قازىرگى قازاق جاستاردى تاربيەلەۋدە ۇلتتىق جانە وتباسى تاربيەنىڭ ورنى ەرەكشە. ويتكەنى، جاستار تاربيەسىنىڭ قۇلدىراۋى ەلدىڭ بولاشاعىنىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. جاستاردىڭ بويىنداعى رۋحاني بايلىققا دەگەن ماحابباتى جوعارى بولۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ۇلى قازاق ويشىلداردىڭ ەڭبەكتەرىن ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە ناسيحاتتالۋى قاجەت. ۇلتتىق، رۋحاني  قۇندىلىقتاردىڭ تىرەگى بولاتىن ءتىل – قازاق بولۋ ءۇشىن، ءدىن – ادام بولۋ ءۇشىن جانە سالت-ءداستۇر – ۇلت بولۋ ءۇشىن ماڭىزدىلىعى زور.

تاريحقا قارايتىن بولساق كۇنى كەشەگە دەيىن، ۇلتىمىزدىڭ جوعالتقانى كوپ بولدى. ۇلت ءوزىن-ءوزى جوعالتپاۋ ءۇشىن كۇرەسەتىندىگىن دە ۇلت زيالىلارىنىڭ تاعدىرىنان كورۋىمىزگە بولادى. ۇلتتى جوعالتپاۋ ءۇشىن ءومىرىن سىنعا تىگۋدەگى تۇلعالاردىڭ كوزدەگەن ماقساتىن ەندى ءتۇسىنىپ جاتىرمىز. سەبەبى ءبىز جوعىمىزدى تۇگەندەپ جاتقان ەلمىز. ۇلت ساقتالۋى ءۇشىن الدىمەنەن نە نارسە كەرەك ەكەندىگى تاريحتان بەلگىلى. ءتىل، ءدىل، جەر، ءدىن، مادەنيەت جانە بۇلارعا يە بولاتىن ۇرپاق، ۇلتتىڭ مەملەكەتى بولۋى قاجەت. الاش تۇلعالارىنىڭ قاي-قايسىسى دا وسى ۇلت يگىلىكتەرىنە ارا تۇسۋدە تاريحىندا، وزدەرىنىڭ بويىندا بار مۇمكىندىگىن تولىعىمەن پايدالانا العان. باسقا حالىقتاردىڭ ينتەللەكتۋالدارىنان كەم تۇسكەن جوق. وزدەرىن وزگەگە دە مويىنداتا ءبىلدى.

جاستارعا ۇلتتىق تاربيە بەرۋدە اباي قۇنانبايۇلى مەن شاكارىم قۇدايبەردىۇلى شىعارماشىلىعىندا ادامنىڭ رۋحاني دامۋىنا، جەتىلۋىنە بايلانىستى ويلارىنىڭ ماڭىزى زور. ابايدىڭ ۇلىلىعى سول، ءوز حالقىنىڭ بويىنداعى كەمشىلىكتەردى سىناۋمەن بىرگە، ونى جويۋدىڭ جولدارىن دا كورسەتە ءبىلدى.  ادام بولىپ، ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاي الادى دەگەن ماڭگىلىك ساۋالعا جاۋاپ بەردى. عاسىرلار بويى جيناقتالعان ادامگەرشىلىك نورمالارىن جۇيەگە كەلتىرىپ، تۇتاس ءبىر «تولىق ادام» كونتسەپتسياسىن جاساي ءبىلدى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسىندا «...ءبىز ابايدىڭ «تولىق ادام» تۇجىرىمىن قايتا زەردەلەۋىمىز كەرەك. بۇل باعىتتا عالىمدارىمىز تىڭ زەرتتەۋلەردى قولعا الۋى قاجەت. «تولىق ادام» كونتسەپتسياسى، شىنداپ كەلگەندە، ءومىرىمىزدىڭ كەز-كەلگەن سالاسىنىڭ، مەملەكەتتى باسقارۋ مەن ءبىلىم جۇيەسىنىڭ، بيزنەس پەن وتباسى ينستيتۋتتارىنىڭ نەگىزگى تۇعىرىنا اينالۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن...» دەپ اتاپ ءوتتى.

ابايدىڭ تولىق ادام كونتسەپتسياسىنىڭ ۇلتتىق تاربيە نەگىزىندە بىردەن-ءبىر ۇستانىم ەتىپ الۋعا بولادى. اباي: نۇرلى اقىل، ىستىق قايرات، جىلى جۇرەكتى بىردەي ۇستا، سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك، – دەيدى. ابايدىڭ وسى ۇستانىمى جاستاردى ادامگەرشىلىك تۇرعىدان ءوز-ءوزىن تانىپ بىلۋگە تىرەك بولاتىن ۇلكەن ءبىر رۋحاني قاعيدا.

تولىق ادام بولۋ - بۇل ادامنىڭ رۋحاني كەمەلدىككە جەتكىزەتىن قاسيەتتەر.  ماسەلەن، شاكارىم بۇل تاقىرىپتى وزىنشە جاڭا قىرىنان كورسەتۋگە ۇمتىلعان. ءوزىنىڭ «ءۇش انىق» ەڭبەگىندە «ار ءىلىمىن» بىلاي تۇجىرىمدايدى: ءبىرىنشى – ءاربىر ادامدا ءدىني تانىم بولۋى قاجەت، ەكىنشى – عىلىمي تانىمى بولۋى، ءۇشىنشى – «ار ءىلىمىن» مەڭگەرۋى ءتيىس – دەيدى.  «ار تۇزەيتىن» عىلىمنىڭ نەگىزگى ماق­ساتى ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىنداعى كەمشىلىكتەردى تۇزەتۋ جانە رۋحاني كەمەل­دەندىرۋ بولىپ تابىلادى.

ابايدىڭ رۋحاني ورەسىنە باعا بەرگەن ءدىنتانۋشى فيلوسوف عالىمدار ونىڭ «كامىل مۇسىلمان» ۇعىمىنا ەرەكشە نازار اۋداراپ كەلەدى. «كامىل مۇسىلمان» ۇعىمى تەك قازاققا عانا ەمەس، بۇكىل مۇسىلمان الەمىنە قاتىستى ايتىلعان. مىنە، حاكىم اباي – الەمدىك دەڭگەيدە وسى ءدىني كوزقاراسى ارقىلى دا بيىكتەي بەرەتىن تۇلعا.

حالقىنىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ بۇزىلىپ بارا جاتقانىن كورىپ، «تولىق ادام» ءىلىمىن جاساعان ابايدى ءاربىر قازاق ءبىلۋى كەرەك. ابايدى بىلسە، پەندەلىك جولدان قايتادى. قازىر كوپ ادامنىڭ كوكەيىندە تەك قارىن تويدىرۋ، كيىم كيىنۋ. ودان باسقا ماقسات جوق سياقتى. اش قارىن تويىنار، بىراق ونىڭ رۋحاني قازىناسى بولماسا، قۋىس كەۋدە پەندە بولىپ قالادى. ءبىزدىڭ قاۋپىمىز سوندا. جاستارىمىز قۋىس كەۋدە بولىپ قالماۋى قاجەت. دۇنيەنى ءومىر بويى جيناپ، انا دۇنيەگە الىپ كەتكەن كىمدى كوردىڭىزدەر؟! ونىڭ بارلىعى قالادى. سوندىقتان، رۋحاني قازىناعا باسىمدىق بەرۋ كەرەك. كوپ عالىمدار ءبىراۋىزدان «تىرشىلىكتە ادامنىڭ باستى قارۋى – ارى. سونىڭ ءامىرىن ورىنداسا تەز وڭالادى. ارى تازارعان سايىن ادام بولمىسى شىڭدالىپ، تۇلعالانا تۇسەدى. ماڭگىلىك عۇمىردىڭ ايقىن نىشانى ارلى ادامنىڭ بولمىسىنان عانا كورىنىپ تۇرادى دەگەن ەكەن.

قاي زاماندا بولماسىن، كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي  تۇرعان ادام قايتسە، ادام بولىپ قالادى دەگەن ماڭگىلىك ساۋالعا  ۇلى ويشىلدار وسىلايشا جاۋاپ بەرىپتى. اسىرەسە، جاھاندانۋ داۋىرىندە عالامدىق وزگە­رىستەردىڭ سالدارىنان جويقىن رۋحاني شاپقىنشىلىقتارعا  ۇشىراپ جاتقان قازاقتار ءۇشىن بۇل وسيەتتەردىڭ ادامي بولمىسىمىزدى  ساقتاپ قالۋىمىز ءۇشىن دە، ۇلت بولىپ ءومىر ءسۇرۋىمىز ءۇشىن دە ماڭىزى زور.

حالقىمىزدىڭ ۇرپاق تاربيەلەۋدە ءومىر بويى جيناقتاعان سول باي قازىناسىن، رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار جۇيەسىن قولدانىپ ءجۇرمىز بە؟ اتا-بابامىزدىڭ كۇتكەن ءۇمىتى مەن ارمانىن ىزدەسەك، قازىرگى ۇرپاق بويىنان تابا الامىز با؟ بۇگىنگى ۇرپاق بابالار مۇراتىنا لايىق پا؟ وسىنداي سۇراقتار ءبىزدى الاڭداتارى ءسوزسىز.

كەزىندە حالقىمىزدىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «تاربيە» دەگەن ماقالاسىندا «رۋم حالقىن اتاقتى، كۇشتى قىلعان كىم؟ تاربيە. ەسكەندىردى دانىشپان حاكىم قىلعان كىم؟ اريستوتەلدىڭ تاربيەسى. نەروندى زالىم قىلعان كىم؟ فيلوسوف سەنەكانىڭ قاتە تاربيەسى. نەمىس جۇرتىنىڭ ۇلتشىلدىق، بىرلىكشىلدىگى نەدەن؟ تاربيەنىڭ قۋاتى. مىنە، تاربيەنىڭ زور عىلىم ەكەندىگىنە، ادام بالاسىن بۇزاتىن دا، تۇزەيتىن دە تاربيە ەكەندىگىنە دالەل وسى»، دەپ جازۋى تەگىن ەمەس. قازىرگى تاڭداعى ءبىلىم بەرۋدىڭ وزەكتى ماسەلەسى ساپالى بىلىممەن قاتار، وسكەلەڭ جاس ۇرپاققا ادامگەرشىلىك-رۋحاني تاربيە بەرۋ بولىپ تابىلادى. ادامنىڭ رۋحاني قاسيەتتەرگە يە بولىپ، قالىپتاسۋى ومىرگە كەلگەن ۋاقىتىنان باستالۋى كەرەك. بالاعا جاستايىنان يماندىلىق، ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك قاسيەتتەرىن سىڭىرە بىلسەك، بالانىڭ بولاشاعىن بەرىك قالاعانىمىز. باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ بالا تəربيەسىنە بايلانىستى شۋماقتارى:

ۇرا بەرسەڭ،

ۇلىڭ سەنىڭ - جاسقانادى،

جاسقانشاقتى - باسىنادى باسقالارى.

قول كوتەرمەي - تاربيەلەسەڭ اقىل ايتىپ،

اقىلىمەن، ەرتەڭ ەلدى - باسقارادى.

الا ءبىلسىن، ومىرىنەن بار تىنىستى،

ۇيرەتە ءتۇس:

سابىر، شىدام، تالپىنىستى.

ەڭ باستىسى - يمانىنا كوڭىل بولگىن،

ءوسسىن دەسەڭ، ءوز ۇرپاعىڭ جارقىن، كۇشتى...

ەڭبەگىمەن، ءجۇرسىن ۇلىڭ باعا الىپ،

اقىل-ويمەن، وزگەلەردەن دارالانىپ.

كوتەرىلسە وزىندەيدى باعالايدى،

وتىرمايدى: پارا بەرىپ، پارا الىپ...  وسى ومىردە ار-ۇجدانمەن ءومىر ءسۇرىپ، قوعام يگىلىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋگە نە جەتسىن.

باحتيار الپىسباەۆ، ءدىنتانۋشى

Abai.kz