16 عاسىردىڭ سوڭى مەن 17 عاسىردىڭ باسىنداعى يسلامنىڭ قازاق جەرىنە تارالۋى

كوپتەگەن ماماندار 15-16 عاسىرلاردا قازاقتار اراسىندا ءتاڭىر سەنىمى مەن باسقالاي پۇتقا تابىنۋشىلىق ءالى دە كەڭ تارالعان، ال يسلام ءدىنى كەڭ تارالماعان دەپ سانايدى.

بۇل جالپى العاندا دۇرىس، بىراق يسلام ءدىنىنىڭ ەڭ الدىمەن حاندار مەن سۇلتاندار اراسىندا كەڭ تارالىپ، ونى تاراتۋشىلار دا سولار ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. يسلام ءدىنىن قابىلداۋ قازاق حاندارىنىڭ وزدەرىنە ىقپالدى ءدىنباسىلار مەن سوپىلىق كورپوراتسياسى سياقتى بەرىك الەۋمەتتىك تىرەك ىزدەستىرۋى دالەل بولا المايدى. قازاقتاردى يسلام دىنىنە كىرگىزۋ قازاق شونجارلارىنىڭ تۇركىستان مەن ماۋەرانناحر قالالارىنىڭ ءدىني جانە زيالى وكىلدەرىمەن وداعىن يديولوگيالىق نەگىزدە نىعايتۋعا جاردەمدەستى.

روزبەحان يسفاحاني ايتادى: بۇرىندىق حان بۇيرىق بەرسە، 400 مىڭ اسكەر جينالادى، ولاردىڭ ارقايىسى قارسىلاسىنىڭ ونىنا تۋرا كەلەدى. قازاقتاردىڭ ۇلكەن بولىگى اتىمتايدى ءوز ىشىندەگى ەڭ كەدەيى دەپ سانايدى. ولاردىڭ كەلىپ-كەتۋشىلەرى «حارام» ءسوزىن مۇلدەم بىلمەيتىندىگى انىقتالدى (تاريح ادامزات اقىل-ويىنىڭ قازىناسى. 3 توم. 356 بەت).

16 عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىنان كەيىنگى 20 جىلدا قازاق حاندىعى ىشكى قىرقىستان السىرەسە دە، حاقنازار حاننىڭ تۇسىندا قايتا كۇشەيدى. دەسە دە بۇحار حاندىعىنىڭ ىقپالىنا ءتۇستى، تاۋەكەل سۇلتان ابدوللا حانعا قىزمەت كورسەتەدى، سونىڭ ىقپالىمەن قازاق دالاسىنا تاعى دا ءبىر رەت يسلام ءدىنى تارايدى. بۇل تۋرالى مۇحاممەد سادىق قاشقاريدىڭ ەڭبەگىندە اتاپ كورسەتىلگەن:

«حازىرەت يشان قوجا ىسقاق ءۋالي (اللا وعان راحىمدى دا ريزا بولسىن) ابد ءال-كارىم حاننىڭ (1560-1591 جىلدارى قاشقاريانى بيلەگەن) شاقىرۋىمەن قاشقارعا كەلەدى. ابد ءال-كارىم حان ىلتيپاتپەن قارسى الىپ، قوجا ىسقاق ءۋاليدى قاشقارعا وتىرعىزدى. حاننان باقىت قۇسى ۇشىپ، ول جاعدايدا حان حازىرەت يشاندى ماقۇل كورمەدى، ءىلتيپاتسىز بولدى، قىرىق كۇندەي كەزدەسپەدى، باعاسىز، كارى تورى اتتى جىبەردى. حازىرەت يشان ونى كورىپ، ءتۇسى بۇزىلىپ مىنانى ايتتى: «ءبىز سول ءۇشىن دەپ كەلسەك، ول بىزگە قىلمىس قىلا ما؟ البەتتە ءبىزدى بۇل جەردەن كەتىرمەك»، - دەدى. ءۇش كۇننەن كەيىن حاننان حازىرەت يشاندى ءوز ولكەسىنەن شىعۋىن سۇراعان حات كەلدى.

«حازىرەت يشان جاراندارىمەن قىرعىز-قازاق ەلىنە كەلىپ، ول جەرلەردە سونشاما كەرەمەتتەر كورسەتتى: دۇعالارمەن ولىكتەرگە جان ءبىتىرىپ، اۋرۋلارعا شيپا بەرىپ، شولدەردەن بۇلاق اشىپ، پۇتتاردان كاليما-ي شاريف داۋىسىن كەلتىرىپ، سيرەكتە عاجايىپ ىستەر جاساپ، ون پۇتحانانى قيراتىپ، 180 مىڭ كاپىردى يمانعا كەلتىرۋ مۇمكىندىگىن الادى، تۋرا جولعا سالادى» (مۇحاممەد سادىق قاشقاري. تازكيرا-ي ازيزان. قازاقستان تاريحى تۋرالى تۇركى دەرەكتەمەلەرى 4 توم. 70 بەت. قوجا ىسقاق ءۋاليدىڭ قىرعىز-قازاق جەرلەرىندە يسلام تاراتۋى ).

بۇندا كورسەتىلگەن 180 مىڭ حالىق سول كەزدەگى قازاق حاندىعىنداعى كوشپەندىلەردىڭ 20%-ى دەسەك ارتىق ەمەس، ال بۇنىڭ دەنىن قازاقتارعا ۇستايتىن. ويتكەنى 18 عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن قىرعىزدار 50-60 مىڭنان اسپاعان، ال ودان بۇرىن ءتىپتى از دەگەن ءسوز. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ءوز ەڭبەگىندە قىرعىزداردى كاپىر دەپ كورسەتەدى، ال قىرعىزداردىڭ 19 عاسىرداعى دىنسىزدىگى تۋرالى شوقان دا جاقسى دەرەكتەر ايتقان.

تاۋەكەل حان فەرعانا مەن تاشكەنتتى العان كەزدە «مۋساححير لابيلاد» تا بىلاي دەلىنەدى: «ءجۇسىپ قوجا سايد اتاي ءدىنسىز ادامداردان تۇراتىن قاراقشىلاردان، ءانديجاننان شىعىپ، مۇحاممەد قۇلي سۇلتاندى تۇتقىنعا الدى» (قازاقستان تاريحى. 2 توم 418 بەت. الماتى. اتامۇرا. 2010). بۇدان تاۋەكەلدىڭ ارمياسىندا يسلامعا سەنبەيتىن قالماقتاردىڭ بولعانىن كورۋگە بولادى. دەسە دە ولاردى موڭعول تىلىندە سويلەيتىندەر دەپ تار ماعىنادا تۇسىنۋگە دە بولمايدى.

سامارقانعا جاكىن داھبيد قىستاعىندا اتاقتى قوجالار بولىپ، افاق سولاردان سايلانعان. افاقتىڭ نەشىنشى باباسى ماحتۋم اعزام دەپ تانىلعان كىسى، ياعني عىلىمدا تەرەڭ، تاقۋالىقتا شەكسىز كىسى دەگەن ماعىنادا «ماحتۋم» دەلىنەدى. افاقتىن ارعى اتاسى سايد احماد قاساني. قاسان قوقان مەن حودجەنت ارالىعىندا ءبىر ۇلكەن كىستاق، قالاشىق. سايد احماد داھبيدكە كەلىپ، ون تال شىبىق وتىرعىزىپ، ول كوكتەپ، سونان «ون تال» — داھبيد اتالعان. اتاسى جالاليددين، ونىڭ اتاسى سايد مۋحامماد قاساندا جەرلەنگەن. بۇلاردىڭ اتاسى سايد قاماليددين مادينا قالاسىنىكى. ماحتۋم اعزامنىڭ ۇلى ۋاڭ مۋحامماد ءامين، ونىڭ ۇلى ىسحاق ءۋالي.

ىسحاق ءۋالي ابدۋللا حان زامانىندا بۇحارادا قاسىم شايح دەگەنمەن ءسوز تالقىسىنا ءتۇسىپ، قاسىمنىڭ شاعىمى سەبەپتى بۇحارادان كەتىپ، جاركەنتكە بارىپ ءدارۋىش سيپاتىندا ءومىر سۇرگەن (تاۋاريح حامسا. 38 بەت).

قازاقستان تاريحىنىڭ 2-ءشى تومىندا قوجا ىسقاق ءۋالي قازاق، قىرعىز، تۇركىمەندەر كوشىپ جۇرەتىن ماڭعىستاۋ، قىزىلقۇم، ەدىل، جەم، جايىق وڭىرلەرىن ارالاعان، ميسسيونەرلىك ىستەپ، يسلام ءدىنىن تاراتقان دەيدى.

وسى داۋىردە جەتىسۋمەن قىرعىزستان جەرى قازاق ورداسىنا قارادى، ال موعولستاندىق كوشپەندىلەرگە 1353 جىلى تۇعلىق تەمىردىڭ جارلىعىمەن يسلام ءدىنى تارالعانىن بىلەمىز. دەسە دە موعولداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ يسلامدى قابىلداۋى مۇحاممەد حاننىڭ تۇسىندا (1408-1415) بولادى. بىراق ءامىر تەمىر موعولداردى (كوبى ۇلى ءجۇزدىڭ قازاقتارى) دىنسىزدەر دەپ، ولارعا عازاۋات اشادى. 1506 جىلعى مۇحاممەد ءشايباني حاننان جەڭىلگەننەن كەيىنگى تارتىستار ناتيجەسىندە 1533 جىلى موعولدار ەل-جەرىمەن قازاق حاندىعىنا قوسىلادى. وسى تۇستا بۇحار ساۋداگەرلەرى قازاق دالاسىنىڭ سولتۇستىگى مەن ءسىبىر حاندىعىنا يسلام ءدىنىن تاراتا باستادى».

ادەبيەتتە قازاق حاندارى مەن ورتا ازيالىق ءدىنباسىلاردىڭ يديولوگيالىق مۇددەلەرىنىڭ ورتاقتىعى نەگىزىندە، قازاق حاندارىمەن سۇلتاندارى يسلام ءدىنىن كوشپەلى قازاقتار اراسىنا تاراتۋدا بەلسەندى ءرول اتقاردى دەگەن پىكىر ايتادى. «زيكا ءال-كلۋبتا» سۋفىلىق پىكىرلەر تابىس كوزدەرىن ۇلعايتۋعا مۇددەلى بولدى، ءوز دوگماتتارىن كوشپەلى قازاقتار اراسىنا بەلسەندى ارەكەت جۇرگىزىپ، ولاردى ءوز مۇريتتەرى قاتارىنا تارتتى. ولاردىڭ قازاقتار اراسىنداعى ناسيحاتىنىڭ تابىستى بولعانىن، مىسالى ناحىشبانديلىك شەيح لۋتفوللا چۋستيدىڭ (1572-1572 جىلى ولتىرىلگەن) شاكىرتتەرى اراسىندا قازاقتارمەن قىرعىزدارعا ءسۋفيزمدى ۋاعىزداۋشى قازاق مۇحاممەدتىڭ بولۋ فاكتىسى كورسەتەدى. «راۋزات ءار-ريزۆان» اۆتورى بىلاي دەيدى: «ءبىر جولى كوپتەگەن امىرلەر اسا قاسيەتتى قوجا مۇحاممەد يسلامعا شىڭعىسحان ياساسىن تىلگە تيەك ەتىپ، وزبەك حاندى جاقتاپ ءوتىنىش جاسادى. بىراق ول امىرلەرگە بىلاي دەپ جاۋاپ قايتاردى: «دارۋىشتەر ەشقاشان شىڭعىس حان زاڭىنا بويسۇنبايدى، تەك اللانىڭ ەركىنە عانا باعىنادى» (قازاقستان تاريحى. 2 توم 418-419 بەتتەر. الماتى. اتامۇرا. 2010).

دەمەك تاۋەكەل حاننىڭ 1580-1590 جىلداردا قازاق اراسىنا يسلامدى تاراتۋى - قازاقتاردى تولىق مۇسىلمان ەتۋ ارقىلى ورتا ازيانى دا باعىندىرىپ، ءبىرتۇتاس زاڭ مەن يديولوگياعا باعىنعان مەملەكەت قۇرۋ بولعان كورىنەدى، بىراق بۇنىسى ىسكە اسپادى.

لەفشيننىڭ ايتۋىنشا :

«1558-1559 جىلدارى بۇحارادا بولعان دجەنكينسون: «تاشكەنت بيلەۋشىسى قازاقتارمەن سوعىس جۇرگىزدى، ولار وتە كوپ، قاتىگەز، ەشقانداي قالالارى جوق، مۇحاممەد ءدىنىن ۇستاناتىن حالىق»، - دەپ جازادى (تاريحي ادامزات اقىل-ويىنىڭ قازىناسى،4 توم 208 بەت).

وسى داۋىردەگى قازاقتىڭ اتاقتى جىراۋى جيەمبەت، ونىڭ مىناداي جىرلارى بىزگە جەتكەن:

ءامىرىڭ قاتتى ەر ەسىم،

بۇلىك سالىپ بۇيىردىڭ،

باسىن بەر دەپ باتىردىڭ،

قانىن ءىشىپ قانباققا،

جانىن وتقا سالماققا،

اتادان جالعىز مەن ەمەس،

حان يە ءىسىڭ ءجون ەمەس،

جولبارىستاي جولىمبەت،

قۇرباندىققا قول ەمەس.

جول توسىپ الىپ كەتىپتى،

قالماقتان الماق سىيىڭدى،

قاھارىڭدى باسقالى،

مەنىڭ ەلىم جيىلدى،

باستاپ كەلگەن وزگە ەمەس،

جيەمبەت سىندى ءبيىڭ-ءدى.

مالىن سالىپ الدىنا،

ءار سالادان قۇيىلدى،

ون ەكى اتا بايۇلى،

ءبىر تاڭىرگە سىيىندى.

(مۇحتار ماعاۋين. الداسپان. اتامۇرا باسپاسى. 2006 ج. 81 بەت).

جيەمبەتتىڭ جىرىناندا سول داۋىردە قازاق اراسىنا يسلام تارالسا دا، ءتاڭىردى جاراتۋشى يە رەتىندە مويىنداۋدىڭ ءالى دە سول قالپىندا جالعاسىپ وتىرعانىن كورەمىز. بۇلار عانا ەمەس، قازاق حاندىعى تۇسىنداعى باتىرلار جىرى مەن تاريحي جىرلاردا دا ءتاڭىر ءجيى ايتىلادى. دەمەك قازاق اراسىنا يسلامدى قانشا تاراتسا دا، كوشپەندى حالىق ونى دۇرىس قابىلدامادى نەمەسە وتە ءۇستىرت قابىلدادى. يسلام شارتتارىن ورىندامادى، بۇعان سەبەپ: وتىرىقشى حالىققا بەيىم يسلام ءدىنىنىڭ كوشپەندى ومىرگە ۇيلەسە الماۋىنان بولدى. ۇنەمى كوشىپ جۇرەتىن ەلدە مەشىت، مەدرەسە، ونى ۇستايتىن موللا، يشان جوق بولدى. تەك تۇركىستان ماڭىنداعى سارتتاردىڭ مەشىت، مەدرەسەسى مۇلدەم ازدىق ەتتى. سوندىقتان دالادا يسلامنىڭ ينستيتۋتى تامىر تارتىپ، قالىپتاسا المادى دا، قازاقتىڭ اۋىز جۇزىندەگى يسلام تەك: ءتاڭىر مەن اللانى ءبىر دەيتىن، ءولىم، جەرلەۋ عۇرىپتارىنا يسلام ەلەمەنتتەرى ارالاسقان نەگىزى شامانيزم بولعان ءدىن بولدى. تاڭىرلىك شامانيزم عۇرىپتارىنىڭ دەنى اۋەلگىسىنشە ساقتالا بەردى.

قازاق ۇعىمىندا جاڭا جىلدىڭ كەلۋى - كوكتەمگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋى بولعان 21-22 ناۋرىزدا كوبىرەك تويلانعان. اڭىزدارعا قاراعاندا، ناۋرىز قازاقتاردىڭ ۇرپاقسىز قارت باباسى، جۇرت ونى ەسكە الىپ، قۇرباندىق شالىپ وتىرعان. قازاقتار ناۋرىزدا اتا-بابالار رۋحىنا سىيىنعان، ولارعا ارناپ قۇربان شالىپ، قايتىس بولعان اتا-بابالارىنىڭ مولالارىنىڭ باسىنا شىراق جاققان.

قازاقتاردىڭ تاعى ءبىر عۇرپى - قۋاڭشىلىق بولعان جاعدايدا قۇربان شالىپ، تاساتتىق بەرۋ. جاڭبىر شاقىرۋدىڭ ءتۇپ تامىرى عۇننان بەرگى جالعاسقان يادا تاسپەن، ياعني «جاڭبىر تاسىمەن» تىكە قاتىستى (قازاقستان تاريحى ، 2 توم. 249 بەت. الماتى. اتامۇرا. 2010).

ەرزات كارىباي

Abai.kz