەدى-اۋ!

دەگەنمەن، قازا قايعىسى تۇسىندا وسىلاردان ءبىر-ءبىر كورىنىستى عانا ەسكە تۇسىرسەم دە تاقىرىپتاعى «ماكسيمال ءومىر» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسى اشىلاتىن شىعار دەدىم. ويتكەنى،  قارجاۋباي اعامنىڭ «ءومىر سوعىسىندا» دا الدىڭعى فرونتتا، سونىڭ ىشىندە «قازاق ۇلتىن قورعاۋ» شايقاسىندا دا اتاكانىڭ الدىندا، ەڭ سوڭىندا عىلىمداعى كۇرەستە دە ەڭ ىلگەرگى شەپتى كوزدەگەن... ماكسيمالدىقپەن كەشكەن عۇمىرى  كوز الدىعا كەلەدى.

سوندا، مۇنىڭ سونشاما قوزعاۋشى كۇشى نەدە دەسەم، حۇجىرتىداي تۋعان جەردىڭ كيەلى توپىراق-سۋى، بۇكىل جەرلەستەرىنىڭ ازات ءومىر ءۇشىن ارپالىسقان عالامات كۇرەسى، قاندى جاسى مەن قۋانىش جاسى قاتار اققان ادال ادامدارىنىڭ رۋحىن بويىنا سىڭىرگەن ازاماتتىعى دەر ەدىم.

حۇجىرتى-بۇلعىن حالقىنىڭ باستان كەشكەن قاسىرەتى قانشا كوپ بولسا، ەلدىگى مەن ەرلىگى ودان دا اسىپ تۇسەتىن ەرەكشە قاۋىم. ءور التايدان اسىپ كەلىپ، «قوبدا بەتى» دەپ اتالاتىن شىڭگىلدىڭ باسى سانالاتىن بۇلعىن وزەنىن مەكەن ەتكەن  ەلدىڭ باسىنان «جالاما ايداعان جىل» (دامبيجانتسان دەگەن قالماقيالىق  ديۆەرسانت قوبدا قازاقتارىن زورلىقپەن ىشكى ايماقتارعا ايداعان، قازاقتاردى قورقىتۋ ءۇشىن تىرىدەي ادام سويىپ، ومىراۋداعى بالالاردى تۋىردىققا وراپ تىرىدەي جۇرتقا قالدىرعان. سوندا، حۇجىرتىلىق كورىمباي باتىر دامبيجانتساننىڭ ايداۋشى قوسىنىن قىرىپ ەلدى امان الىپ قالعان), وتىزىنشى جىلدارعى «كەنجەبەك ايداعان جىل» (كومينتەرىننىڭ ارنايى وكىلى كەنجەبەك قوسجانوۆ  حۇجىرتىلىقتاردى  شەكارادان الىستاتۋ ءۇشىن تاعى دا اسكەري كۇش قولدانىپ ەلدى ايداپ، اقىرى ءوزىن تاسبيكە رۋىنىڭ جىگىتتەرى ءولتىرىپ قۋعىندالعان ەل جۇرتىنا ورالادى),  وتىز سەگىزىنشى جىلى «ەسەرگۋ ۇستاۋ» رەپرەسسياسىندا  ايماق بويىنشا يمام-مولداسى مەن  اۋىل باسى ەڭ كوپ ۇستالىپ اتىلعانى تۋرالى  قالدامگەر سۇراعان راحمەتۇلى «حۇجىرتى قۇرباندارى» دەگەن تاريحي-مونوگرافيا جازدى.  1943-جىلى  حۇجىرتى حالقىنىڭ جارتىسى  ارعى التاي بەتىنە اسىپ قاشادى. بۇل كوپتەگەن ساياسي قۋعىنداۋ جانە شەكارالىق ۇرلىق-قارلىققا قاتىستى  جالا جابىلعان ەل باسشىلارىنىڭ وزدەرى ۇيىمداستىرعان ءىس ەدى. سوندا،  ىشكى ىستەر وكىلى زيا مەن باق باستىعى وتكەرمە ءولتىرىلىپ، شەكارا اسقان كەزدە قاراپايىم حالىق قوسا وققا ۇشقان قاندى وقيعا بولدى. (موڭعولياعا تانىمال عالىم-جازۋشى يسلام قابىشۇلىنىڭ شەشەسى  وق ءتيىپ اتتان جىعىلسا دا بەسىكتەگى بالاسىن ەمىزگەن قالپى  قانسىراپ ولگەن ەكەن). مىنە، وسىعان بايلانىستى موڭعوليانىڭ ماحن پارتياسى (كوممۋنيستىك پارتيا) «حۋجيرتىن حەرەگ» (حۇجىرتى ءىسى) دەگەن توتەنشە قاۋلى شىعارىپ كوپ جىل بويى سۇمىن حالقى ىشكى ىستەردىڭ ارنايى باقىلاۋىندا قالعان.  ەلدىڭ قاشۋىن ۇيىمداستىرعان باستى ادامدار تۇگەل اتىلىپ،  ون ەكى بولىكتەن تۇراتىن  ۇلكەن حۇجىرتى سۇمىنى  بولشەكتەلىپ  بۇلعىن وزەننىڭ تومەنگى جاعىنداعى ەكى باق قوبدا ايماعىنا بەرىلىپ، وزەننىڭ باسىنداعى ەكى باق دەلۇۇن سۇمىنىنىنىڭ اكىمشىلىگىنە ءوتىپ كەتتى.  جانە كوپتەگەن جەكە اۋىلداردى قوبدا دارياسىنىڭ ارعى جاعىنداعى نوگوننۋر، باياننۋر دەگەن سۇمىندارعا جەر اۋداردى. (موڭعوليا بويىنشا ەكى توتەنشە پارتيالىق قاۋلى «ارحانگاين حەرەگ» دەپ اتالعان سول ايماقتاعى لامالاردىڭ  ەرەۋىلىنە قاتىستى بولعانىن ەسكەرسەك، حۇجىرتىلىقتاردىڭ ساياسي رەپرەسسياعا قارسى ەركىندىك ءۇشىن باس تىككەنىن بايقايمىز.)

مۇنى ەسكە ءتۇسىرىپ اتاۋ سەبەبىم، قارجاۋباي اعام جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا وسى تاريحي وقيعالاردى جازۋعا دەرەك جيناعانى ەسىمدە، اكەمىز ماۋقارا ءبىر داپتەر جازىپ بەرگەن ەدى. (شەشەيدىڭ قاراجاۋباي اعامدى ءبىرىنشى كلاسقا جولتىنىڭ مەكتەبىنە اكەلگەنى تۋرالى ايتقان اڭگىمەسى دە بار. جولتى بۇكىل وقيعانىڭ وربىگەن  جەرى، سوندىقتان قۇرباندار مەموريالى  وسىندا ورناتىلعان، ەگيپەتتەگى كىشى پيراميدامەن تەڭەسەتىن ەڭ بيىك تۇركى-وباسى دا وسىندا)

ەگەر، قارجاۋباي اعام عىلىمعا كەتپەگەندە اقيقاتتىڭ قانى تامعان تاماشا رومان جازۋى كامىل بولاتىن. ايتسەدە، تۋعان حالقىنىڭ الاپات رۋحتى تاعدىرىن كىتاپ ەتىپ جازۋعا قولى تيمەسە دە، سولاردىڭ ءبارى بۇلقىنعان قالپى ساناسىندا كۇش-قۋات بولىپ  جۇرگەنى كۇمانسىز دەر ەدىم.

سونداي ەركىندىكتى اڭساعان، ازاتشىل رۋحتى، بوداندىققا كونبەيتىن، تومەندىككە تۇسپەيتىن كۇرەسكەر قاۋىمنان ماڭداي الدى ازاماتتار تۋىپ  موڭعوليانىڭ ايگىلى ادامدارى اتانعانى  سونىڭ دالەلى. قازاقتان شىققان بىردەن ءبىر سوعىس باتىرى ىكەي، جيھانگەز ءارى يسلامتانۋشى حاليفا التاي، اڭىز بالۋان قوجاعاپان، ەڭ العاشقى ەڭبەك ەرلەرى سولتان، شويا، اقىت قاجى جىرىن جادىندا ساقتاپ تۇگەل جەتكىزگەن يمام مۇزباي، العاشقى موڭعوليانىڭ حالىق جازۋشىسى  ماعاۋيا، موڭعوليانىڭ حالىق ءارتيسى قايىنجامال، كومپوزيتور قابىكەي،  ايگىلى نەيروحيرۋرگ حايرۋللا،  ەلباسقارعان ءابدىل جالەل، ساتەي نۇرتازا، داڭقتى اكتەر ءلاتىف، اقىن كاكەي، ونەرتانۋشى جاناتحان ساعيدان... ء(بارى مارقۇم بولدى)

وسى ادامداردىڭ ورتاسىندا قارجاۋباي اعامنىڭ دا ورنى ەرەكشە، قاي قاتارعا قويسام دا جاراساتىن سەكىلدى. ءوز باسىم قازاقستانعا كەلىپ جۋرناليست قىزمەتىن اتقارعاننان بەرى ۇلتتىق اپتالىق انا ءتىلى، ەلارالىق  قازاق ەلى، حالىقارالىق قازاقستان-زامان ت.ب. باسىلىمداردا قارجاۋباي اعام تۋرالى «تاسكىتاپحانانى سويلەتكەن»، «ءنومىرى ءبىرىنشى ۇلشتىل قازاق» ت.ت. كوپتەگەن ماقالالار جازسام دا كوبى بۇل تۇلعانىڭ ءبىر قىرىن عانا اشتى، ويتكەنى باسىندا ايتقانىمداي ول كىسىنىڭ ءومىرى تاريحتان ساياساتقا، ساياساتتان عىلىمعا ءبىر-بىرىنە اۋىسا بەرەتىن كۇردەلى جول كەشتى.

ال، وزگەگە ۇقسامايتىن  قايسار مىنەزدى بولا تۇرا بالا سەكىلدى كوڭىلىندەگىسىن جايىپ سالاتىن اڭقىلداق جايساڭ، عىلىم ىسىنە ءتاستۇيىن ۇقىپتى بولا تۇرا تىرشىلىك ماسەلەسىندە جاداعاي، ءارتۇرلى باقتالاستارىنان بولىپ باسى داۋعا ءتۇسىپ ارتىنان ءسوز كوپ ەرەتىن دۋلى، دەنساۋلىعى قيىن جاعدايدا جۇرسە دە ەمدەلۋ قاپەرىنە كىرمەيتىن جانكەشتى...

بۇل انىقتامالاردىڭ بارىنە ءبىر-ءبىر قىزىقتى جايلاردى جازسام بولار ەدى، ءسوز ۇزاپ جازبامنىڭ شارتتى شەڭبەرىنەن اسپاسىن دەپ، ەكى-ءۇش قانا مىسال ايتا كەتەيىن:

1986-جىلعى  الماتىدا بولعان  «جەلتوقسان كوتەرىلىسى» كەزىندە قارجاۋباي اعام وسىندا عىلىمي ەڭبەك قورعاپ جۇرگەن بولاتىن. سوندا، شەتەلدەن جۇرگەندەردى الماتىدان دەرەۋ شىعاردى، ءبىر كنب مەنىڭ ارتىمنان ەرگەن قالپى يركۋتسكىدەن پويزعا وتىرعانشا قالماي قويدى، دەپ ايتقان اڭگىمەسى ەسىمدە.

1991-جىلعى موڭعولياداعى بولعان العاشقى دەموكراتيالىق  ەركىن سايلاۋدا بايان-ولگي ايماعىنان  موڭعوليانىڭ ۇلتتىق قۇرىلتايىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ قارجاۋباي جەڭىسكە جەتتى. (ەكى كەزەڭمەن وتكەن وتە كوپ كانديداتتار قاتىسقان اسا تارتىستى سايلاۋ بولدى). سونىمەن، دەپۋتاتتىق مانداتتى بەكىتۋ كەزىندە داۋ شىعىپ «سارتحوجىن حارجاۋباين  مانداتىگ  حەلەلتسەح» (سارتقوجاۇلى قارجاۋبايدىڭ مانداتىن تالقىلاۋ) دەگەن ماسەلە شىقتى. ءدال وسى كەزدە بايان-ولگي ايماعىنىڭ ورتالىعىندا  قارجاۋبايدى قولداعان ۇلكەن ەرەۋىل باستالىپ كەتتى. ۋلانباتىر ابدىراپ قالدى، قازاققا قاتىستى ۇلتتىق داۋ شىعىپ كەتۋدەن ساقتانىپ، بۇل ەرەۋىلدى تىنىشتاندىرۋعا سول كەزدەگى موڭعوليانىڭ ەڭ بەدەلدى ليدەرلەرىنىڭ قاتارىندا جۇرگەن زاردىحان قيناياتۇلىن جىبەردى، ماسەلە وڭىنان شەشىلىپ قارجاۋباي اعام ۇلى حۇرال دەپۋتاتى بولعان ەدى.

توقسانىنشى جىلدارى قارجاۋباي اعام بايان-ولگي ايماعىنداعى عىلىمي ورتالىقتا قىزمەت ەتىپ ءجۇردى. ۋلانباتىرداعى اتاقتى ونەرتانۋشى سىرلاس دوسى جاناتحان (بۇل كىسى دە بۇكىل تىرلىگىندە ماكسيمال ەدى، الەمدىك دەڭگەيدەگى سۋرەت ونەرىندە تانىلعان ۇلى ويلاننىڭ كارتينالارى قازىر دۇنيەجۇزىلىك سۇرانىستا، كىشى ۇلى تولعاۋ ءۇش جىل ۋاقىتتا ءۇش شاقىرىمعا جەتەتىن رۋلون قاعازعا فانتازيالىق سۋرەت سالعان،  ءوزى ءبىر دوسىنا التى مەتر ۇزىن قاعازعا حات جازعان ەدى، سول مەندە ساقتاۋلى)  ەكەۋى ءبىر ورتاق بيزنەس باستايدى.  سوندا، جاناتحان «ءتوۆ شۋدان» (ورتالىق پوشتا) لينياسى ارقىلى قارجاۋبايعا تەلەفون جالعايدى، اڭگىمەلەرى بىتپەيدى، جالعاسا بەرەدى، ۇيىقتاماي سويلەسەدى، سوندا دا توقتامايدى، سويتە-سويتە 47 ساعات بويى سويلەسىپتى، شىققان اقشا ميلليونداعان توگروگ بولعان، دەيدى. بالكي، الدەبىر جانكۇيەر مۇنى تەكسەرىپ جارىققا شىعارسا «ەڭ كوپ سويلەسكەن تەلەفون رەتىندە «گينەسس كىتابىنا» كىرەتىن شىعار دەيمىن.

قارجاۋباي اعام وتىز جاسقا جەتە بەرە «برونحى استىماسىمەن» اۋىرا باستاعان-دى. مىنە، سودان ەلۋ جىلعا تاياۋ ءبىر قالتاسىنان پىش ەتكىزەتىن ارنايى ءدارىسى تۇسپەدى، ال، ءبىر قالتاسىنان...

ءيا، ناق شىندىعىندا ەڭ ماكسيمال ءومىر دەگەنىمىز، ءومىرىن عىلىمعا ارناعان ادامنىڭ  ءومىرى. ولاي دەسەك، قارجاۋباي اعامنىڭ ءومىرىنىڭ باستاۋى «ورحون-ەنيسەي» تۇركىلەردىڭ ءتول جازۋىمەن جاستى دەر ەدىم. ال، ول جازۋ بۇكىل تۇركى تىلدىلەردىڭ رۋحاني ومىرىمەن ءالى دە جاساي بەرەدى، بالكي ءساتى تۇسكەن كەزدە ونى كادىمگى قولدانىسقا دا اكەلەرمىز. وندا، وسى جازۋدىڭ عىلىمداعى وقىلۋىنا ءومىرىن ارناعان وسى قازاق عالىمىنىڭ  بۇ دۇنيەلىك عۇمىرى الدا دا ۇمىتىلماي جالعاسا بەرەرى ءسوزسىز.

مارقۇم اعامىز دا ءوزىنىڭ بۇل دۇنيەلىك ماقساتىنىڭ ورىندالعانىن بىلايشا جازىپ كەتكەن ەكەن:

«كوك تۇرىكتىڭ  كوك تىرەگەن كۇلتەگىن رۋحىن ارقاعا اكەپ قونىستاندىردىم. وكىنبەن!  ق. سارتقوجاۇلى  12-06-2020  استانا.»

«قارلى التايدىڭ – قاھارلى التايدىڭ  تاڭىرلىك رۋحتى ۇلى ەدىم. ارقاعا قونىپ تۋ تىكتىم! وكىنبەن! ق. سارتقوجاۇلى 12-06-2020»

 اعاممەن جارتى عاسىر بويى جاراسىپ جارى بولعان جالەي جەڭەشەم جىبەرگەن ەكەن، ەكەۋىنەن وربىگەن بالا-شاعا، ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ اتى-جوندەرى دە كوك تۇرىكتەردىڭ داڭقتى نىسىپىن ايگىلەپ تۇر!

بالالارى: تولقىن، ەسىل، بۇبۇبەگىم، جانتەگىن، ەلتەگىن. نەمەرەلەرى: ءايبيبى، بۇلاتەگىن، ەرتەگىن، نازبەگىم، ايتەگىن، ءنازبيبى، ايبارتەگىن، امىرتەگىن. جيەندەرى: ءايبۇبى، يسرافيل، اجار، حانتەگىن، ەسۇيبەگىم، ورحونبەگىم.

ارينە، قازاق «ۇرپاعىمەن مىڭ جاساۋ دەپ وسىنى ايتادى»، بۇل دا كوڭىلگە دەمەۋ. قارجاۋباي اعامىز جىل قايىرۋ ەسەبى بويىنشا دا سەكسەنگە كەلگەن ادام، دەگەنمەن عالىمعا بۇل دۇنيەلىك جاس كوپتىك ەتپەيدى عوي، تاعى دا ءبىراز عۇمىر كەشسە «تونىكوك» جايلى رومانىن دا جازىپ كەتەر مە، ەدى دەيسىڭ...

ادام پەندەنىڭ وسى ومىردەگى ارمانى تاۋسىلمايدى، الايدا، ماڭگى بىتپەيتىن اقىرەت دۇنيەسىنىڭ ارمانى تۋرالى ەشتەڭە ايتا المايمىز عوي...

اباي ماۋقاراۇلى

Abai.kz