«قازاقستان قالاي وتارلاندى؟» دەگەن ءالى كۇنگە ءتۇيىنى تارقاتىلماعان ماسەلەنىڭ ءبىرى سياقتانادى ماعان.

تاريح ءپانىنىڭ وقۋلىعى: «قازاق حاندىعى 18-عاسىردا ءبىرتۇتاس مەملەكەت رەتىندە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتىپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ بوداندىعىنا تاپ بولدى. ءسويتىپ، ۇلتىمىز تاريحىنىڭ ءۇش عاسىر جالعاسقان وتارشىلدىق ءداۋىرى بار» دەيدى. بۇل كوڭىل كونشىتپەيتىن تۇجىرىم. نەگە؟ سەبەبى، 19-عاسىردا حالىقتىڭ ءومىرى، ساناسى مەن مىنەزى قالاي وزگەرگەنىن اباي شىعارماشىلىعى بويىنشا ساراپقا سالساق، بوتەن ۋاقىت، وزگە  پانوراما شىعا كەلەدى. جاڭاعى تۇجىرىم اۋەلدە جارتىلاي بودان، ونان سوڭ عانا تولىق بودان بولعاندىقتى اينالىپ وتكەندىك. تاباندى پاتشالىق رەسەيدىڭ شەكارا اۋماعىنا اسكەري بەكىنىستەر سالعان ۋاقىتىنا عانا تىرەۋ. كوزىمنىڭ جەتكەنى سول، قازاق دالاسىن تولىق وتارلاۋ پاتشالىق رەسەيدىڭ 1868 جىلعى «جاڭا زاكون» بويىنشا ىسكە اسقان. دەمەك، وتارشىلدىق ءداۋىردىڭ ەسەبىن نەگە وسى داتادان باستاماسقا؟ تومەندە قۇنانباي مەن اباي زامانىن سالىستىرا وتىرىپ، وسى پايىم دۇرىستىعىن دالەلدەمەكپىن. جاس ۇرپاق ساناسى دۇرىس قالىپتانۋى ءۇشىن بۇل ماڭىزدى شارۋا دەگەن ويدامىن.

كوپكە ايان، اباي توڭكەرىلىپ، قۇبىلعان جاڭا داۋىردە عۇمىر كەشتى. اكەسى قۇنانباي قايماعى بۇزىلماعان ەسكىلىكتىڭ پەرزەنتى. ەكەۋىنىڭ جولى نەلىكتەن ەكى ايىرىم بولدى؟ مۇنى تۇسىنۋگە الدىمەن قۇنانباي زامانىنا توقتالايىق. الەۋمەتتىڭ پسيحولوگياسى، تۇرمىس-تىرشىلىگى تۇرعىسىنان قاراساق، الەمنىڭ ءامىرشىسى شىڭعىسحان مەن ونىڭ ۇرپاعى حان ابىلايعا دەيىنگى بەس عاسىردا ۇلى دالا توسىندە راديكالدى وزگەرىس بولعان ەمەس. دالالىقتار تۇراقتى ءومىر ءسۇردى. قازاق حاندىعى شاڭىراعىن العاش شايقالتقان – پاتشالىق رەسەيدىڭ 1822 جىلعى «ستەپنوە پولوجەنيە» اتتى ۋستاۆى. ول بويىنشا قازاق دالاسى وكرۋگكە ءبولىنىپ، وكرۋگ باستىعى اعا سۇلتان، ورىنباسارى ورىس شەنەۋنىگى بولدى (حالىق ونى «مايىر» دەيدى). ماسەلە سوندا، بۇل ۋستاۆتى وتارلاۋ زاڭى دەمەكتىك ورىنسىز. وعان تارتپايدى. ىرقى دا، تاعدىر تىزگىنى دە قازاقتىڭ ءوز قولىندا بولدى. ايتالىق، اعا سۇلتاندى ەل جۋاندارى وزدەرى سايلاپ وتىردى (تاس سالۋ قۇقىعى بويىنشا).

ءسويتىپ، 1822-1868 جىلدارى حاندىق جويىلىپ، ورنىنا اعا سۇلتاندىق بيلىك كەلدى. قازاق ەلى اتالعان ۋستاۆقا سايكەس باسقارىلدى. بىراق بۇل رەفورما قالىڭ بۇقارانى استان-كەستەن ەتكەن جوق. ياعني قاراپايىم حالىقتىڭ وزگەرگەن تۇگى دە جوق. دالالىقتاردىڭ تۇرمىسى، سالت-ساناسى مەن مىنەز-قۇلقى، ياعني سىرتقى دا ىشكى ءومىرى ءباز-باياعى قالپىندا قالدى. كۇللى داۋ-دامايلار ەسكىلىكتى جولمەنەن، عۇرپىلىق زاڭدارمەنەن شەشىلىپ جاتتى. ەڭ باستىسى، كۇشىندەگى زاڭعا سايكەس جەرىنىڭ، وزەن-سۋىنىڭ ەگەسى دە قازاقتىڭ ءوزى بولىپ ەسەپتەلدى.

قازاق حاندىعىنىڭ زاڭدارى 1868 جىلعا شەكتى كۇشىندە قالعانىنا دالەلدەر الايىق.  كوپكە ايان، كەڭگىرباي، ىرعىزباي، وسكەنباي قولدانعان توبىقتىنىڭ جەرىن كەڭەيتۋ ساياساتى وسى ەلدىڭ ستارشىنى بولعان قۇنانبايعا كوشتى. ول ەمىن-ەركىن جالعاستىردى.  توبىقتى ىشىندەگى تالاي اتا، رۋ ءوز ورنىن ەكىنشىگە بەرىپ، وزدەرى قۇنانباي كورسەتكەن جەرلەردەن جاڭا كۇزەۋ، جايلاۋ، قىستاۋ الىستى. «توبىقتى رۋلارى قۇنانباي تۇسىندا ۇلكەن اۋدارىسقا تۇسكەن. بۇل اۋدارىستى جاساۋشى قۇنانباي» – دەپ جازادى مۇحاڭ اباي ءومىربايانىنىڭ العاشقى نۇسقاسىندا. سول سياقتى پولياك ادولف يانۋشكەۆيچتىڭ ەستەلىك كىتابىنان ايان، 1847 جىلدارى سۇلتان باراق پەن بي قۇنانباي سىندى تۇلعالار تاڭنىڭ اتىسى كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن ءماجىلىس قۇرىپ، ەلدىك ىستەردى شەشۋمەن بولادى (اتى-شۋلى قودار-قامقا وقيعاسى سونىڭ ءبىرى عانا). قازاق دالاسىندا مەشىت، مەدرەسەلەر كوپتەپ اشىلۋى دا كوپ جايدى اڭعارتسا كەرەك. ماسەلەن، سەمەي قالاسىندا ءتىنىباي كاۋكەنۇلى جانە تاتار كوپەستەرى، كوكپەكتى وڭىرىندە تانا مىرزا تىلەمىسۇلى، قارقارالىدا قۇنانباي وسكەنبايۇلى مەشىت-مەدرەسە سالدىرتتى. قاي قايسىسى دا 1868 جىلعى «جاڭا زاڭعا» دەيىنگى قۇرىلىستار. اتالمىش زاڭ كۇشىنە ەنگەننەن سوڭ سەمەي وڭىرىندە بىردە-ءبىر مەشىت يا مەدرەسە بوي كوتەرگەن ەمەس.

سونىمەن، قايتالاپ ايتقاندا، پاتشالىق رەسەيدىڭ «ستەپنوە پولوجەنيە» اتتى ۋستاۆى داۋىرىندە (1822-1868 جج.) دالالىقتاردىڭ كۇللى تۇرمىس-تىرشىلىگى ءوز زاڭىمەن جانە عۇرپىلىق ادەت-سالتىمەن باسقارىلدى. ەلدى ابىلپەيىز (جاڭاسەمەيدە حالىقارالىق ايىرباس بازارىن اشقان سۇلتان), باراق، قۇنانباي سياقتى جاقسىلار بيلەدى. ازىرگە قازاق ەلى «رەسەيدىڭ انىق باۋراپ العان وتارى» (اۋەزوۆ) بولعان جوق. بولدى، ءبىتتى. ەل بودان با، الدە بودان ەمەس پە؟ انىقتاۋشى كريتەري – قازاق بولمىسى، ەل-جۇرتتىڭ ىشكى ءومىرى بولسا كەرەك-ءتى. اسكەري بەكىنىستەرگە بولا، وقۋلىقتاردا «ءۇش عاسىر بودان بولدىق» دەپ ساناعا تاڭبالاعاننان نە ۇتپاقپىز؟

ەندى حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىنداعى قازاق حالقىنىڭ تاريحي حالىنە كەلەيىك. مۇحاڭ ابايدىڭ العاشقى ءومىربايانىندا قارقارالى وكرۋگىنە اعا سۇلتان  بولعانعا دەيىنگى قۇنەكەڭ ومىرىنە توقتالا كەلە، اباي دا اكەسىنىڭ جولىن قۋعانىن: «سونىمەن، اباي 70-ءشى جىلدارعا شەيىن ءبىر جاعى اكەسىنىڭ ىعىندا بولسا، ەكىنشى جاعىنان سول اكەسىنىڭ باسىنداعى مىندەتتەردى بارلىق جاۋلارىمەن، بارلىق تالاس-تارتىستارىمەن تۇگەلىمەن ءوز باسىنا اۋدارىپ، ءوز مىندەتىنە الا باستايدى» دەپ كورسەتەدى. ءيا، اباي اتقا مىنگەندە مۇلدەم باسقا ءداۋىر ورنىقتى.

مۇحاڭ «70-ءشى جىلدار اباي ەل ءىسىن اكەسىنىڭ قولىنان الدى» دەگەنى – 1868 جىلعى «جاڭا نيزام (زاكون)» دەگەن زاڭ كۇشىنە ەنگەنىن ايتقانى. ول بويىنشا قازاق دالاسى وكرۋگ ورنىنا گۋبەرنياعا ءبولىندى. گۋبەرنيا ۋەزگە، ۋەز بولىستارعا بولشەكتەندى. كەشەگى كرەپوستنوي ورىس شارۋالارى قازاق دالاسىنا اعىلۋعا مۇمكىندىك الدى. نەگە؟ ويتكەنى، جاڭا زاڭ قازاق جەرى مەملەكەتتىك مەنشىك دەپ جاريالادى. سالدارى ەڭ اۋىر سوراقىلىق، حالىقتىڭ ءومىرى تەك قانا اق پاتشا زاڭىنا باعىنىپ، ءبارىن ورىس ۇلىعى رەتتەيتىن بولىپ بەكىتىلدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاق ەلى «رەسەيدىڭ انىق باۋراپ العان وتارى» بولىپ، وتارلىق قامىتىن تولىق كيدى. اباي زامانىنىڭ ەرەكشەلىگى، مىنە، وسى!

ءسويتىپ، جاڭا زاڭ قازاقتىڭ مىنەزى ءھام تۇرمىسى راديكالدى وزگەرۋىنە اكەلدى. ونىڭ زوبالاڭى بىردەن ەمەس، ون جىلداي ۋاقىت وتكەندە عانا سۋ بەتىنە شىققان ەدى. اباي 1879-1880 جىلدارى «جاڭا زاكون» اتتى ۇزاق ولەڭىن جازىپ، قازاقتىڭ قۇردىمعا بەت العانىن جانايعايىمەن جەتكىزەدى (وكىنىشكە قاراي، بۇل قۇندى تۋىندى ابايدىكى ەمەس دەلىنىپ، جيناقتاردان سىرت قالۋدا).  جاڭا زاڭ سالدارىن اشكەرەلەۋ 1884-1886 جج. پوەزياسىن دا كوكتەي وتەدى. مىسالعا:

جاماندار قىلا الماي ءجۇر ادال ەڭبەك،
ۇرلىق، قۋلىق قىلدىم دەپ قاعار كولبەك.
...الىس-جاقىن قازاقتىڭ ءبارى قاڭعىپ،
اياماي ءبىرىن-ءبىرى ءجۇر عوي اڭدىپ.
انت ءىشىپ كۇندە بەرگەن جانى قۇرىسىن.
قىسقا كۇندە قىرىق جەرگە قويما قويىپ،
قۋ تىلمەن قۋلىق ساۋعان زاڭى قۇرسىن!
...وسى كۇندە وسى ەلدە دانەمە جوق
مەيىر قانىپ، ءماز بولىپ قۋانارلىق.
...وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،
ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ،
...باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم،
مىنەكي، بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن؟

وسى ايتقاندارى ابايدىڭ قازاقتى سىناپ، مىنەگەنى دەلىندى. بۇل – كەشەگى كۇن. بۇگىنگى تاڭدا جاس بۋىنعا اقىن سويىلدىڭ ۇشىن وتارلىق ساياساتقا باعىتتاعان، قاۋلاعان ۇرلىق، قۋلىق يمپەرياعا بوداندىق سالدارى دەپ ۇقتىرساق دۇرىستىق. ويتكەنى، ەلدىڭ سيقى نەبارى 15-20 جىلدا بۇزىلعانىن اقىننىڭ كوزى كوردى. 1890 جىلعى «باي سەيىلدى» ولەڭىندە: «ەلدە جاقسى قالمادى» دەپ كۇرسىنەدى. بۇرىنعى ەل ءىشى «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەيتىن جاقسى-جايساڭعا تولى ەدى. مىسالعا «اباي جولى» ەپوپەياسىندا قۇنانباي اينالاسى، ەل جاقسىلارى (قاراتاي، سۇيىندىك، بايدالى، بايسال، بوجەي، بايقۇلاق، ءبىتىمباي، جانقوجا، بايۇزاق ت.ب.) كۇن ۇزاق كەڭەس قۇرۋدان بوساماي، ەل جۇمىسىن تىندىرىپ جۇرمەي مە. ءجۇز قۇبىلعان ۋادەسىزدىك، جالاقورلىق، ءبىرىن-ءبىرى اڭدۋ، ارامدىقتى ەپ كورۋ، قۋ، پىسىق اتانۋ سياقتى ناشار مىنەزدەر ءورشي المادى، نەبىر قيسىق-قىڭىر ەبىن تاۋىپ، جونگە سالىندى. اباي تۇسىندا وسىناۋ دالا دەموكراتياسى، ياعني حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋى العاش رەت كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتى. جاڭا زاڭ تۇسىندا قالىپتاسقان كەلەسى اتقامىنەر ورتا (ورازباي، جيرەنشە، ابىرالى، ءدۇتباي، كوجەكباي، ابەن، جاقسىلىق ت.ب.) الدىڭعىلارداي «ءبىر پەيىلدى»، «ىرگەلى» بولا المادى. ورىس ۇلىعىنسىز وزدىگىنەن ەشتەڭە شەشە الماعان بولىس، بيلەردەن نە قايىر؟ ولاردى تەك ورىنداۋشى-فۋنكتسيونەر دە دە قوي.

مىنە، وسى ايتىلعاندار قۇنانباي مەن اباي ەكى جولمەن ءجۇرىپ، ەكى باسقا زاڭ اياسىندا بيلىك قۇرعانىنىڭ ايداي ايعاعى. قۇنەكەڭ ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ زاماندا، اباي 1868 جىلعى وتارلاۋ زاڭى قىسپاعىندا ءومىر كەشتى. اكە مەن بالانىڭ، مۇحاڭ ايتقانداي، «ەكى ءتۇرلى زاماننىڭ تۋىندىسى» بولۋى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى.

وتارشىل بيلىكتىڭ بەت-پەردەسىن تۇڭعىش سىپىرعان جان – اباي دەگەن ويىمىزدى بەكىتە تۇسەيىك. «قارتايدىق، قايرات قايتتى، ۇلعايدى ارمان» ولەڭىندە باي، بي مەن بولىس، ەلۋباسى،  ءتىپتى جاس بالاعا شەكتى بۇل كۇندە الارمان دەي كەلە:

جۇرت ءجۇر عوي ارامدىقتى ەپ كورەم دەپ،
توقتاۋ ايتقان كىسىنى شەت كورەم دەپ.
بار ما ەكەن جاي جۇرگەن جان قاناعاتپەن،
قۇدايدىڭ ءوز بەرگەنىن جەپ كورەم دەپ؟ -

دەگەن ساۋال تاستايدى. ارامدىقتى تياتىن بيلەر ەدى، ولاردىڭ سيقى مىناۋ:

ەل جاماعان بيلەر جوق،
ەل قىدىرىپ ساندالدى.
قىزىعى كەتكەن ەل باعىپ،
قيسىنى كەتكەن ءسوز باعىپ (1886).

قۇر ساندالعان بيلەر ۋاقىت وتە كەلە، پارا الۋعا توسەلىپ الدى:

وسىمگە قول جايدى،
تاي الىپ سەركەشكە.
الماسا ول تايدى،
داپ-دايىن كورمەسكە.
كەدەي بي جانتايدى
ساۋىر مەن وركەشكە.
ساۋماققا ول بايدى،
كەڭەسەر بي كەشكە (1894).

مىنە، اباي پوەزياسى – بيلەردىڭ بىرتىندەپ ءبۇلىنۋىنىڭ ايناسى.

قاراپايىم قالىڭ جۇرت ەندى كىمگە جۇگىنبەك؟ ادىلەتتىلىك ساقشىسى وياز بەن سوت (سۋديا)  بولسا كەرەك-ءتى. بۇلار تۋرالى «جاڭا زاكون» ولەڭىندە اباي:

ويازنوي مەن سۋديا – ەندىگى ۇلىق،
ولاردىڭ جالاقىسى تىم-اق تولىق.
ەركى جوق ەل، يەن مال كەز بولعان سوڭ،
ولار قىلماي قالا ما استامشىلىق؟ –

دەيدى ء(وزى بولىس بولعان ويشىل استامشىلىقتى بىلمەسە ايتا ما).

كورىپ وتىرسىزدار، ابايدىڭ الەۋمەتتىك پوەزياسى  داستۇرلى ەل بيلەۋ جۇيەسى استان-كەستەڭ بولعانىن جەتكىزەدى، سونداي-اق، ەلدى الاتايداي بۇزعان وتارلاۋ زاڭى ەكەنىنىڭ دالەلى بولۋىمەن دە قۇندى.

ابايدىڭ 1909 جىلعى تۇڭعىش جيناعىندا «حالىق تۋرالى» دەلىنگەن ونعا تارتا ولەڭگە جاسالعان شولۋدان شىعار قورىتىندى: قازاق انىق بودان ەل بولۋىنىڭ باستاۋى – «جاڭا زاكون» زاڭى. پاتشالىق رەسەي زەڭبىرەگىن سۇيرەتكەن  اسكەرىمەن جەرىمىزدى جاۋلاپ السا، ەلدىڭ ءوزىن زاڭ-زاكونىمەن وتارلاپ، باۋراپ العانى ءشۇباسىز. قايمانا قازاق قاشان، قالاي بۇزىلدى؟ عالىمدار ىزدەپ تابا الماي جۇرگەن وسى ساۋال جاۋابىنا «وعان مەن سەبەپكەر» دەپ «جاڭا نيزام» زاڭى سۇرانىپ-اق تۇر. ال، ازىرگە مويىندالماي جۇرگەن «جاڭا زاكون» ولەڭى  35 جاستاعى ابايدىڭ وتارشىلدىققا قارسى العاشقى ءۇنى!

«پاتشالىق وتارلاۋ ساياساتى، – دەيدى مۇحاڭ، – قازاق حالقىنىڭ جەرىن العاندا، ونىڭ شۇرايلىسىن، سول پاتشالىقتىڭ وڭ قولى بوپ سانالاتىن كازاك-ورىستارعا، پومەششيكتەرگە، ءار الۋان ءوندىرىس ورناتقان كاپيتاليستەرگە، چينوۆنيكتەرگە الىپ بەردى. ... ورىس شارۋالارى قالىڭ توپ بولىپ، قازاقستانعا اۋىسىپ كەلە باستايدى. قازاق ەلى پاتشالىق روسسيانىڭ انىق باۋراپ العان وتارى بولدى» (م.اۋەزوۆ. اباي قۇنانبايۇلى. مونوگرافيا. – الماتى، 1995. – 5 بەت).  ۇلى جازۋشى «جاڭا زاكون» - سويقاندى زاڭ دەگەندى وسىلاي اڭداتقان. رەتى كەلگەن سوڭ ايتقان ءجون، حالىق تۇزەلە مە، يا بۇزىلا ما، ونى باسقا ەمەس، دۇرىس زاكون شەشەدى. ابايعا جۇگىنەيىك: «مەن ەگەر زاكون قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم» (37-ءسوز). كوردىڭىز بە، «قولىمدا بيلىك بولسا» دەمەگەن، «زاكون قۋاتى بار بولسا» دەگەن. زاڭدى بيلىكتەن جوعارى قويعان. ەگەر بۇگىنگى بىزدەر دە زاڭ-زاكونگە ارقا تىرەمەسەك، ەل كۇتكەن تۇبەگەيلى وزگەرىستەردىڭ بولۋى نەعايبىل!

قازىرگى تاڭدا ماسەلە تەرەڭىنە ۇڭىلمەي ۇستىنەن قالقىپ: «اباي ورىسشىل بولعان، اق پاتشاعا قارسى جاق اشپاي، ونىڭ بيلىك جۇيەسىنە ادال قىزمەت ەتكەن» دەپ جاراپازان ايتىپ جۇرگەندەر بارشىلىق. سوندىقتان وسى ماسەلەگە توقتالا كەتپەكپىن. بىرىنشىدەن، جىگىت اعاسى اباي جەر اۋدارىلعان، ساياسي جالامەن قۋدالانعان جاندارمەن كوپ سىرلاسقان. سوندىقتان قاتاڭ تسەنزۋرا ءجايىن، ماسەلەن، «قۋلىق ساۋعان زاڭى قۇرسىن»  دەگەن ءبىر اۋىز سوزىنە بولا، يتجەككەنگە ايدالۋ قاۋپىن جاقسى ءبىلدى. ايتسە دە، وتارلىققا قارسىلىق، وعان لاعىنەتى تۇنعان استارلى ولەڭدەرى از ەمەسىن اڭداپ وتىرمىز. ەكىنشىدەن، وتارلىق جۇيە جالعىز قازاقتى ەمەس، بۇكىل جەر-جاھاندى وراپ الدى. ءالدى ءالسىزدى ەزىپ جانشىدى. ءتىپتى ينديا سياقتى الىپ ەلدەر دە قولىنا قارۋ الىپ، كۇرەسە المادى. وسىنى كورىپ-ءبىلىپ وتىرعان اباي:

تۇزەتپەك ەدىم زاماندى،

ءوزىمدى تىم-اق زور تۇتىپ، –

دەگەن اۋەلگى رايىنان باس تارتقان. نەگە؟ سەبەبى، وتارلىق كەساپاتتان قارۋسىز قۇتىلۋدىڭ، حالىق پەن حالىقتى تەڭەستىرۋدىڭ قۇداي سالعان جولى بارىن كورە ءبىلدى. ول – عىلىم-ءبىلىم جولى (ونى كەيىنگى الاششىل جاستار ۇلگى ەتتى). 1890 جىلدان بىلايعى شىعارماشىلىعى زاماندى تۇزەۋگە، ادامنىڭ مىنەزىن سىناۋعا ەمەس، ونىڭ جان دۇنيەسىنە جارىق تۇسىرۋگە باعىتتاپ، جانتانۋ ءىلىمىن قالىپتاۋعا جۇمسالعانى سوندىقتان. ءسويتىپ، اباي تاۋ كوتەرگەن تولاعاي سياقتى جالعىز ءوزى-اق ۇلتتىڭ وي-ساناسى، ءتىلى مەن ادەبيەتىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭا دەڭگەيگە كوتەردى. مىنە، وسىناۋ جاراتقان يەمىزدىڭ كونفۋتسي، گەتە، شەكسپير سىندى قازاققا بەرگەن جارقىن گەنيىن جازىقتى قىلۋ مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەكەن...

«اباي پاتشاعا قارسى كۇرەسپەگەن، ورىسشىل بولعان» دەپ جۇرگەننىڭ ءبىرى – مۇحامەتكارىم قوجىربايۇلى دەگەن اقتاۋلىق جۋرناليست. ول «ابايدان ۇلگى العان الاش ارىستارىنىڭ تاعدىرى» اتتى ماقالاسىندا قازاق وقىعاندارىنىڭ ورىستان ايەل الۋى وتارلىق جۇيەنىڭ سالدارى دەي كەلە، مۇنى ابايدان كورەدى.    ءارى قاراي: «تاۋەلسىز ەل بولعانىمىزعا 32 جىل بولسا دا... ەلىمىزدەگى 5807 مەكتەپتىڭ 1885 مەكتەبى تازا ورىس تىلىندە، 2147 مەكتەبى ارالاس. ارالاس دەگەن اتى بولماسا، كىلەڭ ءورىستىلدى» دەيدى. سوراقىلىقتىڭ كوكەسى وسى، ارينە. بىراق وعان ابايدىڭ قاتىسى قانشا؟ دەكولونيزاتسيا ساياساتى بولماعانىنا وسىدان 120 جىل بۇرىن قايتقان دانانى كىنالى ەتسەك جەتىسكەن ەكەنبىز! رۋحاني كاتاستروفانى، يمپەريالىق ۇرداجىق سالدارىن ابايدان كورىپ، حالىقتى اداستىرمايىق، اعايىن!  نەگىزى، ۇلتتىڭ رۋحاني ۇستازىن تاركى ەتۋ – الماعا تۇسكەن قۇرت سياقتى. زاردابى وراسان. كۇللى رۋحانيات پەن تاربيەنى ىشتەن كەمىرىپ، سولدىرادى. سوندىقتان ابايعا قارسى شابۋىلعا، قارادۇرسىن جالاعا توسقاۋىل قوياتىن، حاكىمگە تاس اتقان شىركىندەردى زاڭ الدىندا قاتاڭ جاۋاپقا تارتاتىن ۋاقىت كەلدى دەگەن ويدامىن.

1868 جىلعى وتارلاۋ زاڭىنا قايتىپ ورالايىق. يمپەريانىڭ اۋەلگى 1822 جىلعى زاڭى (ۋستاۆى) بويىنشا حاندىق بيلىك اعا سۇلتاندىق بيلىككە اۋىستى، بىراق ونان قازاقتىڭ جان دۇنيەسى جۇدەگەن دە، توگىلگەن دە جوق. اق پاتشانى  كەنەسارى حان كوتەرىلىسى (1837-1847) قاتتى شوشىتقانى بەلگىلى. سوندىقتان قۋلىق-سۇمدىعى مول، قازاققا ەندى باس كوتەرتپەيتىن «جاڭا زاكون (نيزام)» دايارلاۋعا تاپسىرىس بەرىلدى. ۇلى اباي بولىستىق قىزمەتتى وسى «جاڭا زاكون» تۇسىندا اتقاردى، بار بالەنىڭ باسى دەپ ونى جەتە تانىدى. الايدا كەڭەستىك تسەنزۋرا «وتارلاۋ زاڭى جانە اباي پوەزياسى» دەگەن تاقىرىپقا قارا قۇلىپ سالدى. ايتقىزبادى. تۋراسىن ايتا الماعان مۇحاڭ دا: «قۇنانبايدىڭ كىم بولعانىن بىلمەسەك، ابايدىڭ كىم ەكەنىن ءبىلۋ دە قيىن. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا زاماننىڭ تۋىندىسى. بىردە زاماننىڭ ۇلى بولسا، بىردە سول زاماننىڭ قۇلى دا بولعان» دەگەن ەمەۋىرىنمەن عانا شەكتەلەدى.

سونىمەن، توقسان ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى: جەر-جاھانعا «ورىسقا ءۇش عاسىر بودان بولدىق» دەپ جار سالۋ اقيقاتتان الشاق ءارى پايداسىز نارسە. قازاق ەلى تولىق ماعىناداعى وتار ەل بولعانى 1868 جىلدان دەپ تاريحشى عالىمدار مويىنداسا قۇبا-قۇپ. اباي پوەزياسى وسى داتانى شەگەلەۋ كەرەكتىگىنىڭ بۇلتارتپاس ايعاعى. ەسكى زاڭ ءوتتى، كەتتى، ونى قوزعاۋ نەمە قاجەت دەرسىز، بالكىم. تابانعا كىرگەن شوگىردى سۋىرىپ الۋ وڭاي، ال سانسىراعان سانانى ساۋىقتىرۋ، ونداعى قارا تاڭبالاردى ءوشىرىپ، رۋحىمىزدى كوتەرۋ قيىننىڭ قيىنى. تاۋەلسىزدىك داۋىردە وسىعان كوز جەتتى. وتارلاۋ زاڭى 150 جىل بويى قازاق ەلىن ىشتەن ءىرىتىپ-شىرىتە كەلە، ۇلتتى اگونياعا جەتكىزدى قازىر. بۇل قاتە پايىم با، ونىڭ ىزىنەن، تاتىنان قوعامدىق سانامىز ايىعىپ، تازارىپ بولدى ما، الدە؟ مۇنىڭ جاۋابىن وقىرماننىڭ وزىنە قالدىرعان ءجون بولار دەگەن ويدامىن.

 اسان وماروۆ،

ابايتانۋشى

Abai.kz