«ۇلتسىز ادامنىڭ» ۇلتتىعىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى فيلوسوفيالىق كىرىسپە ءسوز

 ادام انادان تۋعاندا ۇلتسىز بوپ تۋادى. ۇلت – مادەني ورتانىڭ تۋىندىسى. ادام ومىرگە كەلگەندە ‑  ول الدىمەن بيولوگيالىق تىرشىلىك يەسى. شاقالاق. بىراق، ول ادامنىڭ فيزيولوگيالىق ەۆوليۋتسياسى باستاۋىندا ونىڭ سانالى تىرشىلىك يەسىنە (ادامعا، ينتەللەكتكە) اينالۋىنىڭ پوتەنتسيالدى مۇمكىندىكتەرى قوسا جاراتىلادى. وسى پوتەنتسيال بەلگىلى ءبىر مادەني ورتاعا تاپ كەلەدى دە، ول ورتادا سول مادەنيەتكە ساي ءاربىر شاقالاقتىڭ ادامي قالىبى قالىپتاسا باستايدى.

ول مادەنيەت وسى ورتادا وسىپ‑جەتىلگەن «مادەنيەتتى ادامنىڭ» بار قىرىن قامتيدى: ۇلتىن، ءتىلىن، ءداستۇرىن، سالتىن، ءومىر ءسۇرۋ قالىبىن، دۇنيەتانىمىن جانە ت.ت. ادام، اۋەل باستان قازاق بولىپ، نە باسقا ۇلت وكىلى بولىپ تۋمايدى. سول سياقتى، ادام و باستان مۇسىلمان، نە، باسقا دىندەگى ادام بوپ تۋمايدى. ادام، ءال‑فارابدىڭ ايتۋىنشا، اۋەلى «پوتەنيتسيالدى ينتەللەكت» بولىپ ومىرگە كەلەدى. مىنە، وسى «ينتەللەكت» ءوزىنىڭ قوزعالىسىندا، ياكي، دامۋ بارىسىندا وتە كۇردەلى ترانسفورماتسيالارعا ۇشىرايدى. ادامدار، وزدەرىنە تاۋەلسىز، وزىنەن تىسقارى تۇرعان الەۋمەتتىك جانە ت.ب. جاعدايلارعا بايلانىستى ۇلتىن دا، ءتىلىن دە، مادەنيەتىن دە، ءسالت‑داستۇرىن دە وزگەرتۋگە، وزگە مادەني ورتاعا بەيىمدەلۋگە قابىلەتتى.

بىراق، ادامدار وسىعان قابىلەتتى بولسا دا، ءبىز ادامزاتتىق دەڭگەيدە مۇنداي ءۇردىستىڭ جاپاي ورىن الىپ جاتقانىن بايقامايمىز – ول جەكەلەگەن قۇبىلىس رەتىندە عانا كورىنىس بەرۋدە. ونىڭ سەبەبى  ‑ اريستوتەل ادام بولمىسىنىڭ قوعامدىق سيپاتىن بەينەلەۋ ءۇشىن «ادام – قوعامدىق جانۋار» دەگەن ۇعىمعا توقتالعانداي – ادامنىڭ ءوزى وسكەن مادەني ورتا مەن مادەني قالىپتان اجىراۋى، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامنان الىستاۋى – جەكە ينديۆيدكە ارۋاقىتتا قاسىرەت اكەلەتىنىندە بولسا كەرەك.

ماسەلەن، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە قانشاما قازاق وتباسىلارى «سوعىس جەتىمدەرىن» اسىراپ العانىن بىلەمىز. ول بالالار ءار ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى بولاتىن. ول بالالار، ءالى دە ينتەللەكتۋالدى دەڭگەيى جەتىلمەگەندىكتەن – وزدەرىن اسىراپ العان جاڭا مادەني ورتاعا، ياعني، قازاقى ورتاعا تەز ءسىڭىستى. ولار وزدەرىنىڭ «بەلگىلى ءبىر وتباسى مۇشەسىنە» اينالىپ، وتە ايانىشتى جەتىمدىك زاردابىنان قۇتىلعانىن ينستينكت پەن ينتۋاتسيا دەڭگەيىندە سەزىنىپ، از ۋاقىتتى جاڭا ورتانىڭ تۇراقتى مۇشەسىنە اينالدى.

مىنە، وسىنداي الماعايىپ زاماندا قازاق حالقىنىڭ «تەكتىلىك مادەنيەتى» ءوزىنىڭ بار قىرىنان جارقىراپ كورىندى: بالانى اسىراپ العان وتباسىلار، ەگەر ول ەسى كىرىپ، ءوزىن تانىعان بولسا – ونىڭ ەسىمىن وزىنە قالدىردى، ۇلتىن دا جاسىرمادى. تەك ءوز اراسىندا ونىڭ ەسىمىن قازاقشالاپ الۋمەن شەكتەلدى.  مىسالى، ءبىزدىڭ ءبىر اعايىننىڭ گەنا اتتى بالاسى «كەنەباي» بوپ وزگەردى. سول كەنەباي اعامىز ءومىر بويى ءوزىن «قازاقپىن» دەپ وتسە دە، ءوزىنىڭ ءتۇبى سلاۆياندىق حالىقتان ەكەنىن ءبىلىپ كەتتى. بىراق، ءوزىنىڭ ارتىنان «تازا قازاقپىز» دەگەن ۇرپاقعىن قالدىردى... مۇنداي مىسالدار وتە كوپ.

ال، ەگەر، ءسابيدىڭ ءالى ەسى كىرمەگەن بولسا، وندا، ارينە، وعان جاڭا قازاقشا ەسىم بەرىلدى. تاعى ءبىر اپايىمىزدىڭ ەسىمى تازا قازاقشا ەدى. ول كىسى ومىرىندە «وزگە ۇلتسىڭ» دەگەندى مويىنداماي كەتتى. ولاي ايتقان اداممەن بەت جىرتىسۋعا دەيىن بارۋشى ەدى، جارىقتىق... تىپتەن، كەيىن ونى ماسكەۋدەن كگب پولكوۆنيگى دارەجەسىندەگى تۋعان باۋىرى تاۋىپ، ارتىنان ىزدەپ كەلگەندە دە، ول بىرگە تۋعان باۋىرىن مويىنداماي قويعانىن بىلەمىز.

مىنە، وسىنداي وقيعالار ادامنىڭ ۇلتتىعىنىڭ قالىپتاسۋى – ونىڭ وسكەن ورتاسىنا بايلانىستى ەكەنىن كورسەتەدى. ارينە، مۇندا ورتا قانداي مادەنيەتكە يە ەكەندىگى دە ماڭىزدى. ول ‑ لاكمۋس قاعازى. ماسەلەن، دەموكراتيالىق قوعامدا اسىراپ العان بالانىڭ ۇلتىن جاسىرۋ، ونىڭ بيولوگيالىق اتا‑اناسىن كورۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن شەتكەۋ – ادام قۇقىن بۇزۋدىڭ ءبىر كورىنىسى سانالادى. ال، كەرىسىنشە، اۆتوريتارلىق‑توتوليتارلىق قوعامدا – ول جاسىرىن ۇستالادى. وسى جاعىنان العاندا، ءوز شەجىرە زاڭى بويىنشا «تەكتىلىك» زاڭىن قالىپتاستىرعان قازاق حالقىنىڭ ءبۇتىن بولمىسى – قازىرگى شىنايى دەموكراتيالىق ۇردىستەرگە ساي ەكەندىگىن كورەمىز.

ءسوز اراسىندا ايتا كەتۋ كەرەك، وسى تۇجىرىمنان ءبىز ءۇشىن مىناداي ماڭىزدى ەكىنشى تۇجىرىم تۋىندايدى، ول – «قازاق حالقىن ونىڭ وزىنە ءتان  دالا دەموكراتياسى قالىبىمەن باسقارسا عانا – بۇل حالىق بارلىق سالادا وتە زور تابىستارعا جەتە الادى. ەگەر، ونى اۆتوكراتياعا، نە ديكتاتۋراعا، نە قۇلدىق ساناعا بۇرسا – ول ءوزىنىڭ بارلىق پوتەنتسيالدى مۇمكىندىگىنەن ايىرىلىپ، شاراسىز‑قاۋقارسىز كۇيگە تۇسەدى. ول – ءوزىنىڭ ەركىندىك جاعدايىنداعى جاۋىنگەرلىك، ءورشىل‑نامىسشىل رۋحىنان ايىرىلادى» دەگەن ەرەجە.

سول سەبەپتى، ءبىزدىڭ حالىق ءوز كوشباشىسىنىڭ قاسيەتى مەن قابىلەتىن وسى جاعىنان اجىراتا الاتىنداي دەڭگەيدە بولۋى كەرەك. بۇل – ۇلتتىق يدەولوگيا ماسەلەسىمەن اينالىسۋشىلار ءۇشىن ۇلكەن ساباق. ال، قازىر ونىمەن كىمدەر اينالىسۋدا؟ دۇرىس – «ىشكى ساياسات» ءبولىمى. بىراق، ولاردا وسىنداي كەڭ ءورىس بار ما؟ ازىرگە، بىلۋىمىزشە، ولاردىڭ وزدەرى دە قاساڭ اۆتوريتارلى‑بيۋروكراتتىق وي‑سانادان اجىراماعان كۇيدە قالىپ وتىر. ەندەشە، بىزگە مەملەكەت پەن قوعامدى باسقارۋدىڭ شىنايى دەموكراتيالىق ۇردىستەرىن قارقىندى تۇردە ەنگىزىپ، ونى ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ پريوريتەتتى (باسىمدىق) جاعىنا اينالدىرۋ قاجەت.

ادامنىڭ ۇلتىن وزگەرتۋىنىڭ تابيعي جانە ەكونوميكالىق‑ساياسي اسپەكتىلەرى تۋرالى

قازىرگى تەحنولوگيالىق زامان ادامزاتتىڭ بۇرىن‑سوڭدى كورمەگەن‑بىلمەگەن جاڭالىقتارىن قارقىندى ەندىرىپ جاتىر. مىسالى، سونىڭ قاتارىنا كلونداۋ، ادام اعزالارىن اۋىستىرۋ، ادامنىڭ جاساندى اعزالارىن ءوسىرۋ، جاساندى تاماق، جاڭا قارۋ‑جاراق جانە ت.ت. جاتادى. ارينە، بۇل تەحنوگەندىك ءۇردىس ارۋاقىتتا «ادامي قالىپپەن» ولشەنىپ وتىراتىنى زاڭدى. بىراق، وسى جاڭالىقتاردىڭ «ادامي قالىپقا» سيمايتىن جاقتارى دا كورىنىس بەرۋدە. ول، مىسالى، ادامنىڭ ءوز تابيعاتىن وزگەرتۋى، جىنىسىن اۋىستىرۋى.

ۇلى جاراتۋشى ادام تابيعاتىن جاراتقاندا ونىڭ ۇزدىكسىز ءوسىپ‑ونۋىنىڭ وتە كۇردەلى «مەحانيزمىن» قوسا جاراتقان دەسە بولادى. ادام ەگەر وسى «تابيعاتتى» جاساندى تۇردە بۇزاتىن بولسا، وندا ول ادامزات بولاشاعىنا جاڭا قاتەرلەر، ياعني، ادام بالاسىنىڭ ءوزىن‑وزى تۋدىرۋىنا، جاڭانى گەنەراتسيالاۋىنا ۇلكەن قاۋىپ تونەدى. سول سياقتى، ادامزات ومىرىنە قاۋىتى قارۋ‑جاراق تۇرلەرىنە دە شەكتەۋ قويىلماسا – ادامزاتتىڭ جويىلىپ كەتۋىنىڭ مۇمكىندىگى پايدا بولادى... مىنە، وسى فاكتورلار ادامزاتقا عىلىم مەن تەحنولوگيا دامۋىن «ادامي فاكتوردى» ەسكەرە وتىرىپ جاساۋدى مىندەتتەيدى.

بۇل ۇردىستەن ساياسي جانە ەكونوميكالىق فاكتورلار تىسقارى قالا المايدى. سونىڭ ءبىرى – ادامنىڭ «ۇلتىن وزگەرتۋ ەركى». ەگەر، ءبىز «كلونداۋدى» بيولوگيالىق ءتۇر رەتىندەگى قاۋىپكە ساناساق، ال «ۇلتىن وزگەرتۋ» ‑ قوعامدىق دامۋ تۇرعىسىنداعى كاتاكليزمدەرگە باستايتىن ءۇردىس قاتارىنا ەنەدى. ماسەلەن، الەمدەگى ەلدەردىڭ باسىم بولىگى ۇلتتىق مەملەكەتتەر فورماسىندا ءومىر سۇرۋدە. ولاردىڭ جالپى اتاۋى – «ۋنيتارلى مەملەكەت» دەپ اتالادى. قازىر وسى مەملەكەتتىك فورمانى وزگەرۋ ەش مۇمكىن ەمەس بولسا، وندا سول مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلتتىڭ دا ۇلتتىعىن وڭدى‑سولدى وزگەرتە بەرۋ ەش مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، مەملەكەت دامۋىنداعى باستى فاكتورلاردىڭ بارلىعى – ۇلتتىق ەكونوميكا، ۇلتتىق يدەولوگيا، ۇلتتىق مادەنيەت، مەملەكەتتىك ساياسات ‑ وزگە مەملەكەتتەرمەن اراداعى قارىم‑قاتىناستار، نەگىزىنەن ‑ «ۇلتتىق فاكتوردى» ەسكەرۋ ارقىلى قۇرىلادى. مىسالى، وسى نەگىزدە حالىقارالىق ساياساتتاعى ەرەجەلەر قابىلدانادى. ول بۇۇ‑نىڭ قاعيدالارىندا  بەكىتىلەدى.

بىراق، قازىرگى زامان دامۋى تۇرعىسىندا «ادام قۇقى» ماسەلەسى الەمدە ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. ادامنىڭ ءسوز بوستاندىعى، تاڭداۋ ەركىندىگى جانە ت.ب. قۇقىقتارى ساقتالادى. شيەلەنىستى جاعداي وسى جەردە تۋىندايدى، ماسەلەن، «ادام جىنىسىن وزگەرتۋ – ءار ادامنىڭ ەركىنە ساي ارەكەت پە؟»، «الدە، ول ادام تابيعاتىنان تىسقارى، اۋرۋ ادامعا ءتان ارەكەت پە؟»، «ەندەشە، قوعامدا اۋرۋ ادامنىڭ «ەركىن» تابيعي تۇرعىداعى ساۋ ادامداردىڭ ەركىمەن تەڭەستىرۋگە بولا ما؟» دەگەن سۇراقتار قوعامدى ويلاندىرا باستايدى. بىزدە بۇل ماسەلە بىرجاقتى شەشىلگەن، ول – «ادام تابيعاتىنا قول سۇعۋ – ۇلى جاراتىلىس زاڭىن بۇزۋ» دەگەن. سوندىقتان، ءبىزدىڭ قوعام وندايعا ەرىك بەرمەيدى.

ال، ەندى، «ۇلتىن وزگەرتۋ» ‑ ەجەلدەن شەجىرەلىك زاڭمەن ءومىر ءسۇرىپ، بىر‑بىرىنە تۋىستىعىن وسى زاڭ بويىنشا انىقتاپ كەلگەن قازاق ۇلتى ءۇشىن  وتە اۋىر جاعداي. قازاق ونى ساتقىندىققا بالايدى. سەبەبى، وسىنداي ءاربىر ساتقىندىققا تەك ءبىر ادامنىڭ ەمەس، بۇكىل تۇتاس قاۋىمنىڭ تاعدىرى بايلاۋلى دەپ ەسەپتەلەدى. سول سەبەپتى، ءاربىر قازاق ءوزىنىڭ ۇلتتىق ىرگەتاسى سوگىلەتىن ارەكەتتەن باس تارتادى، ودان قورعانادى...  بۇل «ۇلتتىق تاربيە جۇيەسى» ارقىلى قوعاممەن قاداعالانادى. كەرى كەتكەن ارەكەتكە «شىرىگەن جۇمىرتقا» دەپ، ونى ادام قاتارىنان سىزىپ تاستايدى...

قازاقستانداعى «ۇلتىن وزگەرتۋ» ستاتيستيكاسىنىڭ ءمانى نەدە؟

كەشەگى اقپاراتتا 12 مىڭنان استام قازاقستاندىق سوڭعى ءتورت جىلدا ۇلتىن وزگەرتتى دەگەن مالىمەت جاريالاندى. ونداعى دەرەك بويىنشا، كوپشىلىگى ورىس ۇلتىنان نەمىس ۇلتىنا اۋىسقان ەكەن. نەگە ولاي بولىپ جاتىر؟

ۇلتىن وزگەرتۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى ورىستان نەمىسكە وتكەن. سونداي-اق، وزبەك ۇلتىنان قازاق ۇلتىنا اۋىسۋ سۇرانىسقا يە. سوڭعى ءتورت جىلدا قر ءىىم-ءنىڭ ۇلتتى وزگەرتۋ ستاتيستيكاسى كەلەسىدەي:

2021 جىلى – 3 254 ادام;

2022 جىلى – 3 363 ادام;

2023 جىلى – 3 366 ادام;

2024 جىلى (قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن) – 2 158 ادام.

«جۇرگىزىلگەن تالداۋعا سايكەس، قازاقستاندىقتاردىڭ ەڭ كوپ سانى ۇلتىن ورىستان نەمىسكە (743 ادام), وزبەكتەن قازاققا (354 ادام), ورىستان ۋكراينعا (300 ادام), ۋكرايننان ورىسقا (246 ادام) جانە ورىستان قازاققا (11 ادام) وزگەرتتى»، – دەپ حابارلادى ءىىم ءباسپاسوز قىزمەتى.

بۇل قالاي جۇزەگە اسادى؟

قازاقستان ازاماتتارى اتا-اناسىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇلتى بويىنشا ۇلت تاڭداي الادى. ەگەر اتا-اناسىنىڭ ۇلتتارى ءارتۇرلى بولسا، بالا پاسپورت العان كەزدە اكەسىنىڭ نەمەسە اناسىنىڭ ۇلتىن تاڭدايدى. كەيىنىرەك ۇلتتى تەك ءبىر رەت وزگەرتۋگە بولادى. ۇلتىن وزگەرتۋ ءۇشىن ازامات ءوتىنىش، تۋ تۋرالى كۋالىك جانە جەكە كۋالىگىن كوشى-قون قىزمەتىنە تاپسىرۋى كەرەك. ەكى جۇمىس كۇنى ىشىندە شەشىم قابىلدانىپ، ونىڭ نەگىزىندە جاڭا جەكە كۋالىك بەرىلەدى.

وسى دەرەككە مۇقيات قاراساڭىز، وندا ودان قازىرگى زامانداعى ساياسي‑دەموگرافيالىق وزگەرىستەردى انىق بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن، ەڭ كوبى – ورىستان – نەمىسكە. ونىڭ سەبەبىن بۇگىنگى رەسەيدىڭ اگرەسسيالىق ساياساتىنان ىزدەگەن ءجون. سەبەبى، رف بۇكىلالەمدىك سانكتسياعا ۇشىراپ، وزگە ەلگە سوعىس جاريالاۋدىڭ ارقاسىندا شەت ەلدەرگە قونىس اۋدارۋشى ورىس ۇلتى وكىلدەرى دە وسى سوعىستىڭ شىرپاۋىندا قالدى. ولارعا دەگەن كوزقاراس نەگاتيۆتى بولا باستادى. بۇرىنعى «ۇلى ورىس مادەنيەتىنىڭ وكىلدەرى» بۇگىندە «ۆارۆارلىق‑جابايى مادەنيەت وكىلدەرى» رەتىندە قابىلداناتىن كۇيگە بۇرىلدى.  سوندىقتان، وزدەرىنىڭ قانىندا نەمىستىڭ قانى بار ادامدار جەدەل «ورىس» ۇلتىن وزگەرتىپ، بولاشاقتا ەكونوميكالىق تۇراقتى گەرمانياعا قونىس اۋدارۋدى ماقسات ەتكەندەر دەسە بولادى.

ال، «وزبەكتەن – قازاققا» دەگەننىڭ استارىنان ۇلتتىق ساياسات ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق سياقتى. ارينە، ونىڭ تۇپكىلىكتى سەبەپتەرى ساياساتتان تۋىنداعان. نەگىزى  ‑ كسرو قيراعان سوڭ وزبەكستاندا ورىن العان «جاپاي پاسپورت اۋىستىرۋ» كەزىندەگى ساياساتتا جاتىر. سو كەزدە وزبەكستاندا تۇراتىن مىڭداعان قازاقتاردىڭ پاسپورتتارىنا «وزبەك» دەپ جازۋ ناۋقانى ءجۇردى. ول جاسىرىن تۇردە بولدى. قازىر ول «وزبەكتەر» وزدەرىنىڭ تاريحي وتانى – قازاقستانعا قونىس اۋدارۋدا. سوندىقتان، ولار وسىندا كەلگەن سوڭ عانا وزدەرىنىڭ ۇلتتىعىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ جاتىر. مۇندا ناعىز وزبەكتىڭ «قازاق بولام» دەيتىندەي دەرەگى جوق، بولمايدى دا. سەبەبى، قازاقستاندا وزبەكتەرگە ۇلتتىق قىسىم كورسەتىلىپ جاتپاعانى بەلگىلى. بىزدەگى ۇلتتىق تولەرانتىلىق – كىمگە دە بولسا ۇلگى بولاتىنداي جاعدايدا.

ەڭ قىزىعى، «ورىستان – قازاققا» بولىپ تۇر. ارينە، ونىڭ سانى تىم از. سوندا دا بولسا، بۇل دەرەكتە ۇلكەن ماعىنا جاتىر. ايتسە دە، مۇنىڭ ىشىندە تازا ورىس جوق ەكەنىنە سەنىمدىمىز. سەبەبى، ۇلت وزگەرتۋ ءۇشىن ءار ادام ءوزىنىڭ ۇلتقا قاتىسى بار ەكەنىن دالەلدەۋى كەرەك. ەندەشە، بۇلار رەسەيدە ءجۇرىپ ورىستانىپ، ءوزىنىڭ قازاق ۇلتىنان اجىراعان قانداس قازاقتار دەۋگە كەلەدى. ولار ەندى عانا «ءوز قاتەلىكتەرىن» ءتۇسىنىپ، ۇلتىنا ورالىپ جاتىر. ولارعا ەش كىنا تاعۋعا بولمايدى – ولار تاريحي جاعدايلاردىڭ زاردابىن شەگۋشىلەر.

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف

Abai.kz