«قۇنسىزدانۋدان قۇتىلۋدىڭ جالعىز جولى – ساياسي وزگەرiستەر»
دەۆالۆاتسيانى ءۇش مارتە باستان وتكەرگەن قازاقستاننىڭ ءتول تەڭگەسi قازiرگi قۇنىن قانشا ۋاقىتقا دەيiن ۇستاپ تۇرا الادى؟ ساراپشىلار بiر دوللار ءۇشiن 185 تەڭگە بولىپ بەلگiلەنگەن باعامدى ارتىق قورمەن جاسالدى دەپ ەسەپتەيدi. دەسەك تە بۇل تەڭگە الداعى جىلدارى قۇنسىزدانبايدى دەگەنگە كەپiلدiك بولا المايدى. ساراپشى ايدار الiباەۆ ەلiمiز ناقتى ءوندiرiس ورىندارىن اشىپ، ونەركاسiپتi جولعا قويمايىنشا، تەڭگە اراعا بەلگiلi بiر مەرزiم سالىپ قايتا قۇنسىزدانادى دەپ ەسەپتەيدi.
دەۆالۆاتسيانى ءۇش مارتە باستان وتكەرگەن قازاقستاننىڭ ءتول تەڭگەسi قازiرگi قۇنىن قانشا ۋاقىتقا دەيiن ۇستاپ تۇرا الادى؟ ساراپشىلار بiر دوللار ءۇشiن 185 تەڭگە بولىپ بەلگiلەنگەن باعامدى ارتىق قورمەن جاسالدى دەپ ەسەپتەيدi. دەسەك تە بۇل تەڭگە الداعى جىلدارى قۇنسىزدانبايدى دەگەنگە كەپiلدiك بولا المايدى. ساراپشى ايدار الiباەۆ ەلiمiز ناقتى ءوندiرiس ورىندارىن اشىپ، ونەركاسiپتi جولعا قويمايىنشا، تەڭگە اراعا بەلگiلi بiر مەرزiم سالىپ قايتا قۇنسىزدانادى دەپ ەسەپتەيدi.
– ايدار بايداۋلەتۇلى، ۇلتتىق بانكتiڭ توراعاسى قايرات كەلiمبەتوۆ رەسەيلiك “وگونەك” جۋرنالىنا بەرگەن سۇحباتىندا جارتى جىلدىڭ iشiندە تەڭگەنiڭ بۇرىنعى باعامىن ۇستاپ تۇرۋ ءۇشiن 6,4 ميلليارد دوللار جۇمسالعانىن، سوندىقتان دەۆالۆاتسيا ءماجبۇرلi شارا بولعانىن ايتتى. بۇل راسىندا دا سولاي ما، الدە ودان قاشىپ قۇتىلۋدىڭ جولى بار ما ەدi?
– جوق، ودان قاشىپ قۇتىلا المايتىن ەدiك. بۇل – وسىمەن تەڭگەنiڭ ءۇشiنشi مارتە دەۆالۆاتسياعا ۇشىراۋى. العاشقى ەكi قۇنسىزدانۋ الەمدiك داعدارىس كەسiرiنەن بولدى دەپ، ونىڭ سەبەپتەرiن سىرتتان iزدەدiك. ال قازiرگiسiنە رەسەي رۋبلiنiڭ قىسىمى بولماسا، باسقا سىرتقى فاكتورلار اسەر ەتكەن جوق.
ءوز باسىم دەۆالۆاتسيانىڭ بiرنەشە سەبەبiن اتاپ وتەر ەدiم. بiرiنشiدەن، رەسەي رۋبلiنiڭ قۇنسىزدانۋى. بۇل ءبارiبiر تەڭگەگە اسەر ەتپەي قويمايدى. ەكiنشiدەن، ادەتتە تەڭگەگە مۇناي باعاسى اسەر ەتەتiن. قازiر قارا التىننىڭ باعاسى تۇراقتى، باررەلiنە 100 دوللاردان ارتىق. سوندىقتان مۇناي فاكتورى دا جوق. دەگەنمەن تەڭگەگە بۇل جولى تاۋ-كەن مەتاللۋرگيالىق ونەركاسiپ سەكتورىنداعى شيكiزات باعاسىنىڭ تومەندەۋi اسەر ەتتi. مەتالدىڭ الەمدiك نارىقتاعى باعاسى ارزاندادى.
تاعى بiر سەبەپ – مەملەكەتتە اقشانىڭ تيiمسiز جۇمسالۋى. مۇنايدان تۇسكەن تابىس، بيۋدجەت قارجىسى، حالىقتان سالىق رەتiندە جينالاتىن الىم-سالىم كوپ-كورiم بولعانىمەن، بۇل اقشاعا زاۋىت-فابريكالار سالىنبادى. بiز ەشتەڭە وندiرمەيمiز. ولاي بولسا، تەڭگەنiڭ قۇنىن تولتىراتىن ەشتەڭە جوق. ونىڭ قۇنى جوق، ول بوس، بىلايشا ايتقاندا تەك دوللارعا بايلاۋلى مۇناي تەڭگەلەرi. مۇناي باعاسىنا تاۋەلدi مۇناي تەڭگەلەرi دەسەك تە بولادى. ونەركاسiپ جانە تۇتىنۋشىلىق تاۋارلار، قىزمەتتەر، ازىق-تۇلiك تۇرiندەگi ناقتى باعاسى جوق.
وزگە دامىعان ەلدەرگە ەكونوميكالىق داعدارىس نەلiكتەن ونشا اۋىر تيمەيدi? سەبەبi ولاردىڭ ەكونوميكاسى مىقتى. ال مىقتى ەكونوميكا دەگەن نە؟ بۇل ءوز ەلiن ونەركاسiپ، ءوندiرiس تاۋارلارىمەن قامتي الاتىن، ءوز ەلiن كيiندiرەتiن، ءوز ەلiن تاماقتاندىرۋعا قابiلەتتi ەكونوميكا. بiزدە مۇنىڭ بiرi دە جوق. سوندىقتان تەڭگە ءالسiز.
سوڭعى ون جىلدىڭ iشiندە يۋاننiڭ دوللارعا قاتىستى قۇنى وتىز پايىزعا كۇشەيدi. ون جىل بۇرىن 100 دوللار ءۇشiن 805 يۋان بەرسە، قازiر 600 يۋان ساناپ بەرەدi.
تايلاند باتى تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. بەس جىل بۇرىن باتتىڭ قۇنى بiر دوللار ءۇشiن 42-43 بات بولسا، قازiر ول 31-32 باتقا جەتتi. نەلiكتەن؟ بىلاي قاراعاندا، تايلاندتىڭ ەشقانداي شيكiزاتى جوق. قىتايدا شيكiزات بار بولعانىمەن، ول ەلدiڭ تۇتىنۋ كورسەتكiشi جوعارى، سوندىقتان شيكiزاتتى سىرتتان ساتىپ الادى. شيكiزاتى جوق نەمەسە تاپشى ەلدەردiڭ ءوزi ۆاليۋتالارىن نىعايتا الدى. سەبەبi بۇل ەلدەردiڭ ءوندiرiسi جولعا قويىلعان،ءوز ونەركاسiبi بار. بۇكiل تۇتىنۋشىلىق قاجەتتiلiكتەرiن وزدەرi وتەيدi. قىتاي ءوز قاجەتتiلiكتەرiن بىلاي قويعاندا، الەمنiڭ جارتىسىن كيiم-كەشەك، باسقا دا تاۋارلارمەن قامتاماسىز ەتiپ وتىر. ۆاليۋتاسى سوندىقتان مىقتى.
دەۆالۆاتسيانىڭ تاعى بiر سەبەبi – رەسەي رۋبلi السiرەگەندiكتەن، بiزدiڭ ەكسپورتەرلەر ۇتىلا باستادى. ولاردىڭ بۇكiل ارەكەتi ارزاندادى دەگەن ءسوز. ال بiزدiڭ ەلدە ەكسپورتەرلەر مۇددەسi الدىڭعى ورىنعا قويىلادى. ەكسپورتەرلەردi قولداۋ ءۇشiن دە دەۆالۆاتسيا جاسالدى. ولارعا مىقتى تەڭگە تيiمسiز.
– اقشانى وڭدى-سولدى شاشۋ، تيiمسiز جۇمساۋدى قۇنسىزدانۋدىڭ بiر سەبەبi رەتiندە ايتتىڭىز. بۇل رەتتە مەملەكەتتiڭ بيۋروكراتيالىق اپپاراتى تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر ما؟
– مەملەكەتتiك يميدجدiك جوبالارعا كوپ اقشا جۇمسايدى. ازيادا، ەكسپو، تاعى دا باسقا شارالارعا كەتەتiن شىعىن شاش ەتەكتەن. بۇل بiزگە تابىس اكەلمەيدi, كەرiسiنشە، iس-شارا اياقتالعان سوڭ سول قوندىرعىلار مەن قۇرالداردى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشiن دە اقشا كەتەدi.
ەلدەگi بيۋروكراتيالىق اپپارات تا تىم ۇلكەن. مينيسترلiكتەر، اكiمدiكتەر، مەملەكەتتiك كومپانيالار، “سامۇرىق-قازىنا” ۇلتتىق ءال-اۋقات قورىندا قىزمەت ەتiپ جۇرگەن ءجۇز مىڭداعان ادام بيۋدجەت ەسەبiنەن قارجى الادى. كۇشتiك قۇرىلىمدار، اسكەر دا سولاي. ولاردىڭ ەشقايسىسى ەشتەڭە وندiرمەيدi. تەك مەملەكەت ەسەبiنەن جاقسى قارجى الىپ كۇن كورiپ ءجۇر. بار وندiرەتiنi – قاعازدارعا جازىلعان جوبالار، پايداسىز كونفەرەنتسيالار.
– دەمەك، بۇلاي جالعاسا بەرسە، الداعى جىلدارى دا دەۆالۆاتسيادان كوز اشپايتىن شىعارمىز؟
– ءيا، دەۆالۆاتسيا بولا بەرمەك. بiراق ونىڭ ناقتى مەرزiمiن، اراعا قانشا جىل سالىپ تەڭگە قايتا قۇنسىزداناتىنىن تاپ باسىپ ايتا المايمىن. قازiر دەۆالۆاتسيا ارتىق قورمەن جاسالدى. وسى قور تەڭگەنi بiرنەشە جىل بويى دەالۆاتسيالاماي، بەيقام ءومiر سۇرۋگە مۇمكiندiك بەرەدi. ارينە، مۇنىڭ ءوزi مۇناي قۇنى تومەندەمەگەن جاعدايدا عانا مۇمكiن نارسە. ال ەگەر مۇناي 70-60, تiپتi 50 دوللارعا دەيiن قۇلدىراسا، بiزدi تاعى دا دەۆالۆاتسيالىق پروتسەستەر كۇتiپ تۇر.
دەسەك تە ەلدە زاۋىت، فابريكالار جوق بولعاندىقتان، ءبارiبiر دەۆالۆاتسيا بولا بەرمەك. ال قازiرگi ساياسي رەجيمدە زاۋىت، فابريكالار سالىنبايدى. سەبەبi مۇنىڭ تاۋەكەلدەرi تىم كوپ. جەمقورلىق كورسەتكiشi جوعارى، ونىڭ ۇستiنە بولiنگەن قارجى تالان-تاراجعا تۇسەدi. دەمەك، تىعىرىقتان شىعارار جالعىز جول – ساياسي وزگەرiستەر. بiزگە تاۋەلسiز سوتتار، ادiلەتتi جولمەن سايلانعان پارلامەنت، حالىققا جانە پارلامەنتكە ەسەپ بەرەتiن مينيسترلەر كەرەك. شەنەۋنiكتەردiڭ حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشiلiگi بولۋى كەرەك. شەنەۋنiكتەر باعدارلامانى قالاي ورىندادى، بيۋدجەت قارجىسىن قالاي جۇمسادى، سول ءۇشiن جاۋاپكەرشiلiكتi اتقارىپ، پارلامەنت الدىندا ەسەپ بەرۋi تيiس.
بۇلاي بولمايىنشا، بiزدiڭ ەكونوميكا دەۆالۆاتسيالىق بولا بەرەدi. دەۆالۆاتسيا وسى ەكونوميكانىڭ مازمۇنى بولىپ تۇر.
– تەڭگە دەۆالۆاتسياسىنان كەيiن حالىقتىڭ سالىمدارى، ونىڭ iشiندە زەينەتاقى سالىمدارى دا قۇنسىزداندى. بۇدان شىعۋدىڭ قانداي جولى بار؟
– ءيا، جۇرتتىڭ زەينەتاقى سالىمدارى، بانكتەگi دەپوزيتتەر، جاستىقتىڭ استىنا جاسىرعان جيعان-تەرگەنi, جالاقىسى قۇنسىزداندى. ونىڭ ۇستiنە ءبارi سىرتتان اكەلەتiندiكتەن، تاۋارلار باعاسى دا وسەدi. حالىقتىڭ ساتىپ الۋ قابiلەتi تومەندەدi. بىلاي قاراعاندا، زەينەتاقى شوتتارىندا جاتقان حالىقتىڭ سالىمى تەڭگەمەن ساقتالعاندىقتان ول سول كۇيiندە جاتقان سياقتى. دەسەك تە ول قارجىنىڭ قۇنى تومەندەدi. مۇنى ەندi وتەيتiن ناقتىلى مۇمكiندiكتەر دە جوق.
مۇنداي جاعدايدا تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جالعىز جولى – جۇمىس بەرۋشiلەر جالاقىنى 20 پايىزعا كوتەرسە، مۇنىڭ سەپتiگi تيەر ەدi. بiراق ونى بارi بiردەي جاساي بەرمەيتiنi تۇسiنiكتi.
مۇنداي جاعىمسىز ۇردiستەردiڭ iشiندە كوڭiل جۇباتاتىن جالعىز نارسە – ءبارiبiر شيكiزات رەسۋرستارىنىڭ ارقاسىندا تەڭگەنiڭ ايتەۋiر بiر قۇنى بار. شيكiزاتى جوق پوستكەڭەستiك مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا بiزدەگi جالعىز جاعىمدى نارسە – وسى شيكiزات بولىپ تۇر.
– اڭگiمەڭiزگە راقمەت!
اڭگiمەلەسكەن
ەلنۇر باقىتقىزى.
"جاس الاش" گازەتى
