يسا مومباەۆ، زاڭگەر. شەكارا بەكەتى قاندىقول قاراقشىنىڭ اتىمەن اتالماۋى كەرەك!
سۋرەتتە: كونديۋرين ۆاسيلي
حاباراسۋ -شىعىس قازاقستان وبلىسى تارباعاتاي جانە ءۇرجار اۋداندارىنىڭ جەرىندە، قىتايعا شەكارالاس ورنالاسقان، تارباعاتاي جوتاسىنىڭ شىعىس بولىگىندەگى اسۋ.
قازاقستاننىڭ قىتايمەن اراداعى شەكارانى زاڭداستىرعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى قازاقستان-قىتاي مەملەكەتتىك شەكاراسى تۋرالى كەلىسىمدى بەكىتۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 1995 جىلعى 15 ماۋسىمداعى جارلىعىنا سايكەس، تارباعاتاي جوتاسىنىڭ (قىتاي كارتاسىندا تاەرباحايشان تاۋى) قىرقاسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارا جەلىسى ون التىنشى نۇكتەسىنەن ون جەتىنشى نۇكتەسىنە دەيىن وسى حاباراسۋ ارقىلى سوزىلىپ جاتىر.
وسى ارالىقتاعى مەملەكەتىمىزدىڭ شەكاراسىن كۇزەتەتىن جانە قورعايتىن، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن، اۋماقتىق تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتەتىن زايسان شەكارا وتريادىنىڭ زاستاۆاسى كونديۋرين ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچ دەگەننىڭ اتىمەن اتالادى.
كونديۋرين ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچ دەگەن كىم؟
وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارىنان تۋعان زوبالاڭدا قازاقتاردىڭ جان ساۋعالاپ ارعى بەتكە – شىعىس تۇركىستانعا قاراي اۋعانى تاريحتان بەلگىلى.
سۋرەتتە: كونديۋرين ۆاسيلي
حاباراسۋ -شىعىس قازاقستان وبلىسى تارباعاتاي جانە ءۇرجار اۋداندارىنىڭ جەرىندە، قىتايعا شەكارالاس ورنالاسقان، تارباعاتاي جوتاسىنىڭ شىعىس بولىگىندەگى اسۋ.
قازاقستاننىڭ قىتايمەن اراداعى شەكارانى زاڭداستىرعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى قازاقستان-قىتاي مەملەكەتتىك شەكاراسى تۋرالى كەلىسىمدى بەكىتۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 1995 جىلعى 15 ماۋسىمداعى جارلىعىنا سايكەس، تارباعاتاي جوتاسىنىڭ (قىتاي كارتاسىندا تاەرباحايشان تاۋى) قىرقاسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارا جەلىسى ون التىنشى نۇكتەسىنەن ون جەتىنشى نۇكتەسىنە دەيىن وسى حاباراسۋ ارقىلى سوزىلىپ جاتىر.
وسى ارالىقتاعى مەملەكەتىمىزدىڭ شەكاراسىن كۇزەتەتىن جانە قورعايتىن، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن، اۋماقتىق تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتەتىن زايسان شەكارا وتريادىنىڭ زاستاۆاسى كونديۋرين ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچ دەگەننىڭ اتىمەن اتالادى.
كونديۋرين ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچ دەگەن كىم؟
وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارىنان تۋعان زوبالاڭدا قازاقتاردىڭ جان ساۋعالاپ ارعى بەتكە – شىعىس تۇركىستانعا قاراي اۋعانى تاريحتان بەلگىلى.
"سوۆەت وكىمەتى بوسقان جۇرتتى وتكىزبەۋ ءۇشىن شەكارا جولدارىن بىتەپ تاستاعان. كۇزەت مىقتى، قاشقىندار مەن بوسقىنداردىڭ ەندىگى امالى-نارىن وزەنى ارقىلى ءوتۋ. بىراق بۇل اسا قيىن جول. شۇبىرعان ەل ەرتەڭ شەكارادان وتپەك نيەتىندە ەكى تاۋدىڭ ارالىق شاتقالىندا تۇنەپ جاتقان ەدى. كەنەت تاۋدىڭ ەكى قاپتالىنان پۋلەمەت وقتارى بوراپ كەتكەنى. ساسقان ادامدار اساۋ وزەنگە كۇمپ بەرىستى. انالارىنا وق تيگەن جاس نارەستەلەر بەسىگىمەن اعىپ كەتە باردى. قۇرباندىقتىڭ مولدىعىنان وزەن سۋى قاڭسىراپ اقتى"، دەپ وسى وقيعانى جازۋشى احمەت ءجۇنىسۇلى "نارىننىڭ سۋى قىزاردى" پوۆەسىندە جان تۇرشىكتىرە سۋرەتتەيدى. (احمەت ءجۇنىسۇلى، "بوعدا"، استانا، "فوليانت" باسپاسى،2004 جىل). قىرعىن بولعان جەردى، كومۋسىز قالعان قۋ سۇيەكتەردىڭ كوپتىگىنەن، جەرگىلىكتى حالىق "كوپ سۇيەك" اتاپ كەتكەن دەسەدى. سول كەزدە شەكارا جولىندا بوسقىنداردى، جاس دەمەي، كارى دەمەي، ايەل دەمەي، بالا دەمەي، پۋلەمەت قويىپ قىرعان قاسكۇنەم جاۋىز وسى كونديۋرين بولاتىن.
وسى تاقىرىپتى كەڭىنەن زەرتتەگەن بەلگىلى ايتىسكەر اقىن قاليحان التىنباەۆ پەن جۋرناليست ەرعالي جۇماحان بىلاي دەپ جازادى: «زاستاۆا وتريادىنىڭ كومانديرى كونديۋرين اسا مەيىرىمسىز، قانىشەر ادام بولىپتى. شەكارادان بەرى قاراي نەمەسە ءارى قاراي اسىپ بارا جاتقاندار قولعا تۇسسە سوتسىز، تەرگەۋسىز اتىپ تاستاي بەرسە كەرەك. ءجاي ولتىرسە، ءبىر ءسارى،اتىلعان قازاقتىڭ بىرەۋىن ەكىنشىسىنىڭ ۇستىنە ايقارا سالىپ، ءوزى ولىكتەردىڭ ۇستىنە وتىرىپ، جايلانىپ شىلىم شەگەدى ەكەن. قىز-كەلىنشەك قولعا تۇسسە، قۇدايىنىڭ بەرگەنى. كۇيەۋىنىڭ، اتا-ەنەسىنىڭ كوزىنشە نە ءوزى، نە قاراۋىنداعى شەكاراشىلارعا زورلاتادى. شەكتەن تىس جاۋىزدىعى ءوزىنىڭ تۇبىنە جەتىپتى اقىرى. تاۋەكەلگە بەل بۋعان ءۇش جىگىت پاراعا ەمەكسىتىپ، الداپ، وڭاشا شىعارىپ الادى دا، كەسكىلەپ ولتىرەدى. يتكە-يت ءولىمى. جاۋىزعا سونىڭ ءوزى ساۋاپ ەدى. امال نە، ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيستىك ساياسات جايلاعان ول كەزدە زاستاۆا كونديۋرين اتىنا قويىلدى. سول كونديۋريندى ءولتىرۋشى ءۇش جىگىتتىڭ بىرەۋى قىرجى رۋىنان شىققان ءابىش ءشارىپوۆ 1990 جىلى سۇلۋتال كەڭشارىنا كەلىپتى. جاسى تۋرا 92-دە. ءجۇرىسى ءالى ءتىپ-تىك. ءسوزى ءتۇزۋ. قاتارىنان ەشكىم قالماعان. تەك ەكى كەمپىر عانا تانىپ، امانداسىپتى. ءابىشتىڭ باسىنان كەشىرگەن حيكاياسى ءبىر كىتاپقا جۇك بولارلىق. كونديۋريندى ولتىرەر الدىندا كوكپەكتى تۇرمەسىنەن قاشىپ شىققان ەكەن. قىزىلتاسقا كەلىپ، قىزىل كوميسسار كەنەسارى باكيننىڭ باسى ارتىق تاپانشاسىن قورقىتىپ الىپ كەتكەن. كونديۋرين ولگەن سوڭ قاشىپ التاي ولكەسىنە بارىپتى. سوندا فاميلياسىن وزگەرتىپ، باسقا قۇجات الىپتى. سول جاقتان وتان سوعىسىنا اتتانعان. (قاليحان التىنباەۆ، ەرعالي جۇماحان. «اقسۋات. قۇنارلى توپىراق، قۇدىرەتتى ۇرپاق». «ەر-داۋلەت» اقپارات اگەنتتىگى. الماتى-1998 جىل.)
قولدان باتىر جاساۋ تۇككە تۇرمايتىن سوۆەت زامانىندا كورىندە وكىرگىر كاززاپ كونديۋرين ەل قامى ءۇشىن جاۋمەن ايقاسقان ەرجۇرەك جاۋىنگەر اتاندى. 1974 جىلى ول تۋعان رەسەيدىڭ قورعان وبلىسىنىڭ شادرينسك قالاسىنداعى نابەرەجنايا كوشەسىنە ونىڭ اتى بەرىلدى. 1929 جىلعا دەيىن تۇرعان ۇيىنە «سىن ۋچيتەليا، ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچ كونديۋرين (1907-1931), گەروي-پوگرانيچنيك، پوگيب، زاششيششايا گوسۋدارستۆەننۋيۋ گرانيتسۋ سسسر. ەگو يمەنەم نازۆانا پوگرانيچنايا زاستاۆا» دەگەن جازۋمەن پورترەت-بارەلەفى بار مەموريالدىق تاقتا ورناتىلدى. ول تۋرالى كىتاپتاردا: «13 سەنتيابريا 1930 گودا كوماندير وتدەلەنيا 23-لەتني ۆاسيلي كونديۋرين، پوگرانيچنيك پريزىۆا 1929 گودا يز گورودا شادرينسكا كۋرگانسكوي وبلاستي، ۆىشەل ۆ نارياد ۆمەستە س بويتسوم سەمەنوم پەتروۆىم. ەدۆا زابرەزجيل راسسۆەت، پوگرانيچنيكي وبنارۋجيلي سلەدى پياتەرىح نارۋشيتەلەي، پرورۆاۆشيحسيا ۆ ناش تىل. ۆسكورە وني بىلي ناستيگنۋتى، زاۆيازالاس پەرەسترەلكا. ۋجە دۆا بانديتا بىلي ۋبيتى، كوگدا ۋپال زامەرتۆو پەتروۆ. ۆاسيلي زابرال ۋ سراجەننوگو توۆاريششا پاترونى، زالەگ نا بولەە ۋدوبنوي پوزيتسي. سنوۆا زاگرەمەلي ۆىسترەلى. ودين پروتيۆ ترويح — نە تاك ۋجە ستراشنو، ۆەد سوۆسەم نەداۆنو كونديۋرين ودين پرەگراديل پۋت باندە يز تريدتساتي چەلوۆەك، نە دال ۋيتي ەي زا كوردون. تولكو بى ۋدالوس ەششە راز سمەنيت پوزيتسيۋ. ۆاسيلي ۆسكوچيل ي رۆانۋلسيا بىلو ك بۋگرۋ، نو پۋليا ناستيگلا پوگرانيچنيكا..نە سرازۋ رەشيليس باسماچي پريبليزيتسيا ك يستەكاۆشەمۋ كروۆيۋ كونديۋرينۋ. ي ليش كوگدا ۋبەديليس، چتو ون نە ۆ سيلاح پودنيات ۆينتوۆكۋ، پودوشلي ك نەمۋ ي ستالي گلۋميتسيا ناد سمەرتەلنو رانەننىم كومسومولتسەم.. راسپلاتا ناستۋپيلا سكورو. پريبىۆشيە ك مەستۋ سحۆاتكي پوگرانيچنيكي ۋنيچتوجيلي بانديتوۆ. 30 اپرەليا 1965 گودا يميا ۆاسيليا كونديۋرينا پريسۆوەنو زاستاۆە، نا كوتوروي ون سلۋجيل.» دەگەن، «ۆ 1930 گودۋ پوگرانيچنيك ۆاسيلي كونديۋرين ۆمەستە س پوموششنيكوم پەرەكرىلي پۋت لازۋتچيكام يز-زا كوردونا. سراجاياس س نارۋشيتەليامي گرانيتسى، وبا پوگيبلي. ۆ پاميات كومانديرا وتدەلەنيا كونديۋرينا ۆ.ۆ.، زاستاۆا، نا كوتوروي ون سلۋجيل، بىلا نازۆانا ەگو يمەنەم». (ا.ا.گەراسيموۆ، رۋكوۆوديتەل شادرينسكوي رابوچەي گرۋپپى پو پودگوتوۆكە كنيگي پامياتي) دەگەن سياقتى وتىرىك ويدان شىعارىلعان دەرەكتەر جازىلدى.
قازىرگى كۇنگە دەيىن جاۋىز كونديۋرين ۆ.ۆ. ءوز ەلىندە باتىر رەتىندە دارىپتەلۋدە. وتكەن جىلدىڭ 22 جەلتوقسانىندا جەرلەستەرى ونى ەسكە الۋعا ارنالعان شاڭعى جارىسىنان تۋرنير وتكىزىپتى. ءتىپتى شادرينسك قالاسىندا جاۋىنگەر-شەكاراشىلاردىڭ كونديۋرين اتىنداعى قوعامدىق ۇيىمى بار كورىنەدى.
ال، ەندى بىزدىكى نە سورىم دەسەڭشى! ناداندىق پا، جوق الدە توپاستىق پا؟ تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ، اعارىپ تاڭىمىز اتقالى شيرەك عاسىرعا تاياپ كەلەدى. سوۆەت وداعى تۇسىندا جالتاڭكوز بولدىق، ءمۇساپىر بولدىق، ورىستاردىڭ ايتقاندارىنا كونىپ، ايداۋىندا جۇردىك، ال قازىرگىمىز نە؟ ءۇن جوق، ءتۇن جوق، وتىرمىز. وتكەن جىلى پارلامەنت دەپۋتاتى ن.سابيليانوۆ ايماقتاعى جۇرتشىلىقپەن جۇزدەسكەندە كونديۋرين اتىنداعى زاستاۆانىڭ اتىن وزگەرتۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەن كورىنەدى، الايدا بۇقارالىق اقپارات قوزدەرى دەپۋتاتتىڭ كەزدەسۋلەرىن جارىسا جازعانىمەن، بۇل ماسەلە تۋرالى ءلام-ميم دەپ اۋىزدارىن اشقان جوق.
شىعىس قازاقستان وبلىسى زايسان قالاسىنىڭ ورتالىق كوشەلەرىنىڭ ءبىرى قاندىقول كونديۋريننىڭ اتىندا!
ول از بولعانداي، كونديۋريننىڭ اتى دەربەس مەملەكەتىمىزدىڭ شەكاراشىلار تاريحىنا التىن ارىپپەن جازىلعان كورىنەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكارا قىزمەتىنىڭ shekara.kz سايتىن اشساڭىز: «قارۋلانعان شەكارا بۇزۋشىلارىمەن جانە كونترابانداشىلارمەن بولعان ۇزدىكسىز ايقاستاردا، جاۋىنگەرلەر مەن كومانديرلەردىڭ قىزمەتتىك شەبەرلىگى ارتتى، شەكارا اسكەرلەرىنىڭ جاقسى داستۇرلەرى قالىپتاستى. ءوز وتانىنا شىن بەرىلگەندىك، اسكەري انتقا بەرىلگەندىك، شەكارا كۇزەتى مىندەتتەرىن ورىنداۋ كەزىندەگى تاباندىلىق پەن ەرلىك سولاردىڭ نەگىزگىلەرى بولىپ تابىلادى. وسى ءبىر قيىن دا قاتاڭ جىلداردا ءبىرىنشى باتىر-شەكاراشىلار پايدا بولدى. اتاپ ايتقاندا: انتون ونوپكو، گريگوري مەزەنتسەۆ، ۆاسيلي كونديۋرين سياقتى باتىر-شەكاراشىلاردىڭ اتتارى شەكارا زاستاۆالارىنىڭ اتاۋلارىندا ماڭگىلىككە ساقتالدى» دەگەندى وقيسىز. جانساۋعالاپ جوسىلعان قورعانسىز جۇرتتى قىناداي قىرعان «باتىر شەكاراشىلاردى» اتالعان سايت بىلايشا اسپەتتەي تۇسەدى:
"ولاردىڭ اتتارىمەن بەكەتتەر اتالدى:
ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچ كونديۋرين
1931 جىلعى 8 ماۋسىمدا، شەكارالىق ناريادتا بولا وتىرىپ، بەس قارۋلى بانديتپەن ۇرىسقا كىرىستى. وسى ۇرىستا قاتتى جارالاندى. بانديتتەر ونىڭ دەنەسىن قورلادى. 1965 جىلعى 30 ساۋىردە ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچ كونديۋريننىڭ اتى زايسان شەكارا وتريادىنىڭ شەكارا زاستاۆاسىنا بەرىلدى.
گريگوري فەدوروۆيچ مەزەنتسەۆ
1930 جىلدىڭ 11 ناۋرىزىنان 12 ناۋرىزعا قاراعان تۇنىندە ەرلىك جاسادى. زاستاۆاعا شەكارا شەبىن بۇزىپ وتكەن باندا تۋرالى حابار كەلىپ ءتۇستى. الدىڭعى شولعىندا بولا وتىرىپ، ول بانديتتەردىڭ توبىمەن تەڭ ەمەس ايقاسقا ءتۇستى. بۇل ۇرىستا مەزەنتسەۆ قازا بولدى. 1965 جىلى گريگوري فەدوروۆيچ مەزەنتسەۆتىڭ اتى ماقانشى شەكارا وتريادىنىڭ شەكارا زاستاۆاسىنا بەرىلدى.
سەۆاستيان سەرگەەۆيچ كريۆوشەين
1932 جىلدىڭ 19 شىلدەسىندە تورۋىلدا بولا وتىرىپ، شەكارا شەبىن اسۋ ارقىلى بۇزىپ وتۋگە ارەكەت جاساعان 30 بانديتپەن ايقاسقا ءتۇستى. جاۋدىڭ وعى شەكاراشى جۇرەگىن تەسىپ ءوتتى. جاۋ وتكەن جوق. 1968 جىلى باتىر سەۆاستيان سەرگەەۆيچ كريۆوشەيننىڭ اتى ءۇشارال شەكارا وتريادىنىڭ زاستاۆاسىنا بەرىلدى".
بۇگىنگى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ادام ءۇشىن، كونديۋرين، مەزەنتسەۆ، كريۆوشەيندەردىڭ «باندىسى» - قولىندا قارۋى جوق قازاقتار ەكەنى ايدان انىق.
«ەكسپرەسس ك» گازەتىنىڭ 03.05.2007 جىلعى №76 (16224) سانىنان اندرەي كراتەنكونىڭ زايسان شەكارا وتريادى تۋرالى ماقالاسىنان: «مايور سەريك كامىشەۆ زناكوميت س يستوريەي وتريادا، كوتورىي وبرازوۆالسيا 23 فەۆراليا 1924 گودا. نەكوتورىم پوسترويكام بولشە ۆەكا. ۆ بىۆشەي كازاچەي تسەركۆي راسپولوجەن كلۋب، ۆ كازاچەم كازينو - مەدسانچاست. پري رازبورە ستاروگو زدانيا شتابا نايدەن مەدالون، كوتورىي ۆ كاچەستۆە تاليسمانا نوسيلي كازاكي، وحرانياۆشيە رۋبەجي روسسيسكوي يمپەري. ۆ مۋزەە مى ۋۆيدەلي فوتوگرافيۋ پەرۆوگو كومانديرا وتريادا دميتريا بادەينوۆا ي ۋزنالي و پودۆيگە پوگرانيچنيكا كونديۋرينا. ۆمەستە س نامي ۆ گوستي ك پوگرانيچنيكام پريەحالي شكولنيكي يز سەلا دايروۆو» دەگەن جولداردى وقىپ، جاس ۇرپاعىمىزعا كونديۋريندى ۇلگى ەتىپ تاربيەلەسەك جەتىسكەن ەكەنبىز دەگەن ويعا قالاسىڭ. دايىر اۋىلىنان بارعان جەتكىنشەكتەر قانداي ونەگە، قانداي ءتالىم الدى؟ ءبىزدىڭ قاتارىمىزدىڭ ميى ۋلانعانمەن، ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاق ءوز حالقىنىڭ وتكەنىن ەكشەپ، وڭ-سولىن تاني ءبىلۋى كەرەك قوي.
شەكارا بەكەتتەرىمىزدىڭ سول ءوڭىردى اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن جاۋدان ازات ەتىپ، ۇرپاعىنا تابىس ەتكەن تۇمەن باسى قاراكەرەي قابانباي، مىڭباسى بي بورانباي سياقتى قول باستاعان باتىرلارىمىزدىڭ اتتارىمەن اتالماي، كونديۋرين سياقتى قانىشەر جاۋىزداردىڭ اتىمەن اتالۋى قازاق دەگەن اتىمىزعا، نامىسىمىزعا ۇيات، سۇيەككە تاڭبا، ارۋاق الدىندا ء ۇشىن كەشىرىلمەس كۇنا. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىسى تۋرالى زاڭىندا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ، اتالعان شەكارا بەكەتىن قايتا اتاۋ تۋرالى ماسەلەنى شەشەتىن كەز جەتتى.
Abai.kz
