دۇنيەجۇزىندەگى قانداستارىمىزدىڭ باسىن تۋعان جەردە بىرىكتىرۋ - ءبىزدىڭ قاسيەتتى پارىزىمىز!

        ق.توقاەۆ (2019 جىل ءساۋىردىڭ 12 كۇنى، ماڭعىستاۋ)

سىزدەر «سۇيەگىم اتاجۇرتىمدا جاتسا» دەپ تىلەگەن اتالار اماناتىن ارقالاپ كەلىپ وتىرسىزدار. شەتتەگى باۋىرلارىمىزدىڭ تابانىنا كىرگەن شوڭگە، ءبىزدىڭ جان-جۇرەگىمىزدى دە سىزداتۋى كەرەك!

        ن.ءا. نازارباەۆ (2011 جىل مامىردىڭ 25 كۇنى. استانا دقق-نىڭ IV قۇرىلتايى)

كوش قالاي باستالدى؟

1953 جىلى ستالين قايتىس بولدى. 1956 جىلى اقپاندا كوكپ-نىڭ جيىرماسىنشى سەزىدە ن. حۋرۋششەۆ «جەكە باسقا تابىنۋ جانە ونىڭ زارداپتارى» اتتى ايگىلى بايانداماسىن جاسادى. سونىمەن كەڭەس وداعىنىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىندا ۇلكەن بۇرىلىستار بولىپ، بۇل ءداۋىردى حالىق «حۋرۋششەۆتىڭ جىلىمىعى» دەپ اتادى. ارتىنان ازاماتتىق سوعىس جانە 1937 جىلعى رەپرەسسيا كەزىندەگى ناقاق كەتكەن قۇرباندار اقتالا باستادى. ەكىنشى جيھاندىق سوعىستان كەيىن الەمدەگى ەكى الىپ دەرجاۆانىڭ بىرىنە اينالعان كەڭەس وداعى ءوز ىقپالىنا كىرگىزگەن ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىندەگى ارزان شيكىزات كوزىنە سۇيەنە وتىرىپ عىلىم، ەكونوميكا جانە مادەنيەت، ءبىلىم، دەنساۋلىق جاعىنان زور جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى.

كەڭەس وداعىنىڭ استىق قامباسى جانە ونەركاسىپ بازاسىنىڭ بىرىنە اينالعان قازاقستان دا سان قيلى سىناقتى باستان وتكەرسە دە، وركەنيەتتىڭ كوشىنەن قاعىس قالعان جوق. اسىرەسە، تاريح قويناۋىندا «مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلىپ»، قاتاڭ يدەولوگيالىق سۇزگىدەن وتە وتىرىپ، ءوز تاريحىن ىزدەپ، ۇلتتىق كودىن جوعالتپاۋعا تالپىندى. ونىڭ باستى كورىنىسى م.و.اۋەزوۆ باستاپ بەرگەن تاريحي روماندار لەگىنىڭ الپىسىنشى جىلداردىڭ سوڭى مەن جەتپىس، سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ارالىعىندا ۇلكەن كەرۋەنگە اينالۋى ەدى. «اقجايىق»، «قان مەن تەر»، «التىن وردا»، «كوشپەندىلەر»، «سوڭعى كوش»، «الاساپىران»، «ۇركەر»، «ەلەڭ-الاڭ» ت.ب. سياقتى كلاسسيكالىق شىعارمالار دۇنيەگە كەلىپ، قازاق وقىرماندارىنىڭ تامىرىنا قان قۇيىپ، جادىن جاڭعىرتتى. سوعىستان كەيىن ورناعان تىنىشتىق پەن توعىسقان وركەنيەت قازاقي سانانىڭ قۇرىپ كەتپەي ساپالىق وزگەرىسكە ۇشىراۋىنا، دامۋىنا ءوز اسەرىن تيگىزدى. جوعارىداعى تاريحي رومانداردىڭ جاپپاي جارىق كورۋى ءتىلى قاقپاي كورىپ، ءدىنى شەكتەۋگە ۇشىراعان، ءداستۇرى مانسۇقتالىپ، ءدىلى دۇبارالانعان، رەۆوليۋتسيا، رەپرەسسيا، اشتىق، قۇعىن-سۇرگىننەن جانى، ءتانى جارالانىپ، جان سانى كەمىگەن وتار ۇلتتىڭ ءۇمىتىن وياتىپ، جۇرەگىنە ساۋلە ءتۇسىردى. سونىمەن بىرگە 1957 جىلى، 1962 جىلى باقتى، قورعاس شەكارالارى ارقىلى قىتايدان ەكى دۇركىن كوش كەلدى. بۇل كوشتىڭ جاڭعىرىعى باسقا دا وداقتاس رەسپۋبليكالاردى شارپىپ، قاساقانا قولدان جاسالعان ساياسي ناۋقاندار مەن وقيعالاردىڭ كەسىرىنەن ءوز ەلىندە وتىرىپ ازشىلىققا اينالعان جەرگىلىكتى حالىق پەن وتارلاۋشىلار اراسىنداعى الشاقتاپ بارا جاتقان ارا سالماقتى از دا بولسا تەڭەستىرە ءبىلدى.

الەمگە قوجا بولۋعا ۇمتىلعان ەكى الىپ يمپەريانىڭ باقتالاستىعى ساياسي، ەكونوميكا، اسكەري جاقتاعى جاپپاي قارۋلانۋدا كورىنىس تاۋىپ قانا قويماي، اسىرەسە، اينالاسىنا «جۇمساق كۇش» ارقىلى ىقپال ەتۋ سىندى «مىلتىقسىز مايداندا» دا جالعاستى. سونىمەن قازاقستان دا بۇل مايدان شەبىنىڭ ءبىر جاعىنا شىعىسىپ بەردى. 1976 جىلى قىركۇيەك ايىندا قازاق كسر مينسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بايكەن ءاشىموۆ «وتان» قوعامىنىڭ (كەيىن بۇل قوعام «قازاقستان» قوعامى دەپ اتالدى) شتاتى مەن قارجىلاندىرۋ كوزىن بەكىتۋ تۇرالى ۇكىمگە قول قويدى. (دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى اتاجۇرت باسپاسى، الماتى 16 بەت). قوعامنىڭ توراعاسى قر اكادەمياسى ءتىل ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى،  اكادەميك سمەت كەڭەسباەۆ بولىپ تاعايىندالسا، قازاق كسر مينسترلەر كەڭەسىنىڭ الەۋمەتتىك جانە مادەني پروبلەمالارعا، شىعارماشىلىق جانە قوعامدىق ۇيىمدارعا باسشىلىق ەتەتىن ورىنباسارى شاڭگەرەي جانىبەكوۆ جاڭا قوعامنىڭ ۇيىمدىق جانە قارجىلىق ماسەلەلەرىن شەشۋگە تولىقتاي جاۋاپتى بولدى. ول كىسى زەينەتكە شىققان سوڭ دا قوعامنىڭ جۇمىسىنا ءبىراز جىل جەتەكشىلىك ەتتى.

«قازاقستان» قوعامى دۇنيەگە كەلگەن سوڭ العاشقى جۇمىسىن شەتەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتار اراسىنداعى جاعدايدى جانە ولاردىڭ تاريحي وتانىنا دەگەن كوزقاراسىن زەرتتەۋدەن باستادى. سونىمەن بىرگە، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، ءدىني قايراتكەرلەر، ىقپالدى رۋ باسىلارى، جاستارمەن تىكەلەي بايلانىس ورناتىپ، حات-حابار الىستى. ولاردى اتامەكەندى ارالاپ قايتۋعا، قوناققا شاقىردى. سوتسياليستىك قوعامنىڭ ابزالدىعىن، قۇندىلىعىن ناسيحاتتادى. ولاردىڭ تىلگە، داستۇرگە، اتامەكەندە بولىپ بولىپ جاتقان جاڭالىقتارعا دەگەن ىنتىزارلىقتارى ەسكەرىلىپ ا.بايتۇرسىنوۆ توتە جازۋى نەگىزىندەگى «شالقار» حالىقارالىق گازەتى وقىرماندارىنا جول تارتتى. گازەتتىڭ باس رەداكتورى باستابىندا مۇسا ءدىنىشوۆ بولسا، كەيىن قىتايدان الپىسىنشى جىلدارى كەلگەن قانداسىمىز ۋاقاپ قىدىرحانۇلى بولدى. 1982 جىلى سول كەزدەگى ازياداعى ەڭ بيىك تەلەمۇنارا بولىپ سانالاتىن الماتى تەلەمۇناراسىنىڭ قۇرلىسى اياقتالعان سوڭ «اتامەكەن» تەلو-راديو حابارلارى تىكەلەي ەفيرگە شىقتى. سونىمەن الىستاعى اعايىن اتامەكەننىڭ جاڭالىقتارى مەن وزگەرىستەرىن راديو تولقىندارى ارقىلى كۇندەلىكتى حابار الىپ وتىراتىن جاعدايعا جەتتى. ءداستۇرلى ءان مەن كۇيدىڭ اۋەنى جاندارىن تەربەپ، سارعايعان ساعىنىشتارىن باستى.

ون التى جاسىندا سوعىس، توڭكەرىس، دۇربەلەڭنەن قاشىپ، اۋعان ەلمەن بىرگە گيمالاي اسىپ، ءۇندىستان، پاكىستان، كاشميردە دامىلداپ، ەڭ سوڭىندا تۇركيا ۇكىمەتىنەن پانا سۇراپ، سول كەزدەگى پرەمەر-مينيستر مەندەرەس ادناننىڭ قامقورلىعىنا كەنەلىپ، انادولىعا بارىپ ورنالاسقان جازۋشى، تەولوگ حاليفا التاي قۇداي قوسقان قوساعىمەن بىرگە 1978 جىلى الماتىعا العاش رەت قادام باستى. ودان كەيىن حامزا ۇشار، حامزا يلەن كەلدى. گەرمانيادان ءابدىراحمان شەتين، مۇرتازا بۇلتاي، ىدىرىس ەربول، تۇركيادان مانسۋر ءتايجى، يراننان يسلام جەمەنەي، اۋعانستاننان مۋحامەد قىلىش، موڭعوليادان يسلام قابىكەي، قىتايدان شارا تاڭجارىققىزى قاتارلى كىسىلەر «وتان»، قوعامىنىڭ شاقىرتۋىمەن ۇزدىك-سوزدىق كەلە باستادى. سول كەزدەگى ستۋدەنت، بۇل كۇندە بىلدەي الاشتانۋشى عالىم ابدىۋاقاپ قارانىڭ ساعىنىشقا تولى جۇرەك جاردى حاتتارى قوعام باسشىلارىنىڭ ەت جۇرەگىن شىمىرلاتتى. ۋاقىت كەرۋەنى جىلجىپ وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى ون جىلدىعىنىڭ شىمىلدىعى اشىلار الدىندا (1990) قازاقستانعا 120 وتانداسىمىز كەلىپ قايتىپتى.

1990 جىلى قازاننىڭ 12 كۇنى قازاق كسر-نىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويى سالتاناتپەن تويلانعاندا 8 ەلدەن 22 ەتنيكالىق قازاق ەل باسشىسىنىڭ ارنايى شاقىرۋمەن كەلىپ، سول تاريحي ءساتتىڭ كۋاسى بولدى. ەرتەسى سيلى قوناقتار قازاق كسر مينسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى كۇمىسجان ومىرباەۆانىڭ ارنايى قابىلداۋىندا بولدى. سەڭ بۇزىلدى.  جول اشىلدى. شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ پەرزەنتتەرى قازاقستانداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنا كەلىپ ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. 1992 جىلى 20 ناۋرىزدا قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اكتيۆ زالىندا ناۋرىز مەرەكەسى بايلانىسىمەن جينالعان شەتەلدىك قانداس ستۋدەنتتەردىڭ سانى 103 كە جەتتى.

1991 جىلى 25 ناۋرىزدا سەمەي وبلىسى حالىق دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ اتقارۋشى كوميتەتى قازاق كسر-ءنىڭ مينسترلەر كابينەتىنە موڭعوليادان قازاق ۇلتىنىڭ ازاماتتارىن تۇراقتى تۇردە شاقىرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساپ «وبلىس اۋماعىندا موڭعوليادان 300 وتباسىنى قابىلداي الاتىنىن» جازدى. ەكى جاقتى كەلىسسوزدىڭ ءساتتى بولۋى جانە سول ەلدە جاساپ جاتقان ساعات زاقانقىزى، زۋقا جاپپارۇلى، اياتقان تۇرسىنبەكۇلى، شەگەبەك توقتامۇراتۇلى، بوتاكوز ۋاتقانقىزى، قابىلباي قىرىنبايۇلى قاتارلى بەلسەندى ازاماتتاردىڭ ۇيتقى بولۋىمەن 70 ادام ەلگە كوشىپ كەلدى. (قازاق دياسپوراسى جانە اتامەكەنگە ورالۋ (1991-2912): ۇجىمدىق مونوگرافيالىق ەڭبەك ، الماتى: «ەلتانىم» باسپاسى ، 268 ب.)

1991 جىلى 11 قاراشادا قازاق كسر مينيسترلەر كابينەتىنىڭ «باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە شەتەلدەردەن سەلولىق جەرلەردە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلدىرۋشى بايىرعى ۇلت ادامدارىن قازاق كسر-ىندە قونىستاندىرۋ ءتارتىبى جانە شارتتارى تۋرالى» № 711  قاۋلىسى شىقتى. 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. سول جىلى 31 جەلتوقساندا قازاقستان پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆ راديودا شەتەلدەگى دياسپورا وكىلدەرىنە ارناپ ءسوز سويلەپ، جوعارىداعى قاۋلىنى ايتا كەلىپ: «اتامەكەنگە كەلەم دەۋشىلەرگە ەسىك اشىق، ارۋاق قولداسىن!»، - دەپ ۇندەۋ تاستادى.

1991 جىلى كۇزدە نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ەگەمەن ەلدىڭ پرەزيدەنتى رەتىندە تۋىسقان تۇرىك ەلىنە تۇڭعىش مەملەكەتتىك ساپارمەن باردى. سول ساپاردا ىستامبۇل اۋەجايىندا قارسى الۋعا شىققان قانداستار «اقسارباس! اقسارباس!» دەپ قول جايىپ، بىردەن ءۇش اقسارباس قۇرباندىق شالادى. ارتىنان «ءمارمار» قوناق ۇيىندە بولعان دياسپورا وكىلدەرىمەن كەزدەسۋ كەزىندە موڭعوليادان كەلگەن ءبىر قانداس: «قازىر وزدەرىڭىز سياقتى تاۋەلسىزدىك العان  بىرنەشە ەلدە ۇلتتىق قۇرىلتايلار ءوتىپ جاتىر. وسىنداي جيىن قازاقستاندا قاشان بولماقشى؟» (دقق ، اتاجۇرت باسپاسى، الماتى،  2007 جىل ، 97 بەت) دەپ سۇراق قويادى. سول كەزدە قىرعىزستان الەم قىرعىزداردىڭ باسىن قوسىپ، قۇرىلتاي وتكىزەدى ەكەن دەگەن قاۋەسەت شىققان. ەل پرەزيدەنتى قاسىندا وتىرعان قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باس حاتشىسى قالداربەك نايمانباەۆپەن ءسال كەڭەسكەننەن كەيىن، «كەلەسى جىلى وتكىزەمىز»،- دەپ كەسىپ ايتادى. جىل ايلانباي ەل تاۋەلسىزدىگى جاريالانىپ، بيلىكتىڭ باسقارۋ جۇيەسىنە ۇلكەن وزگەرىس كىرەدى دە، نارىق باستالىپ، شىعارماشىلىق وداقتاردىڭ بەرەكەسى كەتە باستايدى. ۋادەلى قۇرىلتاي مەرزىمى تاياعاندا سالماق قايتادان قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى مەن مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ اپپاراتى دەگەن اتاعى الاتاۋداي ۇلكەن مەكەمەگە تۇسەدى. قر مينيسترلەر كابينەتىنىڭ 1992 جىلى 27 تامىزداعى № 709 «دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىنا ازىرلەنۋ جانە ونى وتكىزۋ تۋرالى» قاۋلىسى شىعىپ، قۇرىلتايعا دايىندىق باستالىپ، ەل قازىناسىنان 28 ميلليون سوم ءبولىندى. قازاقستان جازۋشىلار وداعى،  رەسپۋبليكالىق «قازاقستان»، «قازاق ءتىلى» قاتارلى قوعامدىق ۇيىمدار اپپاراتتىڭ باسشىلىعىندا سەلبەسىپ جۇمىس اتقاراتىن بولدى. ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى قۇرىلىپ، ونىڭ توراعاسى قر پرەمەر-ءمينستردىڭ يدەولوگياعا جاۋاپتى ورىنباسارى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ ورىنباسارلارى ق.نايمانباەۆ، ت.ابدىك، ا.سارسەنباەۆ (قر پرەزيدەنتى مەن مينيسترلەر كابينەتى ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى) ال، القا مۇشەلەرى بۇكىل ەلگە تانىمال عىلىم، ونەر، مادەنيەت سالاسىنىڭ تۇلعالارى مەن ۇكىمەت مۇشەلەرىن قامتىعان 35 ادامنان قۇرالدى. قۇرىلتاي وتەتىن مەرزىم، قىركۇيەك ايىنىڭ 28 كۇنى باستالىپ، قازان ايىنىڭ 3 كۇنى جابىلاتىن بولىپ بەلگىلەندى. ەل پرەزيدەنتى ءوز نازارىندا ۇستاپ، مىقتى كوماندا قۇرىلعان سوڭ جۇمىس وزدىگىنەن ءجۇرىپ كەتتى. ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، سول كەزدە وتىزعا دا كەلمەگەن ا.سارسەنباەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «بۇل قۇرىلتاي ءبىزدىڭ ءبولىمىنىڭ جاۋىنگەرلىك سىناعى بولايىن دەپ تۇر» («دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى: 15 جىل»  الماتى 2007 جىل، 31 ب)  دەپ ەسكە الادى، سول كەزدەگى ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنىڭ باسى-قاسىندا بولعان جازۋشى، قوعام قايراتكەرى الىبەك اسقاروۆ. قۇرىلتايعا ەل-ءىشى سىرتى بولىپ، باس-اياعى 300-دەي ادام جيىلدى. الىستان اتاجۇرتىن اڭساپ كەلگەن قۇرىلتاي قوناقتارىن الماتى اۋەجايىندا ارنايى وركەسترمەن «ەلىم-اي» ءانىن شىرقاپ تۇرىپ قارسى الدى. جۇرەكتە قالعان بودان زاماننىڭ اششى زاپىرانى ۇمىتىلىپ، بوستاندىقتىڭ جۇپار سامالى ەستى. رەسپۋبليكا سارايىندا جانە اباي اتىنداعى بالەت جانە وپەرا تەاترىندا وتكەن سالتاناتتى جيىنداردا ەل پرەزيدەنتى قۇتتىقتاۋ، قارسى الۋ ءسوزىن سويلەدى. سول جيىندارعا د.قوناەۆ، ا. اسقاروۆ،  ءو.جانىبەكوۆ قاتارلى ەل اعالارى قاتىستى. اتاكەنتتە جاعالاي كيىز ۇيلەر تىگىلدى. قۇرىلتاي قوناقتارى حاندارىمىز تۋ تىككەن ۇلىتاۋعا، ءدىنىمىزدىڭ دىڭگەگى بولعان تۇركىستانعا بارىپ زيرات ەتتى. قۇرىلتاي جابىلاتىن قوناقاسىدا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى حالىق ءانى «ساربيدايدى» ناقىشىنا كەلتىرە دومبىرامەن ورىنداعاندا، قوناقتار مەن قوناق يەلەرىنىڭ كوزدەرى دىمدانىپ «وشكەنىمىز جانىپ، ولگەنىمىز ءتىرىلدى» دەگەن ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىن جان-تانىمەن سەزىندى. قۇرىلتاي سوڭىندا الەمنىڭ ءار بۇرىشىندا جاساپ جاتقان قانداستارعا قاراتىپ ۇندەۋ جاريالاندى. سونىمەن بىرگە بۇرىنعى «قازاقستان» قوعامى جابىلىپ، سول قوعامنىڭ قارجىلىق، كادرلىق، مۇلىكتىك بازاسى نەگىزىندە شىت جاڭا «دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى» دەگەن ۇيىم قۇرىلىپ، توراعاسى ءبىراۋىزدان ن.نازارباەۆ بولىپ سايلاندى. توراعانىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ جازۋشى، قوعام قايراتكەرى ق.نايمانباەۆ تاعايىندالدى. تورالقا مۇشەلەرىنىڭ قۇرامىنا م. جولداسبەكوۆ،  د.جانالتاي، ا. سارسەنباەۆ قاتارلى كىسىلەر كىردى. قۇرىلتاي قارساڭىندا، ياعني، 1992 جىلى 23 قىركۇيەكتە قر مينيسترلەر كابينەتىنىڭ № 791 «شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بولعان كەزىندە الەۋمەتتىك-ەتنيكالىق جەڭىلدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» قاۋلىسى شىقتى. وسى قاۋلى ۇزاق جىلدار بويى قانداستارىمىز ەلگە كەلىپ، قوناق ۇيگە ورنالاسۋ، كولىك قۇرالدارىن پايدالانۋ، وقۋعا ءتۇسۋ، جۇمىسقا ورنالاسۋ، قۇجات جۇمىستارىن رەتتەۋى ءۇشىن وتە قولايلى جاعداي جاراتىپ بەردى.

1993 جىلى 17 جەلتوقساندا الماتىداعى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق اكەدەميالىق دراما تەاترىندا دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ تۇساۋكەسەر سالتاناتى ءوتتى. جينالىسقا الماتىدا تۇراتىن قانداستاردىڭ ءبارى تولىقتاي قاتىستى. باسقوسۋدا ءسوز تىزگىنىن العانەل پرەزيدەنتى جاڭادان قۇرىلىپ، قانداستاردىڭ قامقورشىسىنا اينالعان ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا جوعارى باعا بەردى. شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىگە قاتىستى ماسەلەرگە توقتالا كەلىپ، قازىرگى جۇرگىزىپ وتىرعان كوشى-قون ساياساتىنىڭ ەلىمىزدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتتاعى باسىم باعىتىنىڭ بىرىنە اينالاتىنىنا ايىرىقشا توقتالىپ، حاليفا التاي،  مۇستافا وزتۇرىك قاتارلى بىرنەشە ازاماتقا قازاقستان تولقۇجاتىن ءوز قولىمەن تاپسىردى.

1995 جىلى مامىردىڭ 18 كۇنى قر ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ زالىندا دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ كەڭەيتىلگەن ءماجىلىسى بولدى. وسى ماجىلىسكە 14 ەلدەن كەلگەن 350 قانداستارىمىز قاتىستى. جيىندا ءسوز العان حاليفا التاي، مالىك مالاباقان، نيكيتا ىسكاقوۆ، قابىكەش الىكەي، كەرىم ەلەمەس قاتارلى كىسىلەر جاقىندا رەسپۋبليكا كولەمىندە تۇڭعىش رەت وتەتىن رەفەرەندۋمدا پرەزيدەنتىمىزدىڭ وكىلەتتىلىگىن 2000 جىلعا دەيىن سوزۋعا داۋىس بەرەتىندەرىن ايتىپ، حالىققا ۇندەۋ تاستادى.

1996 جىلى جەلتوقساننىڭ 31 كۇنى قر پرەزيدەنتىنىڭ № 3308  «شەتەلدە تۇراتىن وتانداستارىمىزدى قولداۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى تۋرالى»  جارلىعى شىقتى. وسى تاريحي قۇجاتتا بىلاي دەپ جازىلعان «شەتەلدەگى وتانداستارىمىزبەن جۇمىستى جان-جاقتىلى جەتىلدىرۋ، ونى تەك ۇدايى جانە ماقساتتى مەملەكەتتىك قولداۋ جاعدايىندا عانا جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىن بولادى. قازاق دياسپوراسىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، مادەني، ءبىلىم الۋ سۇرانىستارىن بارىنشا قاناعاتتاندىرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن، تاريحي وتانىنا قايتا ورالعىلارى كەلەتىندەرگە مۇمكىندىك تۋعىزاتىن ويلاستىرىلعان شارالار جۇيەسىن جاساۋ قاجەت!

باعدارلاما كەشەندى ءىس-شارالاردى قامتيدى جانە نەگىزگى التى بولىمنەن تۇرادى: عىلىمي قامتاماسىز ەتۋ; نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق قۇجات نەگىزى; ءبىلىم بەرۋ;  مادەنيەت، تۋريزم، جانە سپورت; كىتاپ شىعارۋ جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ماسەلەلەرى;  ۇيىمداستىرۋ شارالارى» («قازاق كوشى-قازاقتىڭ قاۋىمداسۋى» دقق  «اتاجۇرت» باسپا ورتالىعى ، 2012 جىل، 112 ب.) وسى تاريحي قۇجاتتىڭ قابىلدانۋى ءارى وسىدان كەيىن 1997 جىلى جەلتوقساننىڭ 3-ءى كۇنى دەپۋتات اكىم ىسقاقۇلى بالاما جولمەن ۇكىمەتكە ۇسىنعان «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭنىڭ دۇنيەگە كەلۋى قازاق كوشىن ساپالىق سەكىرىسكە كوتەردى. وسى جىلدار ارالىعىندا پرەزيدەنتكە توتە قارايتىن كوشى-قون اگەنتتىگى قۇرىلىپ، باسشىلىق قىزمەتكە مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ز.ق.تۇرىسبەكوۆ تاعايىندالدى. ىسكەر باسشى وتپەلى كەزەڭدە ەلىم دەپ ەمىرەنىپ كەلگەن قانداس زيالىلارعا الماتى، استانا قالالارىندا جانە باسقا دا وبلىس ورتالىقتارىنان  تەگىن پاتەر بەرگىزدى. بۇل ءىستىڭ داڭقى مەن داقپىرتى الىستاعى اعايىندارعا ەرەكشە اسەر ەتىپ، قازاق كوشىنە قارقىن بەردى.

وسىدان كەيىن جىل سايىن ۇكىمەتتىڭ كوشى-قون كۆوتاسى بەلگىلەنىپ تۇردى. 2006 جىلى اقپاننىڭ 6-سى كۇنى ۇكىمەتتىڭ № 24 «شەتەلدە تۇراتىن وتانداستاردى قولداۋدىڭ 2005-2007 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ تۋرالى» قاۋلىسى قابىلداندى. 2007-2015,  2016-2022, 2023-2028 جىلدارعا ارنالعان قر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ تۇجىرىمداماسى رەتىنە قاراي جارىققا شىعىپ كەلەدى. ارالىقتا ەلىمىزدىڭ شىعىس جانە سولتۇستىك وبلىستارىنا قاراتىلعان «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى ىسكە قوسىلدى.

2002 جىلى قاسيەتتى تۇركىستاندا II قۇرىلتاي وتسە،  III قۇرىلتاي  2005 جىلى،  IV قۇرىلتاي 2011 جىلى، V قۇرىلتاي 2017 جىلى پاراساتتى دا ەڭبەكشىل قازاقستان حالقى مەن ەليتاسىنىڭ سيمۆولىنا اينالعان ارقا ءتوسى استانادا تابىسپەن ءوتتى. وسى قۇرىلتايدا دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ باس ءوفيسى استاناعا كوشىپ، توراعانىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ز.ق.تۇرىسبەكوۆ سايلاندى. كوشى-قون ۇدەرىسىن ەل ءىشى-سىرتىندا قاتار الىپ ءجۇرۋ ءۇشىن قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن قر قوعامدىق دامۋ مينسترىرلىگى قۇرىلتايشىسى بولاتىن «وتانداستار قورى» كوممەرتسيالىق ەمەس اكتسيونەرلىك قوعامى قۇرىلدى. پرەزيدەنتى بولىپ  مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ن. ابىقاەۆ تاعايىندالدى. قۇرىلتاي بارىسىندا بىرنەشە جىلدان بەرى قىتاي، يران ەلدەرىنەن كەلگەن قانداستاردى مازالاپ كەلگەن «ەكى قۇجات ماسەلەسى» بيىك مىنبەردەن ايتىلىپ، اتقارۋشى ورگان قىزمەتكەرلەرىنە قاتاڭ تاپسىرما بەرىلدى. قانداس ستۋدەنتتەرگە قاراتىلعان 2 پايىزدىق گرانت بۇدان كەيىن،  4 پايىزعا كوبەيدى.

قانداستار ەلىمىزگە نە بەردى؟

ۇلتتىق سانا مەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ، كەمەلدەنگەن زاڭنىڭ ارقاسىندا قازاق كوشى نەمەسە ۇلتتىڭ بىرەگەيلەنۋ ۇدەرىسى باستالدى ءارى ناتيجەسى دە تەز كورىندى. 1989 جىلى بۇكىل كەڭەس وداعى بويىنشا جۇرگىزىلگەن ساناققا نەگىزدەلسەك، «قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادام سانى 16,464464 مىڭ بولسا، ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ۇلەسى 39,7%-دى قۇراعان. ال، سولتۇستىك وبلىستاردا بۇل كورسەتكىش ءتىپتى دە تومەن. سولتۇستىك قازاقستاندا 18,6 % ، تسەلينوگرادتا 22,4 %، قوستانايدا 22,9%، پاۆلوداردا 28,5% ، كوكشەتاۋدا 28,9%»  («قازاق دياسپوراسى جانە اتامەكەنگە ورالۋ». (1991-2012). ۇجىمدىق ەڭبەك. الماتى. ەلتانىم باسپاسى. 2016 جىل. 252 ب.)

سونىمەن بىرگە كەڭەس وداعى ىدىراعان سوڭ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە قازاقستانعا زورلىقپەن جەر اۋدارىلعان نەمىس، گرەك، كاۆكاز ۇلتتارى ءوز اتامكەندەرىنە ۇدەرە كوشتى. زاۆود-فابريكالار جابىلعاندا ەڭبەك جاسىنداعى سلاۆيان ۇلتتارى دا ءوز ەلدەرىنە قونىس اۋداردى. سونىمەن قازاقستاننىڭ ەڭبەك نارىعىندا كاسىبي مامان، ەڭبەك كۇشىنىڭ تاپشىلىعى انىق اڭعارىلدى. جاڭا عاسىر ەسىگىمىزدى اشقاندا قازاقستاننىڭ جالپى جان سانى 14 ميليونعا دەيىن كەمىدى.

اقش-تىڭ ەكس-پرەزيدەنتىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك بويىنشا كەڭەسشىسى بزەجەنسكي ەلىمىزدىڭ شىعىسى مەن باتىسىن بولاشاق ىقتيمال «ىستىق نۇكتەلەر» قاتارىنا قوستى.  جەرى كەڭ، بايلىعى مول، جاس رەسپۋبليكامىزدى قانداي قيىندىقتار كۇتىپ تۇرعانىن وسىدان-اق انىق اڭعارامىز. وسىنداي كۇردەلى، وتپەلى كەزەڭدە ۇلت كوشباسشىسى ءوز نازارىندا ۇستاعان، حالىق پەن ەليتانىڭ قولداۋىنا يە بولعان، ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋدىڭ جارقىن سيپاتىن اڭعارتقان قازاق كوشىنىڭ باستالۋى وسى قيىندىقتى جەڭىۋىمىزگە بەلگىلى دارەجەدە مۇمكىندىك بەردى. «2011 جىلى قازان ايىنا دەيىن 860 مىڭ ادام مەن 221, 3 مىڭ قازاق وتباسى ورالدى. 2012 جىلى بەس ايدا ەلگە كەلۋشىلەر سانى 13720 ادامدى قۇرادى. ءبىلىم دەڭگەيى بويىنشا 9,2% جوعارى ءبىلىمدى، 20,5 % ارناۋلى ورتا ءبىلىمدى، 65% جالپى ورتا ءبىلىمدى. ەڭبەككە قابىلەتتى جاستاعىلار 64,1%، 18 جاسقا دەيىنگى بالالار 41,2%،  زەينەتكەر 4,7%». («قازاق دياسپوراسى جانە اتامەكەنگە ورالۋ». (1991-2012). ۇجىمدىق ەڭبەك. الماتى. ەلتانىم باسپاسى. 2016 جىل. 248 ب).

2010 جىلى قاڭتاردا رەسپۋبليكا حالقىنىڭ جان سانى 16,196, 8 مىڭ ادامعا جەتتى. ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ ۇلەسى - 63,6%-دى قۇرادى. تاۋەلسىزدىكتەن بەرى 2020 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا تاريحي وتانىنا ورالعان قانداستار اراسىنان 85 عىلىم دوكتورى، 226 عىلىم كانديداتى شىققان. ەلىمىزدىڭ ءبىلىم، عىلىم سالاسىندا اتاق بەرۋ قاعيداتى وزگەرگەننەن كەيىن جاستار اراسىنان شىعىپ PhD-دوكتورلىعىن قورعاعان نەمەسە «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن الىس-جاقىن شەتەلدەردە وقىپ كەلگەن قانداستاردىڭ دا قاراسى مول.

قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى جانە ادىلەت ءمينيسترى بولعان ناعاشىباي شايكەنوۆ، اكادەميك س. جوشىباەۆ، قازاقستان ەلتاڭباسى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، وزبەكستاننان كەلگەن قانداسىمىز جانداربەك مالىبەكوۆ، تاريح عىلىمدارىنى دوكتورى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ز.قينايات، ءدىني عۇلاما ءارى جازۋشى ح.التاي، عىلىم دوكتورلارى ق.سارتقوجا، ن.مۇقامەتحانۇلى، د.بايموللا، ي.جەمەنەي، ۇ.شاپاققىزى، د.ءماسىمحان، ز.قابۋلدينوۆ، ب.ەجەنحان، ت. زاكەن، تۇرسىنجان توقاي، نۇرشات نۇراجى ت.ب. وتاندىق عىلىمنىڭ دامۋىنا قوسىپ جاتقان ۇلەسى ۇشان-تەڭىز. جەتىنشى شاقىرىلىمداعى پارلامەنتكە ءوز قاتارىنان وزىپ بارعان موڭعوليادان كەلگەن ءۇش قانداسىمىزدىڭ ازىرگى بەلسەندىلىگى مەن بىلىگى جاعىنان جۇرت نازارىن اۋدارىپ وتىر. ونەردە قابىلاش ابىكەيۇلى، مايرا مۇحامەد، شۇعىلا ساپارعاليقىزى بۇكىل رەسپۋبليكاعا تانىمال بولسا، سازگەر مارحۋم ەرمۇرات زەيىپقانۇلى مەن اقىن الماس اقىمەتبەكۇلىنىڭ شىعارماشىلىق دوستىعى مەن وتانعا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىنەن تۋىنداعان «كوكتۋدىڭ جەلبىرەگەنى» ءانى بۇكىل قازاقستاننىڭ بەيرەسمي گيمىنە اينالىپ كەتتى. باقىت سارسەكباەۆ پەن قانات يسلامنىڭ  گۇرزى جۇدىرىقتارى الەمدىك شارشى الاڭداردا قاي ەلدە، قاي جەردە جۇرسە دە ءداستۇرى مەن تەگىنەن اينىماعان جاۋىنگەر ۇلتتىڭ ۇرپاقتارى بار ەكەنىن ايگىلەدى. رەسپۋبليكا پارتياسىنىڭ قۇرىلتايشىلارىنىڭ قۇرامىنداعى قىتايدان، موڭعوليادان كەلگەن قانداس كاسىپكەرلەر بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى دەگەن ۇعىمدى ناقتى ءىس-ارەكەتتەرىمەن دالەلدەدى. قىسقاسى، ەلىمىزدىڭ رۋحاني ومىرىنە، ەڭبەك نارىعىنا، شاعىن-ورتا كاسىپتى نەگىز ەتكەن بيزنەس كەڭىستىگىنە جاڭا قان، جاڭا كۇش، جاڭا لەپ قوسىلدى.

2024 جىلى 14 اقپاندا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە شىققان اقپاراتقا سۇيەنسەك، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى 33 جىلدا 1 ميلليون 129,6 مىڭ ادام وتانعا ورالىپ، قانداس مارتەبەسىن الىپتى. بۇل ەل حالقىنىڭ 5,6-ىن قۇرايدى. قانداستاردىڭ 34%-ى الماتى، 15,3% -ى ماڭعىستاۋ، 9,6 %-ى تۇركىستان، 5,9%-ى جامبىل وبىلىستارىندا، سونداي-اق، 7%-ى استانا، 6,2%-ى شىمكەنت، 5,2%-ى الماتى قالالارىندا قونىستاندىرىلعان. سوڭعى بەس جىلدا ورتا ەسەپپەن 200 مىڭ ادام ەلىمىزگە كەلگەن. دەمەك، جيىرما ميليوندىق مەجەنى باعىندىرۋىمىزعا  تابيعي وسىممەن بىرگە قانداستاردىڭ ەلگە قونىس اۋدارۋى دا ىقپال ەتكەن.

عاسىر كوشىنىڭ ماڭىزى مەن كەلەشەگى

قوعام ءتىرى ورگانيزم بولعان سوڭ ونىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى دا حالىقارالىق جانە ەل ىشىندەگى وقيعالار مەن قۇبىلىستارعا، سەبەپ-سالدارلارعا وراي جاڭارىپ، جاڭعىرىپ وتىرادى. قازاق كوشى دە سولاي. 2023 جىلى حالقىمىزدىڭ جان سانى جيىرما ميليونعا جەتتى. سونىمەن بىرگە ەلىمىز تۇرعىندارىنىڭ 12,451, 000 نەمەسە 62,2 پايىزى قالاعا شوعىرلاندى. ولاردىڭ باسىم بولىگى الماتى قالاسى، الماتى وبلىسى، وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل وبلىسى، جەتىسۋ وبلىسىندا. سولتۇستىك،  باتىس، شىعىس سياقتى شەكارالىق ايماقتارداعى ادام سانى ازايىپ، جۇمىس كۇشىنىڭ تاپشىلىعى ايقىن سەزىلە باستادى. 2014 جىلى رەسەيدىڭ قىرىمدى اننەكسيالاپ الۋى بيلىك باسىنداعىلار مەن ەل قامىن ۇزاقتان ويلايتىن ازاماتتارعا وي سالدى. الماتى جانە استانا سىندى مەگاپوليستاردىڭ جوسپاردان تىس داليىپ كەتىۋى سول قالالاردىڭ الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق ماسەلەسىن، اسىرەسە، ءبىلىم الۋ، دەنساۋلىق، زەينەتاقى، كولىك جاعدايىن ۋشىقتىرىپ جىبەردى. بارلىق دامىعان قالالاردىڭ ورتاق «اۋرۋى» كەپتەلىس - ءبىزدى دە اينالىپ وتكەن جوق. وسى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋدىڭ ىڭعايلى جولى - ىشكى-سىرتقى كوشى-قوندى اتالعان شەكارالىق ايماقتارعا باعىتتاۋ ماسەلەسى ورتاعا قويىلدى ءارى تىڭعىلىقتى جوسپارمەن بىرتىندەپ اتقارىلا باستادى. باعىتتالعان وڭىرگە كوشىپ بارۋشىلارلىڭ ترانسپورتتىق شىعىنى وتەلدى. وتباسى مۇشەلەرىنە ءبىر رەتكى جاردەماقى 241000 تەڭگە تولەنىپ، جالعا العان پاتەرىنىڭ ءبىر جىلدىق جالاقىسى، كوممۋنالدىق شىعىنى وتەلەتىن بولدى. سونداي-اق 2023 جىل ناۋرىزدان باستاپ تۇرعىن ءۇي الۋى ءۇشىن ءار وتباسىعا 4 ميليون تەڭگە بيۋدجەتتەن ءبولىندى. بۇل سوما سول كۆوتا بولىنگەن وبلىستارداعى قاراپايىم باسپانا قۇنىنىڭ جارتىسىنا تەڭ. «وتانداستار قورى» جۇمىس ىستەگەننەن باستاپ 1404  بايلانىس ورتالىعى بۇكىل قازاقستان بويىنشا تەگىن قىزمەت كورسەتەدى. حابارلاسقان ادام ءوزىن مازالاعان سۇراقتار بويىنشا تەگىن كەڭىس الادى. اتاجۇرتقا قونىس اۋدارعىسى كەلەتىن ەتنيكالىق قازاقتارعا ارنالعان WEB پلاتفورما «Erulik.kz» جۇمىس ىستەپ جاتىر. وسى پلاتفورما ارقىلى قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى تۋرالى جاڭا مالىمەتتەر، قانداستاردى قابىلدايتىن 9 وبلىس جونىندە اقپاراتتار، قونىس اۋدارۋشىلارعا قولايلى ەلدىمەكەندەر، كوشى-قونعا بايلانىستى ەرەجەلەر، زاڭنامالار، جەڭىلدىكتەر جانە رەپاترياتسيانىڭ باسقا شارتتارىمەن تانىسا الادى. تسيفرلىق دامۋدىڭ تالابىمەن دۇنيەگە كەلگەن «قۇتتى مەكەن»، «اتا جولى» كارتالارى دا قانداستارعا ءوز قىزمەتىن ۇسىنۋدا.

2019 جىلى 28 قاراشادا استانادا «وتانداستار قورى» مەن دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى بىرلەسىپ «وتانداستار: بولاشاققا باعدار» اتتى حالىقارالىق دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى. جيىنعا سول كەزدەگى قر مەملەكەتتىك حاتشىسى ق.ە.كوشەرباەۆ،  قر پرەمەر-ءمينستردىڭ ورىنباسارى ب.م.ساپارباەۆ جانە باسقا لاۋازىمدى تۇلعالار مەن پارلامەنت، سەنات مۇشەلەرى قاتىستى. دوڭگەلەك ۇستەلگە ەتنيكالىق قازاقتار تۇراتىن 26 ەلدەن 150 دەلەگات ارنايى شاقىرۋمەن كەلدى.

2023 جىلى 11 قازاندا «وتانداستار قورى» استانادا "»قازاقستان جانە وتانداستار: ورتاق مۇرات جولىندا» اتتى  فورۋم وتكىزدى. فورۋمعا ەل پرەزيدەنتى قۇتتىقتاۋ حات جولدادى. فورۋمعا 30-دان استام ەلدەن كەلگەن 200-گە تاياۋ شەتەلدەگى قازاق ۇيىمدارىنىڭ باسشىلارى، بەلسەندى جانە تانىمال تۇلعالارمەن قاتار ەلىمىزدەگى ساياسات، عىلىم، ءبىلىم، ونەر، مادەنيەت، بيزنەس، مەديا سالاسىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى قاتىستى. «ەل دامۋىنداعى قانداستاردىڭ ءرولى» جانە باسقا كوكەيكەستى تاقىرىپتار بويىنشا ءتورت سەسسيادا پىكىر الماسۋ بولدى. قور قارجىسىمەن «ۇلى دالا» كىتاپتار سەرياسىمەن شەتەلدە تۇراتىن 8 قانداستىڭ كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمى ءوتتى. 2019 جىلدان بەرى بۋرابايدا «جاس قازاق» جازعى ەتنولاگەرى ءوتىپ كەلەدى. بۇل لاگەردە دەمالاتىن قانداستاردىڭ ۇرپاعى ءتىل، دومبىرا، ساداق اتۋ، اتقا ءمىنۋ سىندى تانىمدىق كۋرستاردان وتەدى. «قاستەتتى قازاق ەلى» حالىقارالىق ونەر فەستيۆال قاتارىنان 4 جىل ءوتىپ، 10 ەلدەن كەلگەن 3145 ونەرپاز قاتىسىپ ولاردىڭ 100-دەن استامى جۇلدەگەر اتاندى. شەتەلدەگى قانداس جاستارعا قاراتىلعان «كيەلى قازاقستان» ەكسكۋرسياسى قاتارىنان 5 جىل ءوتتى.

دۇنيەجۇزى كازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى جەرگىلىكتى تۇرعىندار مەن قانداستار ءۇشىن «اسار» ءادىسىن قولدانىپ، «تۇرعىن ءۇي جانە جۇمىس» قاعيداسى بويىنشا اقمولا مەن تۇركىستان وبلىستارىندا كوتتەدجدىك قالاشىقتار سالۋدىڭ ەكى پيلوتتىق جوباسىن ۇسىنعان ەدى.

اقمولا وبلىسىنىڭ ارشالى اۋدانىندا 196 گەكتار جەر ساتىپ الىنىپ، سونداي-اق، اقمولا وبلىسى مەن استانا قالاسى اكىمدىكتەرىنىڭ ءتيىستى قۇرىلىمدارىمەن 1282 ء(بىر مىڭ ەكى ءجۇز سەكسەن ەكى) كوتتەدج سالۋعا كەلىسىلدى. قازىر بۇل پيلوتتىق جوبانىڭ قۇرلىسى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ قارجىسىمەن جۇزەگە اسا باستادى. ءبارى ءساتتى بولسا، بۇل جوبانى قالعان 9 وبلىستا بىرتىندەپ جالپىلاستىرۋعا بولادى.

وسى ارادا ەسكە سالا كەتەيىك، دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ الماتىدا 2000-2017 جىلدار ارالىعىندا «اتاجۇرت» باسپا ورتالىعى جۇمىس ىستەپ، 570 باسپا تاباق كىتاپ شىعاردى. سىرتتا جۇرگەن قانداس اقىن، جازۋشى، عالىم،  ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرى ارناۋلى سەريا بولىپ باسىلىپ شىقتى. مىسالى، قاجعۇمار شابدانۇلىنىڭ ايگىلى 6 تومدىق «قىلمىس» رومانىن، تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ شىعارمالارىن جانە شەتەلدەگى قازاقتار تۋرالى ارناۋلى مونوگراپيالاردى، كوشى-قون تاريحىنداعى ۇكىمەتتىڭ ارناۋلى قابىلداعان قۇجاتتارىن، عىلمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا جينالعان ماتەريالداردى، 5 رەت وتكەن قۇرىلتايدىڭ قۇجاتتارىن جيناپ، ساراپتاپ، كىتاپ ەتىپ شىعاردى. بۇدان سىرت «التىن بەسىك»، «تۋعان ءتىل»، «قازاق ەلى»، «شالقار-2»، «التىن تامىر» سياقتى مەرزىمدى گازەتتەر مەن جۋرنالدار شىعىپ تۇردى. وسىدان-اق، ەلىمىزدىڭ كوشى-قون ساياساتىنىڭ قۇقىقتىق نومالارىنىڭ، يدەولوگيالىق باعىتىنىڭ، بازالىق قۇرىلىمىنىڭ تولىققاندى، جان-جاقتى قالىپتاسقانىن كورەمىز. مۇنىڭ ناتيجەسى ەلىمىزدى قانداستارىنا قامقورلىق جاساپ، ەلىنە شاقىرىپ جاتقان الەمدەگى 3  دامىعان ەلدىڭ: گەرمانيا، يزرايل، رەسەيدىڭ قاتارىنا قوستى. قازاق كوشى حالىقارالىق قۇبىلىسقا اينالدى. جوعارى ايتىلعان ەكى ۇيىمىنىڭ قىزمەتى مەن قۇرىلىمىن بىلمەيتىندەر ارا-تۇرا ەكى ۇيىمىنىڭ بىزگە نە كەرەگى بار دەپ وقىس پىكىر ايتىپ قالادى. بىراق جەرى كەڭ، بايلىعى مول الەمدىك گەوساياساتتا ءوز ىقپالىن كورسەتىپ، اينالاسىن وزىمەن ساناستىرا باستاعان قازاق ەلى ءۇشىن ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ ۇدەرىسى ءالى مارەسىنە جەتە قويعان جوق. ۇزاق مەرزىمگە باعىتتالعان كوشى-قون ساياساتىنىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق تۇيىندەرى ءالى تولىق تارقاتىلعان جوق. تسيفرلىق دامۋدىڭ جاڭا كوكجيەگىنىڭ اشىلۋى، حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ جاڭا باعىتقا بەتالۋى ءومىرىمىز بەن قوعامعا تىڭ، كۇردەلى، نازىك تالاپتار قويۋدا. سوندىقتان ءبىر ۇيىم شەتەلدەگى قانداستار ىسىمەن كەشەندى اينالىسسا، ەندى ءبىرى ەلگە كەلگەن قانداستاردىڭ ورتاعا بەيىمدەلۋ، جۇمىس تابۋ  سىندى شارۋالارىن رەتكە كەلتىرسە قۇبا-قۇپ بولار ەدى. تەرىستىكتەگى جانە شىعىستاعى ەكى الىپ كورشىمىزدىڭ تاجىريبەسىنە جۇگىنسەك تە سونى بايقايمىز. مىسالى، رەسەيدە «شەتەلدە تۇراتىن وتانداستاردىڭ قۇقىقتارىن قولداۋ جانە قورعاۋ قورى»، «ورىس الەمى قورى»، «رەسەيدىڭ حالىقارالىق ىستەر جونىندەگى كەڭەسى» كوممەرتسيالىق ەمەس سەرىكتەستىگى سىندى باقانداي بيۋدجەتى قوماقتى، قۇرامى ىعاي مەن سىعايعا تولعان ءۇش ۇيىم جۇمىس ىستەيدى. ال، حالقى ميلياردتان اسقان، الەم ەلدەرىندە 62 ميلليوننان استام دياسپورالارى بار قىتايدا «بۇكىل قىتايلىق حالىق وكىلدەرى قۇرىلتايىنا قاراستى مۇحاجىرلار كوميتەتى»، «بۇكىل قىتايلىق ساياسي كەڭەستىڭ گاڭكوڭ ، ماكاو، تايۋان مۇحاجىرلار كوميتەتى»، «مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ (ۇكىمەتتىڭ) مۇحاجىرلار كەڭسەسى»، «ادىلەت پارتياسىنىڭ ورتالىق پارتيا كوميتەتى» سىندى بەس ۇيىم قۇرىلعان. پارتيا، ۇكىمەت، پارلامەنت قۇرىلىمدارىنا باعىنىشتى بۇل مەكەمەلەردىڭ بارلىق قالا، وبلىس، اۋدان ورتالىقتارىندا فيليالدارى بيۋدجەت ەسەبىنەن اشىلعان. وسىدان-اق شىعىستاعى كورشىمىز الەمدەگى ەكى الپاۋىتتىڭ بىرىنە اينالسا دا، مىنا جاھاندانۋ زامانىندا ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ ۇدەرىسىن ساقتاپ، ارى قاراي دامىتۋ ءۇشىن قانشالىق تەر توگىپ جاتقانىن بايقايمىز. وتكەن عاسىردا الەمدەگى ەكى الىپ يمپەريانىڭ ءبىرى بولعان كەڭەس يمپەرياسىنىڭ زاڭدى مۇراگەرىنە اينالىپ، ازۋىن ءالى ايعا بىلەپ وتىرعان رەسەيدىڭ دياسپورا ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ۇيىمدارىنىڭ اتىنىڭ ءوزى ات ۇركىتەدى.

وزگە ەمەس، اينالامىزداعى ورتا ازيا ەلدەرىمەن سالىستىرىپ كورەيىك. اۋعانستاندا شامامەن 10 ميلليون تاجىك، 3 ميلليون وزبەك، 1 ميلليونعا تاياۋ تۇركىمەن بار. يران ەلىندە 21 ميلليونعا جەتەتىن ازەربايجان ، 1 ميلليون 300 مىڭ تۇركىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. قىتايدا 200 مىڭ قىرعىز، 50 مىڭ تاجىك، 18 مىڭ وزبەك تۇرادى. بۇدان سىرت قىتايدا 6 ميلليون موڭعول جاسايدى. بىراق، وسى ەلدەردىڭ ءبارى دە كەڭەس وداعى ىدىراعان سوڭ كوشى-قون جۇمىسىمەن كەشەندى اينالىسپادى. وتكەنگە ءۇڭىلىپ، اينالامىزبەن سالىستىرا بىلسەك قانا قازاقستان بيلىگىنىڭ، قارا ورمان حالقىمىزدىڭ وتپەلى، كۇردەلى كەزەڭدى باستان كەشىرە وتىرىپ، قانشالىق جانكەشتى جۇمىس ىستەگەنىنە كوز جەتكىزەمىز.

قازاق كوشىنىڭ باسىندا كوپتەگەن تانىمال تۇلعالارىمىز تۇردى. ولار ءوز باستاماسىمەن، قاجىر-قايراتىمەن، اقىل-پاراساتىمەن ەلدىڭ شەتىندە، جەلدىڭ وتىندە تۇرىپ قازاقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتادى. ناقتىراق ايتساق،  شىڭجاڭداعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىندە قاتارداعى پارتيزاننان ءوسىپ پولكوۆنيك بولعان، كەيىن ىلە قازاق وبلىسىنىڭ اكىمى نە دەيىن كوتەرىلگەن ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرى، ەتنوگراف جاعدا بابالىقۇلى، قر جازۋشىسى ، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى قابدەش ءجۇمادىلوۆ وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارداعى قىتايدان اۋعان قازاق كوشىنىڭ باسى-قاسىندا تۇرسا، موڭعولياداعى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ۇكىمەتتىڭ، پارلامەنتتىڭ ورىنباسارى لاۋازىمدارىن اتقارعان، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى زاردىحان قيناياتۇلى تاۋەلسىزدىك قارساڭىدا موڭعولياداعى قازاق كوشىنىڭ رۋحى بولدى. قىتايدا تۋىلىپ، تۇركيادا ءومىر سۇرگەن قۇراندى انا تىلىمىزدە سويلەتكەن تەولوگ، جازۋشى حاليفا التاي،  تارىم لاگەرىندە جاستىق كوكتەمىن جوعالتسا دا ساعى سىنىپ، سالاۋاتى كەمىمەگەن جازۋشى جاقسىلىق ءساميتۇلى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى ءوز وڭىرىندەگى قازاق كوشىنىڭ باستاۋشىسى، ۇيىمداستىرۋشىسى بولا ءبىلدى. ولار شەتەلدەگى بيىك لاۋازىمىن، جايلى تۇرمىسىن تارىك ەتىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر كىرپىشى بولىپ قالاندى.

قازاق كوشىنىڭ بۇگىنگى العان اسۋى مەن جەتكەن بيىگىنە ەلىن ەمىرەنە سۇيەتىن تاۋ تۇلعالى مارعاسقالارىمىزدىڭ دا ەرەسەن ەڭبەگى بار. ولار مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، سوعىس ارداگەرى قازاق كسر مينيسترلەر كابينەتىنىڭ ورىنباسارى شاڭگەرەي جانىبەكوۆ، جازۋشى، قوعام قايراتكەرى قالداربەك نايمانباەۆ، جازۋشى، اۋدارماشى، جۋرناليست ۋاقاپ قىدىرحانۇلى ەدى. جاكەڭ بولسا ءوزى قۇرىپ، جەتەكشىلىك ەتكەن «قازاقستان» قوعامىن ءوز قولىمەن جاۋىپ، جاڭا ۇيىمىنىڭ يەلەگىنە وتكىزدى. قانداي دەگدارلىق، تەكتىلىك دەسەڭىزشى؟! ال، قالەكەڭ بولسا، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنداعى، جازۋشى باسپاسىنداعى ەكى بىردەي لاۋازىمدى قىزمەتىن تاستاپ، جاڭا قۇرىلعان ۇيىمنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىقتى. الەمدە تارىداي شاشىراپ جۇرگەن ءيسى قازاقتىڭ قامىن جەدى. قاجىگەلدين ۇكىمەتى كەزىندە بۇكىل قوعامدىق ۇيىمدار بيۋدجەتتەن شىعارىلعاندا ءوزىنىڭ بەدەلى مەن ابىرويىن، ەل پرەزيدەنتىمەن بولعان جەكە قارىم-قاتىناسىنا سۇيەنە وتىرىپ، دقق-ىن ساقتاپ قالدى. ۋاقاپ قىدىرحانۇلى اعامىز بولسا بۇكىل سانالى عۇمىرىن «شالقار» گازەتى ءۇشىن ارنادى.

ەندى قازاق كوشىن باستاپ كەلگەن جانە قازاق كوشىنىڭ قالىپتاسىپ، دامىپ الەمدىك ارەناعا شىعۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان جوعارىداعى اتى اتالعان، بۇل كۇندە ارامىزدا جوق تۇلعالاردى ارداقتاپ، اسپەتتەپ، ەل ەسىندە ماڭگىلىك قالدىرعانىمىز دۇرىس. ول ءۇشىن استانا، الماتى قالالارىندا، قانداستارىمىز شوعىر ورنالاسقان وبلىس ورتالىقتارىندا سول تۇلعالاردىڭ ەسىم-سويىمەن ەلدى مەكەندەر مەن داڭعىل-كوشەلەرىمىزدىڭ اتى اتالسا، بۇل دا ءبىر ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋدىڭ جارقىن كورىنىسى بولار ەدى. ويتكەنى، وتكەنسىز بۇگىن جوق. اسىلدارىمىزدى ارداقتاپ، ارۋاقتارىمىزدى رازى قىلساق، كوكجيەگىمىز كەڭەيىپ، بولاشاعىمىز نۇرلانا تۇسەر ەدى.

قورىتىندى

جوشى ۇلىسىنىڭ زاڭدى جالعاسى قازاق حاندىعى ىشكى-سىرتقى فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن تەرريتورياسى بولىسكە ءتۇسىپ، حالقى شەكارا اتتاعان ۇلتقا اينالدى. مىنە، تاۋەلسىزدىك تاڭى اتىپ،  مەملەكەتتى قايتادان قۇرىلىمداپ، ادامزاتقا ورتاق وركەنيەت جولىنا تۇسكەنىمىزگە 33 جىل بولدى. وسى بارىستا نارىققا وتتىك، اينالامىزبەن شەكارا ايقىندالدى، شىت جاڭا استانا بوي كوتەردى. ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ ۇدەرىسى ءوز جەمىسىن بەردى. شەرىك عاسىردان استام ۋاقىتتا عاسىرعا تاتيتىن وزگەرىس پەن قۇبىلىستىڭ كۋاسى بولدىق. ارينە، قوعام بولعان سوڭ ءتۇرلى-ءتۇستى كەمشىلىك تە جوق ەمەس. ول، ارينە ىزدەنىس اياسىنداعى ىركىلىستەر.

ءبىرىنشى، قازاق كوشىنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزىندە پرەزيدەنتكە توتە باعىناتىن كوشى-قون اگەنتتىگى قۇرىلعان قازىر شە؟

ەكىنشى، كەڭەس كەزىنەن مۇرا بولىپ قالعان بيۋروكراتيا مەن كوررۋپتسيا ءالى تيىلار ەمەس، دەگەنمەن تسيفرلىق دامۋدىڭ جەتىستىگى ەكى دەرتتىڭ تىنىسىن تارىلتىپ تۇر. بىراق ادامي سەبەپتەر نەمەسە ءسىڭىپ قالعان ناشار الەت-عۇرىپ ءالى ازايار ەمەس.

ءۇشىنشى، ءوز ەركىمەن كوشىپ كەلگەن قانداستار كۆوتا بولىنگەن ايماقتارعا بارماي، ءوزى قالاعان قالا، وبىلىستارعا بارامىن دەسە ءۇش اتادان قيىلىساتىن تۋىستارى تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋعا رۇقسات بەرىۋى كەرەك. ولاي بولماعاندا قانداس كۋالىگىن الا المايدى. ول دەگەنىمىز جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن ازاماتتىق الا المايدى دەگەن ءسوز. تمد كەڭىستىگەن سىرتتاعى قانداستاردىڭ قۇجاتىندا كوبىندە اكەسىنىڭ عانا اتى جازىلادى. اتاسىن فاميليا ەتىپ جازۋ نەگىزىنەن ورىستاردىڭ ستاندارتى.

ءتورتىنشى، كەيىنگى جىلدارى كەلىپ جاتقان قازاق جاستارى (اسىرەسە قىتايدان) قازاقستاندى ترانزيتتىك وتكەل رەتىندە پايدالانعىسى كەلەتىنى انىق اڭعارىلۋدا. ءتيىستى شارالار قولدانىلماسا حالىقارالىق داۋعا ۇلاسۋى مۇمكىن.

بەسىنشى، استانا جانە الماتى سياقتى ءىرى قالالاردىڭ باستاۋىش، ورتالاۋ، ورتا مەكتەپتەرىندە شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى پەرزەنتتەرى ءبىلىم الىپ جاتىر. بىلتىردان باستاپ مەملەكتتىك مەكتەپتەر بالانىڭ قامقورشىسى جوق دەگەن سىلتاۋمەن بالالاردى مەكتەپكە قابىلداۋدان باس تارتۋدا. ونىڭ اياعى كوررۋپتسياعا جالعاسۋدا. ال، جەكەمەنشىك مەكتەپتەر ونداي تالاپ قويمايدى، اقشاسىن تولەسە قابىلداي بەرەدى. وسى ماسەلە تۋرالى ءبىلىم مينيسترلىگى مەن ءماجىلىس ءبىر وڭتايلى شەشىم شىعارادى دەپ سەنەمىز.

التىنشى، قازاق كوشىنىڭ جەتىستىگى، ۇنامدى جاقتارى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ساۋاتتى، ساليقالى ناسيحاتتالا بەرمەيدى. داقپىرت، وسەك-اياڭ ءورىپ جۇرەدى. وسى تۇرعىدان اقپارات قۇرالدارى مەن بلوگەرلەردىڭ كوشكە قاتىستى اقپاراتتارىنىڭ شىنايىلىعى تۋرالى جاۋاپكەرشىلىگى قۇزاستىرىلسا دۇرىس بولار ەدى.

جەتىنشى، وتىز نەشە جىلدان بەرى ءتۇرلى وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرگە بايلانىستى قازاق كوشى كولدەنەڭ تابىس تابۋدىڭ كوزى بولىپ، دەلدالدار قوسىنى قالىپتاسقانى جاسىرىن ەمەس . ولار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىمەن استاسىپ تويىنعانى، داندەگەنى سونشالىق، توپ قۇرىپ، پارتيا قۇرىپ، ءوز زاڭسىز تالاپتارىن قويا باستادى. قاراپايىم اڭقاۋ، ادال قانداستاردى اداستىرىپ، الداپ، ايداپ سالىپ ارانداتۋدا. وسى جاعىنا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن كوش سالاسىنداعى كاسىبي ماماندار نازار اۋدارعانى دۇرىس.

سەگىزىنشى، 2011 جىلى 25 مامىردا دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ IV قۇرىلتايىندا قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ: «ات قازىعىن بايلار اتامەكەنگە 20 جىل ىشىندە 300 مىڭعا جۋىق وتباسى كوشىپ كەلدى. وسىلايشا ەل حالقىنىڭ سانى 1 ميلليوننان استام قانداسىمىزبەن تولىقتى»، - دەگەن ەدى. 2024 جىلى 14 قاڭتارداعى مالىمەتتە قر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى ەلگە كەلگەن قانداستاردىڭ سانى 1 ميليون 129,6 مىڭ دەپ جاريالادى. سوڭعى ستاتيستيكا ءسال كۇمان تۋدىرادى.  ويتكەنى، پاندەميا كەزىنىڭ وزىندە ماۋسىم سايىن ەلگە كەلگەن قانداستاردىڭ سانى 15-18 مىڭ ارالىعىندا بولعانىن اتالمىش مينيسترلىك جاريالاپ تۇرعان. وسى جاعىن ماماندار نازارعا ۇستار.

سۋرەت اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz