قاجىمۇقان عابدوللا. قامسىز قيسىننىڭ قاۋپى
ەرتەرەكتە ەستىگەن «تۇياققا تۇياق» دەيتىن اڭگىمە ەسىمدە قالىپتى...
ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ اراسىندا ءبىر مال داۋى بولىپ، ورتا ءجۇز ادامدارى نەشە مارتە قايىرا كەلىپ، مالدارىن الا الماپتى. ورتا ءجۇز ادامدارى سوڭعى رەت كەلە جاتقاندا، سىرىمعا جولىعىپ قاپتى.
- ۋا، ازاماتتار! جولدارىڭ بولسىن، الدارىڭ ولجاعا تولسىن! بيلەرىڭدە تىنىم جوق، بيەلەرىڭدە قۇلىن جوق، نەتكەن جولاۋشىسىڭدار؟ – دەپ، ءجون سۇرايدى سىرىم.
جولاۋشىلار جاي-ءمانىسىن ايتادى. سىرىم ورتا ءجۇزدىڭ ادامدارىنا قوسىلا ءجۇرىپ، كىشى ءجۇزدىڭ حانىنا كەلىپ ەل داۋىن ايتادى، بىراق، ەكى ەلدىڭ اراسى بىتىمگە كەلە المايدى.
ەكى ەل اراسىنىڭ ءبىتىمىن كوزدەگەن قايسار رۋحتى سىرىم باتىر حانعا:
– حان، ول دۇرىس بولماس. قازاق دەگەن قابىرعالى قالىڭ ەل عوي. ءبىر داۋدى شەشە الماساڭ سەن نەسىنە حان بولىپ وتىرسىڭ، اتام زاماننان اتامىز قازاق: «قۇلاققا قۇلاق، تۇياققا تۇياق» دەمەيتىن بە ەدى؟ – دەيدى.
سوندا شىندىق ءۋاج، ءباتۋالى سوزدەن توسىلعان حان مالدىڭ تۇياعىنا تۇياق، باسىنا باس بەرىپ، ورتا ءجۇزدىڭ ادامدارىن رازى قىلىپ، ەلدەرىنە قايتارعان ەكەن.
...ارادا عاسىرلار وتكەندە قازاقتىڭ بايتاق دالاسىندا شىندىق ءۋاج، ءباتۋالى ءسوز ايتاتىن بىردە-ءبىر اقيقاتشىل بي، داۋسىز دانىشپاننىڭ قالماعانى ما؟!.
ەرتەرەكتە ەستىگەن «تۇياققا تۇياق» دەيتىن اڭگىمە ەسىمدە قالىپتى...
ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ اراسىندا ءبىر مال داۋى بولىپ، ورتا ءجۇز ادامدارى نەشە مارتە قايىرا كەلىپ، مالدارىن الا الماپتى. ورتا ءجۇز ادامدارى سوڭعى رەت كەلە جاتقاندا، سىرىمعا جولىعىپ قاپتى.
- ۋا، ازاماتتار! جولدارىڭ بولسىن، الدارىڭ ولجاعا تولسىن! بيلەرىڭدە تىنىم جوق، بيەلەرىڭدە قۇلىن جوق، نەتكەن جولاۋشىسىڭدار؟ – دەپ، ءجون سۇرايدى سىرىم.
جولاۋشىلار جاي-ءمانىسىن ايتادى. سىرىم ورتا ءجۇزدىڭ ادامدارىنا قوسىلا ءجۇرىپ، كىشى ءجۇزدىڭ حانىنا كەلىپ ەل داۋىن ايتادى، بىراق، ەكى ەلدىڭ اراسى بىتىمگە كەلە المايدى.
ەكى ەل اراسىنىڭ ءبىتىمىن كوزدەگەن قايسار رۋحتى سىرىم باتىر حانعا:
– حان، ول دۇرىس بولماس. قازاق دەگەن قابىرعالى قالىڭ ەل عوي. ءبىر داۋدى شەشە الماساڭ سەن نەسىنە حان بولىپ وتىرسىڭ، اتام زاماننان اتامىز قازاق: «قۇلاققا قۇلاق، تۇياققا تۇياق» دەمەيتىن بە ەدى؟ – دەيدى.
سوندا شىندىق ءۋاج، ءباتۋالى سوزدەن توسىلعان حان مالدىڭ تۇياعىنا تۇياق، باسىنا باس بەرىپ، ورتا ءجۇزدىڭ ادامدارىن رازى قىلىپ، ەلدەرىنە قايتارعان ەكەن.
...ارادا عاسىرلار وتكەندە قازاقتىڭ بايتاق دالاسىندا شىندىق ءۋاج، ءباتۋالى ءسوز ايتاتىن بىردە-ءبىر اقيقاتشىل بي، داۋسىز دانىشپاننىڭ قالماعانى ما؟!.
«ايتپاسا – ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەگەن، قازاق ەركىندىك الىپ، ەركىن كوسىلگەلى بەرى كوڭىلگە كىربىڭ تىگىپ، قاياۋ سالعان ءبىر ءجايت ۇيقىمدى بۇزۋمەن كەلەدى. ول – قيت ەتسە، «جۇزگە ءبولدىڭ!» دەيتىن جالتارما ايقاي، داۋقوي داڭعازا. نەگىزى، قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە بولىنگەن تۇسىنداعى بيلەۋشىلەرىنىڭ دەنى تورەلەر ەدى. ءتىپتى، ءجۇز بەن رۋعا بولىنۋشىلىك – ورىستىڭ پاتشالارى مەن بيلىگىنىڭ قازاقتى ىدىراتاتىن ەڭ مىقتى دا سەنىمدى قۇرالى بولىپ كەلەدى.
ورىستىڭ ساسىق اراعىنىڭ ءوزى قازاق ۇلتىنىڭ ىرگەسىن سوگە المادى. ايتپەسە، قايران قازاق ورىستى تورىنە وزدىرعالى بەرى اتاۋكەرە سىمىرۋدەن ەشكىمنەن قالىس قالعان جوق.
ورىس بيلىگى قولدان قۇراعان قازاق تاريحىنداعى ابىلقايىر حان مەن ابىلاي حان دا قازاقتىڭ ەشبىر جۇزىنە جاتپايتىن تورە ۇرپاعىنان تاراعان بولاتىن. وپاسىز ورىس باسقىنشىلارى ابىلقايىر حاندى ورىسقا بۇيرەگى تارتقان ساتقىن ەتىپ كورسەتكىسى كەلدى. شىن مانىسىندە، ابىلقايىر حان: «سىزبەن بىرگە بولامىز» دەپ، ورىستىڭ تىزگىنىن تارتسا، ابىلاي حان: ء«سىزدىڭ كەڭدىگىڭىزگە رازىمىن» دەپ، قىتايدىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، از قازاقتى قاساپ قىرعىن مەن قۇردىمعا قۇرىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالدى...
ايتسە دە، قازاقتىڭ ەگەمەندىككە جەتكەنىنە 22 جىلدان اسىپ جىعىلسا دا، سىرتقى جاۋلارىمىز ورىس پەن قىتاي، الىستاعى دۇشپاندارىمىز امەريكان مەن ەۋروپالىقتار ءححى عاسىردىڭ وركەنيەتتى جىلدارىنىڭ وزىندە قازاقتى قۇرتۋدىڭ ەسكى ادىسىنەن اجىراي الماي وتىر.
ۇلتىمىزدى قۇرتۋدىڭ ەسەبى تۇگەل ەسكى ءادىسى – قازاقتى جۇزگە ءبولىپ، تۋلاقشا تارتىپ، جۇنشە جۇلمالاۋ. جاۋلارىمىز قوعامىمىزداعى كەلەڭسىزدىكتەرمەن كۇرەستىڭ تۇپقازىعىنا دا جۇزگە ءبولۋدى زورلىقپەن تىقپالاپ الەك.
قازاقتىڭ كەزكەلگەن دۇشپانى «نايزا بەرىپ، جاۋعا قوياتىن» قازاقتىڭ كىشى ءجۇزىنىڭ ايرىقشا رۋحتى، ەرەكشە ءورشىل حالىق ەكەندىگىنەن حاباردار. دەمەك، الدىمەن كىشى ءجۇزدىڭ باس كوتەرگەن وركەۋدە وكىلدەرىن ساباسىنا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدى قايسار جۇرتقا قارسى ايداپ سالۋ كەرەك.
بەكارىستىڭ بالالارىنا قارسى باعىتتالىپ، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە تۇندىگىن اشقان كەسكىلەسكەن مايدان ءبىر ءسات سايابىر تاپقان ەمەس.
1. قازىرگى استانا قالاسىنىڭ اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆكە قارسى ارانداتۋشىلىقتار دۇركىن-دۇركىن ۇيىمداستىرىلىپ وتىر…
2. بۇرىنعى جوعارعى كەڭەستىڭ توراعاسى، مەملەكەتتىك حاتشى، بۇگىنگى زاماننىڭ «بۇقار جىراۋى» اتانعان جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، ەڭبەك ەرى ءابىش كەكىلباەۆء بىر-اق كۇندە سەناتورلىق قىزمەتىنەن بوساتىلدى...
3. بۇرناعى ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى قىرىمبەك كوشەرباەۆتى جاڭاوزەن قاسىرەتىنە كىنالى ساناپ، ونى ساياسي كەڭىستىكتەن ءبىرجولا قۋعا تالپىنىس جاسالدى.
4.ء تىلى مەن تاربيەسى ورىسشا بولسا دا، جۇرەگى مەن جانى ناعىز قازاق مارات ءتاجين قازاقتىڭ شىنايى تاريحىن جازۋعا تالپىنىسى ءۇشىن لاۋازىمىنان الاستاتىلدى.
5. ەكس-دەنساۋلىق ءمينيسترى، قولى شيپالى دارىگەر-حيرۋرگ جاقسىلىق دوسقاليەۆ پەن بۇرىنعى باس كەدەنشى سەرىك بايماعامبەتوۆتەردىڭ ۇستەرىنەن نەگىزىنەن ويدان قۇراستىرىلعان زاڭسىز قىلمىستىق ىستەر قوزعالدى.
6. ەلباسىنىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى اسلان مۋسين مەن ونىڭ نيەتتەستەرى بەرگەي جانە امانجان رىسقاليەۆتەر قازاقتىڭ اسا كۇردەلى ءوڭىرىن وركەندەتكەن باتىرلاردىڭ رولىنەن ءاپ ساتتە ەل قازىناسىن جىمقىرعان-قىمقىرعان قىلمىسكەرلەر بولىپ شىعا كەلدى. جەمە-جەمگە كەلگەندە، بەرگەي رىسقاليەۆتى قىزمەتىنەن بوساتقان ەلباسى: «مەنىڭ تاپسىرمالارىمدى تياناقتى ورىندادى» دەپ ماقتاعان ەدى...
7. جايىق جاعالاۋىنان بىرنەشە الەم مەن وليمپيادا چەمپيوندارىن دايىنداپ شىعارعان قازاقتىڭ اتاقتى پالۋانى ءمۇسىلىم وڭداعانوۆ تا تابان استىندا توپ قۇرعان «قاراقشى» اتانىپ، «قۇرمەت» وردەنىمەن قوشتاسىپ، تاس قاپاستا 12 جىلعا توعىتىلماقشى...
8. ەڭ ارعىسى ايەلى كارىس، بولمىسى عالىم-تەورەتيك ەرجان وتەمباەۆتىڭ ءوزى كيللەر جالداعان «كوكجال» ەكەن...
...جالپى بەكارىستىڭ بالالارىن قورقىتىپ-ۇركىتىپ، ساباسىنا ءتۇسىرۋ ءۇشىن جاسالعان بۇل شارالاردان تازا قانداس قازاقتىڭ ەمەس، سىرتقى جاۋ، اتا دۇشپاننىڭ الاقان ءىزى بايقالادى.
اتالعان ازاماتتاردىڭ ءبارى دە تەگىس كىشى ءجۇزدىڭ وكىلدەرى. قازاق سەكىلدى از جۇرتتا ءبىر ءجۇزدىڭ بالالارىنىڭ «قارا تىزىمگە» ءىلىنىپ، قاتار «ساپ تۇزەۋى» كەزدەيسوقتىق پا؟ قامسىز قيسىننىڭ قاۋپىن ەكشەپ-ولشەگەن كىم بار؟!.
كەشەگى قازاق قانداي ەدى؟..
ورتا ءجۇز قاراكەسەك قازىبەك ون جەتى جاستاعى، كىشى ءجۇز الشىن قارا جىگىت ون التى جاستاعى كەزىندە ءۇش ءجۇز باس قوسىپ، «ەل اعاسى» دەپ تولە ءبيدىڭ الدىنا بارماققا ءسوز بايلاپتى. اتالعان كۇندە تولە ءبيدىڭ اۋىلىنا كەلىپ ءتۇسىپتى. ءۇي تىگىلىپ، مال سويىلىپ جاتادى. تولە ءسوز باستايدى:
– ۋا، الەۋمەت، قۇس ۇشسا قاناتى تالاتىن، ات جۇرسە تۇياعى كۇيەتىن، يت ارقاسى قيان، قاشىق جەردەن كەلىپ وتىرسىڭدار، سەندەردەن ءبىر ءسوز سۇرايىن: «وسى اتتىڭ كۇشى قاي جەرىندە؟» – دەپتى.
سوندا بىرەۋ: «اتتىڭ كۇشى الدىندا»، – دەيدى، كەلەسى بىرەۋ: «اتتىڭ كۇشى ارتىندا»، ەندى بىرەۋى: «اتتىڭ كۇشى الدىندا دا ەمەس، ارتىندا دا ەمەس، ورتاسىندا»، – دەيدى.
تولە «ورتاسىندا» دەگەنگە قادالا ءبىر قاراپ:
– اتتىڭ كۇشى نە الدىندا بولماي، نە ارتىندا بولماي، ءداپ ورتاسىندا بولاتىن سەبەبى قالاي؟ – دەگەندە، الگى كىسى:
– باس باسشى، ارت قوسشى، استىندا ءتورت تىرەۋى بار ورتاسى ارقالىق ەمەس پە؟ كۇش ورتاسىندا بولاتىن سەبەبى سول، – دەيدى.
سوڭعى ايتۋشىعا تولە:
– بۇرىنعىلار ايتقان ەكەن: «بي ۇشەۋ بولسا، داۋ تورتەۋ بولادى»، – دەپ. ءۇش ەل ءۇش جاققا تارتىپ، داۋ ءبىتىمى بىتىراماۋ ءۇشىن ءبىر توبە بي اتاپ قويسا قالاي بولار ەدى؟ – دەپتى.
سودان كەيىن توبە بيلىككە ءۇش ءجۇز تالاس بولىپتى. ۇلى ءجۇز: ء«بىز بولامىز، ويتكەنى، ۇلكەن اعامىز»، – دەيدى. كىشى ءجۇز: ء«بىز بولامىز، ويتكەنى، كەنجەلىك – اتا جولىمىز بار»، – دەيدى. سوندا ماناعى «اتتىڭ كۇشى ورتاسىندا» دەگەن جىگىت ايتادى:
– اعا تورەشى بولمايدى، الدىندا قايمىعارى جوق، ءىنى تورەشى بولمايدى، ارتىندا قايىرىلارى جوق. ايبار قىلار الدىندا اعاسى بار، قايمىعارلىق ارتىندا ءىنىسى بار – ەكى جاعىنان دا قاۋپى زور، سول سەبەپتى، بيلىكتى ءادىل ايتاتىن توبە بيلىك ورتا جۇزگە لايىق، – دەيدى.
تولە بي جىگىتتەردەن سوندا ءجون سۇرايدى: «اتتىڭ كۇشى باسىندا» دەگەن ۇلى ءجۇز، «اتتىڭ كۇشى ارتىندا» دەگەن كىشى ءجۇز، ال «اتتىڭ كۇشى ورتاسىندا» دەگەن ورتا ءجۇز قاراكەسەك قازىبەك بولىپ شىعادى.
سوندا تولە بي:
– “قوي اسىعى دەمەڭدەر، قولىڭا جاقسا، ساقا عوي. جاسى كىشى دەمەڭدەر، اقىلى اسسا، اعا عوي”، دەگەن بۇرىنعىلاردىڭ ايتۋى بار ەدى. ۋا، جانىم قازىبەك، توبە بيلىكتىڭ ابىرويىن ساعان بەردىك، ايتقان سوزدەرىڭ جوبا بولسىن، – دەپ، قازىبەكتى وڭ جاعىنا وتىرعىزىپ، باتاسىن بەرەدى.
تولە ءبيدىڭ اۋىلى ءبىر كولدىڭ جاعاسىندا ەكەن. ەل اراسىنداعى الگى داۋلى ماسەلەنى كەڭەسكەلى تولە، قازىبەك، قاراجىگىت ۇشەۋى كولدىڭ جيەگىندەگى ءبىر كوگال جەرگە بارىپ وتىرعان كەزدە سۋعا ءبىر توپ اققۋ كەلىپ قونىپتى. تولە ايتىپتى:
- ءبىر اۋىز ءسوز ايتالىق: باسىن ءبىرىمىز، ورتاسىن ءبىرىمىز، اياعىن ءبىرىمىز. ءسوزىمىز ءبىر جەردەن شىقسا، كەيىنگى بيلىگىمىز بەن ەلدىك بىرلىگىمىز دە ءبىر شىعار، – دەيدى.
سوندا قازىبەك وتىرىپ:
- اقساقال، باسىن ءوزىڭىز باستاڭىز! – دەپتى.
بەتتەرى كولگە قاراپ وتىر ەكەن.
– بۇل كولدىڭ الار ما ەدى قۋىن اتىپ، – دەيدى تولە.
– جازىم بولىپ جۇرمەسىن سۋىن اتىپ، – دەيدى قازىبەك.
– ۇلكەن جيىن، ۇلكەن توي بوپ جۇرمەسىن، سۋدا جۇرگەن پەرىنىڭ قىزىن اتىپ، – دەيدى قاراجىگىت.
– ءسوزىمىز ءبىر جەردەن شىقتى، «ىرىس الدى – ىنتىماق» دەگەن عوي! ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر اۋىزدان ءسوز شىعارىپ، ينشاللا، ارتىمىز ءباتۋالى بولادى ەكەن، – دەپ تولە قارت قۋانىپ قالىپتى، ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى سونىمەن ىنتىماقتاسىپ تارقاپتى...
...قازاق قازاق بولعالى ورىستىڭ ورمانى سىڭسىعان باتىس قاقپامىزدى اپايتوسىمەن قورعاعان جاۋجۇرەك جۇرت كىشى ءجۇزدىڭ قايقى قىلىش، ءورشىل بولمىستى قاھارمانى ماحامبەت بابامىز:
«حاننىڭ ءىسى قاتايدى،
ازامات ەردەن باق تايدى.
قاندى كوبە كيىنىپ،
ءبىر اللاعا سيىنىپ،
ۇرانداپ جاۋعا تيگەندە،
كىم جەڭەرى تالاي-دى.
جولداستارىم، مۇڭايما!
جايىقتىڭ بويى كوك شالعىن،
جايىقتىڭ بويى كوك شالعىن –
كۇزەرمىز دە جايلارمىز.
كۇلىستى-سىندى كۇرەڭدى
كۇدىرەيتىپ كۇندە بايلارمىز.
قۇداي ءىستى وڭداسا،
ءىسىم جونگە كەلگەندە،
قامالاعان كوپ دۇشپان
ءالى دە بولسا، قويداي قىلىپ ايدارمىز!
جولداستارىم، مۇڭايما!» – دەپ جىرلاعان ەكەن، ەندەشە، قازاققا كەرەگى – ءجۇز بەن رۋعا ءبولىنىپ-بولشەكتەنۋ ەمەس، بەرىك جۇدىرىققا بەكەم-بىرىگۋ!
...مەيلىڭ، ءبىر زاماندا ءماجىلىس مىنبەرىنەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى نۇرتاي ابىقاەۆقا: «قازاقتى بولگىسى كەلگەن كىشى ءجۇزدىڭ بالاسى قاجىمۇقان عابدوللاعا شارا قولدانىڭىز!» – دەپ تالاپ قويىپ، اتا جاۋلارىمىزدىڭ ارانداۋىنا الدانعان دەپۋتات، قازىرگى ادەبيەتشى ۋاليحان اعامىز تاعى دا: «قاجىمۇقان عابدوللا كىشى ءجۇزىن قولدادى!» دەپ تاسىراڭداي بەرسىن، ال، مەن عابەڭنىڭ (عابيت مۇسىرەپوۆ): «جۇزگە بولگەننىڭ – ءجۇزى كۇيسىن!» – دەيتىن دانالىعىن داتكە قۋات ەتكەن اداممىن!
بەتتىڭ كۇيگەنىنەن، شەتتىڭ سۇيگەنىنەن ساقتاسىن!!!
رەداكتسيادان:
اۆتوردىڭ كوزقاراسى مەن كەلتىرگەن دايەگىنە رەداكتسيا جاۋاپ بەرمەيتىندىگىن ەسكەرتەدى.
Abai.kz
