قازاق تا، قىرعىز دا تۇركى تىلدەرىنىڭ قىپشاق توبىنا جاتاتىن ءتىلى مەن مادەنيەتى وتە جاقىن حالىقتار. ءتىلى عانا ەمەس كەسكىن-كەلبەتى، مەنتاليتەتى، تۇرمىس سالتى دا نەگىزىنەن ۇقساس. ال كەيبىر قىرعىز اعايىندار الاۋلاتىپ-جالاۋلاتىپ جۇرگەن «قازاق قىرعىزدان شىققان» - دەگەن اڭگىمە قايدان شىقتى؟

بۇنى شاكارىمنىڭ «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگىنەن العانىن بىلۋگە بولادى. شاكارىم ورتا جۇزدەگى قىرعىزدار تۋرالى توقتالىپ بىلاي دەگەن: « بەرگى زاماندا قازاق اتالعانى بولماسا ءبىزدىڭ قازاقتا قىرعىز ناسىلىنەن» - دەيدى (قازاق شەجىرەلەرى. ىلە حالىق باسپاسى. 1- توم. 324 ب). ال ودان تاعى بىلاي دەيدى: «قازاقتىڭ تەگى قىتايشادا تۋكيو، بىزشە تۇرىك اتتى حالىقتان شىققانى بەلگىلى بولدى، تۇرىك دەگەن دۋلىعا دەگەن ءسوز( سوعدى تىلىندە) ەكەن، ودان ءبىر كەزدەرى ءحۇن اتانىپتى... ودان كەيىن ءار ءتۇرلى اتپەن بولەكتەنسە دە ءبىز ۇيعىر اتىنان شىققان ەلمىز، ۇيعىر دەگەن بىرىككەن دەگەن ماعىنادا. سول ۇيعىردان قىرعىز، قاڭلى، قىپشاق، ارعىن، نايمان، كەرەي، دۋلات، ءۇيسىن دەگەن تاپتار شىعىپ، سولاردىڭ ناسىلىنەن شىققانبىز»(قازاق شەجىرەلەرى . ىلە حالىق باسپاسى. 1- توم. 300 ب)

قاراپ وتىرساق شاكارىم بۇندا قىرعىزدان شىققانبىز دەگەندى قازىرگى قىرعىز ۇلتى ەمەس قايتا 840- جىلى قۇرىلعان قىرعىز قاعاناتىنا قاراتىپ ايتىپ وتىرعانىن انىق بايقاۋعا بولادى. قىرعىز قاعاناتى ول كوپتەگەن تۇركى رۋلارىنان قۇرالعان تايپالار وداعى، وندا كوپتەگەن رۋلار بولعان. بىراق 70 جىلداي عانا ءومىر سۇرگەن، قاعاناتتىڭ جويىلۋىنا شىعىستا كۇشەيگەن موڭعول تىلدەس قيدانداردىڭ جورىعى اسەر ەتكەن. وسىدان سوڭ قىرعىزدار ەنەسەيگە شەگىنەدى، بۇرىن ءبىر مەزەت ولارعا قاراعان تايپالار ءوز جيلارىنا كەتىپ دەربەس شىعادى. ونان بۇرىن شاكارىم تۇرىك اتاندىق، عۇن اتاندىق، ۇيعىر اتاندىق دەپ انىق ايتىپ وتىر، ال ولاي بولسا 744-840 جىلدارى تۇركىلەردىڭ ۇلكەن بولىگى ۇيعىر قاعاناتىنا قاراعانى ءۇشىن «قازاق ۇيعىردان شىققان» - دەپ قازىرگى ۇيعىرلاردا ءدال قازىرگى قىرعىزداردىڭ ءسوزىن ايتۋىنا بولار ەدى، تۇرىك قاعاناتىندا قازاقتىڭ ارعى تەگىن قۇراعان رۋلار بولعان دەپ تۇرىك اتاۋىن يەلەنىپ وتىرعان تۇركيا تۇرىكتەرى «قازاق بىزدەن تاراعان» - دەۋىنە بولار ەدى. بىراق ءار ۇلتتىڭ ءوز جەكە تاريحى بار، قازىرگى تۇرىك پەن ەجەلگى تۇرىكتە جەرمەن-كوكتەي ايىرما بار، قازىرگى ۇيعىر مەن ەجەلگى ۇيعىر قاعاناتىن بىردەي دەپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. سول سياقتى كونە قىرعىز بەن قازىرگى قىرعىزدادا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار. ەندى قازاق پەن قىرعىزدىڭ ايىرماشىلىقتارىن بىرنەشە جاقتان كورسەتۋگە بولادى:

1. گەنەتيكالىق الشاقتىق

قازاق پەن قىرعىز ءتۇر-تۇلعاسى ۇقساعانىمەن اتالىق تەگى وتە الشاق حالىقتار. قازاقتار اتالىق حروموسوماسىنىڭ گاپلوگرۋپپاسى س2 ءتيپىن نەگىز ەتەدى (51-66%), تاعى و2, Q, N  دەگەن تيپتەردى قوسقاندا 70-80% موڭعولويد ياعني شىعىس ازيا مەن سىبىرلىك ناسىلدەردىڭ ۇرپاعى ەكەنى بايقالادى. ال قىرعىعىزداردا 63-66% R1a گاپلوگرۋپپاسىنا تاۋەلدى(Figure 7c in Zerjal, Tatiana; Wells, R. Spencer; Yuldasheva, Nadira; Ruzibakiev, Ruslan; Tyler-Smith, Chris (2002).). وزگەلەرىن قوسقاندا قىرعىزداردىڭ 70% دان اسا اتالىق تەگى ەۋروپالىق تەكتى ەكەنىن كورسەتەدى. دەمەك قازاقتىڭ كوبى اتا جاعىنان ازيالىق ءناسىلدى، ال قىرعىزدار اتا جاعىنان كوبى ەۋروپا ءناسىلدى تۇرسا قالايدان-قالاي قازاق قىرعىزدان تاراعان بولادى؟ ال اتالىق گەنەتيكا بويىنشا قازاق موڭعولدارمەن تۋىس، ال قىرعىزدار ورىستارمەن تۋىس ەكەنى كورىنىپ تۇر. كونە قىتاي دەرەكتەرىدە ەنەسەيلىك قىرعىزداردى: «اققۇبا ءجۇزدى، كوككوزدى، جيرەن شاشتى، ارالارىندا قارا شاشتىلار بولسا ونى جات ءناسىل، باقىتسىز جان نەمەسە لي ءليڭنىڭ تۇقىمى دەپ قارايدى» دەيدى.

دەمەك قازاقتار موڭعولويد ءناسىلدى حالىق، كەيىن ەۋروپا ءناسىلدى حالىقتارمەن(ساقتار، قىپشاقتار) ارالاسىپ ارالاس ءناسىلدى جۇرتقا اينالسا، قىرعىزدار 9-عاسىردان باستاپ ىرگەلەس تۇركى-موڭعول حالىقتارىمەن ارالاس نەكە ارقىلى نەگىزىنەن موڭعولويد ناسىلگە اينالعان. بۇدان ەكى حالىقتىڭ شىعۋ تەگى باسقا ەكەنىن انىق كورۋگە بولادى، كەرىسىنشە قىرعىزدارعا گەنەتيكالىق جاقتان تاجىكتەر، ۇيعىرلار، وزبەكتەر، باشقۇرتتار، التايلار الدە قايدا جاقىن.

2. رۋلىق قۇرامىنداعى ۇلكەن ايىرماشىلىقتار

قازاقتار ۇلكەن جاقتان ءۇيسىن، دۋلات، قاڭلى، جالايىر، قاتاعان(شانىشقىلى), البان، سۋان، ارعىن، نايمان، كەرەي، قىپشاق، قوڭىرات، ۋاق، تاراقتى، اداي، جاپپاس، الاشا، قىزىلقۇرت، بەرىش، ماسقار، تانا، التىن، ەسەنتەمىر، ىسىق، الاشا، بايباقتى، قاراكەسەك، قاراساقال، تورتقارا، شەكتى، شومەكەي، كەتە، كەرەيت، كەردەرى، تابىن، تاما، تەلەۋ، جاعالبايلى، رامادان، تورە، تولەڭگىت، قوجا قاتارلى رۋلاردان تۇرادى. ال قىرعىزدار بۇعى، سارباعىش، سولتو، ساياق، ازىق، تەيت، قىتاي، باسسىز، مۇندۇز، موڭولدور، شوڭباعىش، مۇڭعۇش، قۇسشى، باسسىز، جەتىگەن، سارى، كەسەك، ءدولوس، بوستون، قىدىرشا، چەرىك، جادىگەر، بارىن، نويعۇت، ارلات، قىپشاق، نايمان، قاڭلى، قوڭىرات رۋلارىنان تۇرادى. ورتاق رۋلار قىپشاق، نايمان، قاڭلى، قوڭىرات، قالعاندارى مۇلدە بولەك. ازداعان كىشى رۋلار ۇقسايدى دەمەسەك نەگىزگى جاقتان  پارىق زور، ارعىن، ءۇيسىن، كەرەي قىرعىزدا ۇساق رۋ. بۇل دا قازاق پەن قىرعىز ۇقسامايتىن ەل ەكەنىنە، قازاقتىڭ قىرعىزدان تارامايتىنىنا دالەل! ايتا كەتەرلىگى: بارىن، ارلات، نويعۇت، موڭعولدور رۋلارى تەگى قىرعىز ەمەس موڭعول نەمەسە موعولستان تايپالارى، قاڭلى 2000 جىلدىق تاريحى بار كونە ەل ەشقاندايدا قىرعىز ەمەس، ال قىپشاق 10-13 عاسىردا ءوز الدىنا قىرعىزدان بولەك مەملەكەت قۇرعان تايپا. نايمانداردا 12-13 عاسىردا ءوز الدىنا دەربەس حاندىق بولعان، ولاردىڭ ينانىش بىلگە حانى قىرعىزداردى جەڭگەنىن راشيد-اد-ديندە «جاميع-ات-تاۋاريح» تا ايتادى.

3. بولەك قالىپتاسۋ تاريحى مەن تەريتورياسى

قازاقتار 2000 جىل بۇرىن شىعىسى حينگان تاۋىنان باتىسى كاسپيگە دەيىنگى اۋماقتا ءومىر سۇرگەن ساق، عۇن، قاڭلىلاردان، ديڭليندەر، سانبيلەردەن شىققان. ال قىرعىزدار عۇن داۋىرىندە «كەنگۇن» دەپ اتالاتىن ەنەسەيلىك تايپادان شىققان، تۇرىك داۋىرەندە قىرعىز اتانعان. قىرعىزدار ورماندا ءومىر ءسۇرىپ اڭ اۋلاسا، قازاقتىڭ ارعى اتالارى كوشىپ-قونىپ مال وسىرگەن.  ەڭ باستىسى 13-16 عاسىرداعى تاريحي دەرەكتەردە ايتالىق «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، «جاميع-ات-تاۋاريح»، «تۇرىك شەجىرەسى» اتتى ەڭبەكتەردڭ قىرعىز قاتارداعى تايپا رەتىندە ايتىلادى. «جاميع-ات-تاۋاريح» تىڭ 1-ءشى تومى رۋ-تايپالار تۋرالى، وندا 70 تەن اسا رۋدىڭ اتى اتالىپ، ولارعا جەكە-جەكە توقتالىپ وتكەن، قىرعىزداردى 3- بولىمدە «ءوز الدىنا كوسەمدەرى بار تۇركى تايپالارى» اتتى بولىمدە كەرەي، نايمان، ۇڭعىت، تاڭعىت، بەكىرىن، قىرعىز، قىپشاق، قاڭلى، قارلىقتارمەن بىرگە تانىستىرادى. ال قىرعىز اعايىننىڭ اراسىنداعى ءبىلىمى شالا، ويلاۋ ءورىسى تار تاريحشىلارىمەن شەجىرەشىلەرى ءدال قازىرگى قىرعىز قۇرامىنداعى رۋلار بويىنشا قاراپ: «قازىر نايمان، قاڭلى، قىپشاق قىرعىزدا بار، ولار ەجەلدەن قىرعىز» دەپ ويلايدى. انىعى قاڭلى قىرعىز اتاۋى پايدا بولۋدان سەگىز عاسىر بۇرىن پايدا بولعان تۇرسا قالاي قىرعىز بولادى؟ 13-عاسىردان كەيىن بۇرىن ءوز الدىنا ەل بولعان قاڭلى دا، قىپشاق تا كوپتەگەن تۇركى ۇلتتارىنىڭ ىشىنە تارادى، قىرعىز ىشىندەگىسى تەك از توبى عانا، ەڭ كوبى قازاق، وزبەك، نوعايلاردا ەكەنى انىق، وندا وسى اتالعان ۇلتتاردىڭدا قىرعىزدار سياقتى ايتۋىنا قاقىسى بار. ءتىپتى قىرعىز رۋ رەتىندە قازاقتا، ۇيعىردا، وزبەك، قاراقالپاقتا بار، وسى تۇرعىدان سول ۇلتتار قىرعىز رۋىن ءوز ۇلتىنىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە قاراپ قىرعىز قاعاناتىن يەمدەنۋىنە ، كەيىنگى قىرعىز تاريحىن يەمدەنۋىنە قاقىسى جوق دەپ كىم ايتا الادى؟ قىرعىز، قازاق، موڭعول ۇلتتارىنداعى بارقى رۋى 5-عاسىردان باستاپ تاريحي دەرەككە ەنگەن كونە تايپا، قىرعىز اتى شىقپاي تۇرىپ بارقى بار، ونى قالاي ءتۇسىندىرۋ كەرەك؟ قازاقتىڭ قاڭلىدان وزگە تولەڭگىت، اداي، بەرىش، چەكتى، شومەكەي، سەبەك، تۇرگەش رۋلارى سول تۇرىك قاعاناتى زامانىندا بار، سوندا ولار قىرعىزدان بولەك ءومىر سۇرسە ، ال بۇگىن قازاق ىشىندە وتىر. ولاردى كىم قىرعىز دەي الادى؟ 13-عاسىرداعى موڭعول يمپەرياسىنىڭ تاريحى جازىلعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اتتى ەڭبەكتىڭ 1-تاراۋى 30 تان اسا موڭعول(موعول) رۋلارىنىڭ تارالۋ شەجىرەسى، وندا قاتاعان، سالجۋىت، بارىن، بارلاس، دۋلات، سۋان، كەنەگەس، جاجىرات، قيات، دۇرمەن، تايشۋت، ماڭعىت، ۇرۋت، نويعۇت قاتارلى رۋلاردىڭ قايدان، كىمنەن تاراعانى ايتىلعان. ال وسى رۋلار كەيىن ونداعان ۇلتتىڭ ىشىنە تاراپ كەتتى، موڭعول، قازاق، وزبەك، قىرعىز ت.ب، وندا وسى رۋلار كىمگە ءتان بولۋى كەرەك، وسى ۇلتتاردىڭ ىشىندە تەك قىرعىز ول زاماندا ءوز الدىنا تايپا، جوعارىداعى ەش رۋمەن قاتىسى جوق، ولاي بولعاندا دۇرمەن، بارىن، ماڭعىت، نۇيعۇت، ءسۇلتۇزدار قىرعىزعا كەيىن كىرگەن كىرمە بولادى، نايمان، قاڭلى، قىپشاق، قوڭىرات تا سولاي بولادى.

13-عاسىردان كەيىن التىن وردا، شاعاتاي ۇلىسىنىڭ رۋلارى ياعني قاڭلى، قىپشاق، ارعىندار مەن موڭعول جورىعىنان كەيىن كەرەي، نايمان، قوڭىرات، مەركىت، جالايىر، ءۇيسىن، دۋلات، الشىن تاتارلار بىرىگىپ 15-عاسىردا قازاق اتالا باستادى، قازاق حاندىعى قۇرىلدى. ول تۋرالى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي: «ابىلقايىر ولگەن سوڭ وزبەك ۇلىسىندا ۇلكەن كەلىسپەۋشىلىكتەر بولدى، جۇرتتىڭ كوبى كەرەي حان مەن جانىبەك حانعا كەتىپ قالدى، ولاردىڭ سانى 200 مىڭعا جەتتى ولاردى وزبەك-قازاقتار دەپ اتاي باستادى» - دەيدى. (تاريحي راشيدي. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي. 170-171-بەتتەر). قازاق حاندىعى تۋرالى دەرەكتەر وتە كوپ ، ونىڭ ءبىر مىسالىن كەلتىردىك، قازاق حاندىعى تۋرالى، قازاقتار تۋرالى ءابىلۇازى، قادىرعالي جالايىري جازدى، 18-عاسىرداعى ورىس پەن تسين يمپەرياسى دا جازعان، سونىڭ ءبارىن قىرعىزدىڭ ايتۋلى زيالىسىمىز دەپ جۇرگەن ادامداردىڭ كورمەي قالۋى تاڭعالارلىق قۇبىلىس. بۇل انىق ناداندىق پا الدە ادەيى جاساعان الدە كىمدەرگە پايدالى ەكى حالىقتىڭ اراسىنا وت جاعۋ ما؟

فون. ستاللەنبەرگ كارتاسى. قازاق ورداسى. 1630 ج. ۆيكيپەديا.

وسى كارتادا قىرعىزدار بۋرۇت تاتار نەمەسە قىرعىز دەلىنىپ قازاق حاندىعىنىڭ ءبىر تايپاسى رەتىندە جازىلعان.

قىرعىزدار يۋان ۇلىسىنا قاراپ سىبىردە، ەنەسەيدە تۇردى، سانى 40-50 مىڭنان اسپايتىن تايپا بولدى. 1209- جىلى شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى سىبىرگە اتتانعان كەزدە قىرعىز بەگى ىرىس ينال اق سۇڭقار تارتۋ ەتىپ سوعىسسىز باعىندى، بۇل بۇكىل الەم بىلەتىن تاريح. سوندا بارىنەن قىرعىز جاساۋ قانداي لوگيكاعا سيادى؟ تۇسىنىكسىز.

ال قىرعىزداردىڭ قازىرگى قىرعىزستانعا كەلۋى 16-عاسىردا بولدى، ول تۋرالى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي: «ءمانسۇر حان قىرعىزداردى چالىشپەن تۇرپانعا كوشىردى... قىرعىزداردىڭ از توبى موعولستانعا قاشتى» (تاريحي راشيدي. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي. 230- بەت). بۇل 1500- جىلداردىڭ اينالاسىندا بولعان وقيعا، بۇدان ىلگەرى الاتاۋدا قىرعىز بولعانى تۋرالى دەرەك جوق. قىرعىزداردىڭ 16-عاسىردا ەنەسەيدەن الاتاۋعا كوشۋ سەبەبى ويراتتاردىڭ قىسىمىنان بولعان.  ونى «ماناس» ەپوسىنان كورۋگە بولادى. قىرعىزدار الاتاۋعا كەلگەننەن كەيىن العاشىندا موعول حاندارىنا قاراسا، 1524-جىلدان باستاپ قازاق حاندارىنا باعىنادى، ول تۋرالى «تاريحي راشيدي» دە بىلاي دەلىنگەن: «حان (سايد حان) قاشقارعا قايتتى، مەن حالىقتى تىنىشتاندىرۋعا قانشا تىرىسسامدا قىرعىزدار بويبەرمەي موعولستاننىڭ شالعاي ايماقتارىنا كەتىپ تاھير حانعا(قازاق حانى) قوسىلدى» - دەيدى. (تاريحي راشيدي. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي.695- بەت). «قىزىل قىرعىز تاريحى» اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى بىلەك سولتونوۆ: «قىرعىزدار 170 جىل بويى قازاق حاندارىنا قاراپ تۇردى» - دەيدى. وسى بارىستا قازاقپەن قىرعىز بىرگە جاساپ ءبىر-بىرىنە ەتەنە جاقىن حالىققا اينالعانى انىق.

قازاق نەمەسە كيرگيز-كايساك ماسەلەسى

16-17-18 عاسىرلاردا قازاق ورداسى ەۋروپا ەلدەرىنە ءمالىم بولدى، وسى داۋىرلەردەگى «تاتاريا كارتالارىندا» قازاق ورداسى تۋرالى ونداعان كارتا بار، بۇندا بىرنەشەۋىن كەلتىرەيىك:

XVI عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى جارىق كورگەن سەباستيان ميۋنستەردىڭ كارتاسىنداعى قازاق ورداسى (Kosaki Orda). wikipedia.org.

"Kasaccia Horda" (Kazakh Khanate) on a British world map (1780)( https://ru.wikipedia.org.

زەرتتەۋشى پۋتكوۆ ءوزىنىڭ «كازاك»اتاۋى اتتى ماقالاسىندا:«گرۋزيا ايماعىندا 1480-جىلداردان بەرى كوشىپ جۇرگەندەر بىزگە كازاك اتىمەن بەلگىلى» دەيدى.

ورىس تاريحشىسى كاراميزين: «1480-جىلى التىن وردانىڭ سوڭعى حانى احمەتكە شيباندىق يباق 100 مىڭ كازاكپەن شابۋىل جاسادى، نوعايلىق جاڭبىرشى مىرزا 15 مىڭ كازاكپەن شابۋىل جاساپ احمەت حاندى ءولتىردى» - دەيدى. بۇنداعى كازاك كىمدەر؟ كوشپەندى ەركىن حالىقتاردى ايتىپ وتىرعانى انىق، بۇعان كەيىنگى ءبىزدىڭ قازاق پەن كازاكتاردىڭ دا قاتىسى بار ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. (نىعىمەت مىڭجان. قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى. 21-بەت. الماتى. جالىن باسپاسى. 1994). قازاق اتاۋى مەن كازاك اتاۋى ءبىر ۇعىم، 18-عاسىردان كەيىن ورىستار كازاك پەن قازاقتى شاتاستىرماۋ ءۇشىن قازاقتى كيرگيز نەمەسە كيرگيز-كايساك دەپ، ال ناعىز قىرعىزداردى قارا قىرعىز دەپ اتادى. ال تسين يمپەرياسى قازاقتاردى «قازاق» (哈萨克 hasak) دەپ، ال قىرعىزداردى «بۋرۇت» دەپ اتادى، سوندا وزگە ۇلتتار قىرعىزدى تسين يمپەرياسى «بۋرۇت» اتاعان دەپ سەندەر بۋرۇتسىڭدار دەسە تۋرا بولا ما؟

تسين كارتاسىنداعى قازاق حاندىعى. ajcass.com.

زناتنىي كيرگيز س سۋپرۋگوي، حۋان تسين چجيگۋن تۋ، 1769.

بۇل سۋرەتتەر قىرعىز دەپ ەمەس بۋرۇت دەپ جازعان.

سوعان ۇقساس، 840-جىلى ۇيعىر قاعاناتىن قۇلاتقانداردى قىتايشا حاعاستار دەپ اتاعان، 黠戛斯 (كونە قىتايشا وقىلۋى: ha r ga sie) ەندى وسى ارقىلى بۇل اتاۋدىڭ قىرعىز دەگەنگە قاراعاندا قاكاس نەمەسە قاراقاس دەگەنگە جاقىن ەكەنىن بىلۋگە بولادى، وندا 840-جىلى قاعاناتتى قۇرۋشىلار قىرعىزدار بولۋى ەكىتالاي بولادى. 1925-جىلى كەڭەستەر وداعى ۇلت ايىرۋ ساياساتىن باستاعان سوڭ كازاكتاردى ورىسقا قوستى دا قازاقتاردى قايتادان كازاك نەمەسە كازاح دەپ اتادى، سول ءۇشىن 18-عاسىردىڭ ورتاسىنان 20-عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ورىس قازاقتى قىرعىز اتاعانىنا بولا ەش قازاق ءوزىن «قىرعىزبىن» دەگەن ەمەس! سول ءۇشىن قىرعىز حالقى تاريحتى بۇرمالايتىن، سەنساتسياعا بوي ۇرعىش ارانداتۋشى ادامداردىڭ ايتقانىنا ەمەس ناقتى تاريحي دەرەكتەرمەن عىلمي دالەلدەرگە سۇيەنىپ ەكى ۇلتتاعى ۇقساستىقتارمەن ايىرماشىلىقتاردى ايىرا بىلگەنى دۇرىس!

ەرزات كارىباي

Abai.kz