Arasha kz. سايتىندا بەلگىلى جۋرناليست كامشات تاسبولات «ورىس الەمىنىڭ» قاۋپى: رەسەي قازاقستانعا ءتىسىن قايراي باستادى ما؟» اتتى وزەكتى دە وتكىر ماقالاسىن جاريالادى.

وندا: «تاياۋدا ماسكەۋدە شەتەلدە تۇراتىن وتانداستاردىڭ VIII دۇنيەجۇزىلىك كونگرەسى ءوتتى. «ءبىز رەسەيمەن بىرگەمىز» ۇرانىمەن وتكەن جيىنعا ورىسشا سويلەيتىن ءارى شەتەلدە تۇرسا دا، وزدەرىن «رەسەيلىك قوعامنىڭ» مۇشەسى سانايتىن بەلسەندىلەر قاتىستى. جيىنداعى باس تاقىرىپ جەڭىستىڭ 80 جىلدىعىن تويلاۋ بولدى، بۇدان بولەك سىرتتا تۇراتىن وتانداستاردىڭ قۇقىن قورعاۋ مەن مادەني مۇرانى ساقتاۋ ماسەلەلەرى تالقىلاندى. كەزدەيسوقتىق پا، الدە ادەيى ۇيىمداستىرىلعان شارا ما ەكەن، ءدال سول تۇستا «ورىس الەمى – قاراعاندىدا» دەپ جەلەۋلەتىپ، رەسەيلىك ءبىر توپ بەلسەندى جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا ورىستىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن تاراتقان. تەلەگرامم ارناسىندا «ورىس مادەنيەتىن ونىڭ تاريحي پوزيتسياسىنا قايتارامىز. ورىس بولۋ ءساندى» دەلىنگەن», - دەپ جازدى جۋرناليست.

وسى ماسەلە بويىنشا ءبىز دە اbai كz. پورتالى ارقىلى ءوز ويىمىزدى بىلدىرە كەتۋدى ءجون كوردىك.

مۇنداعى ەڭ الدىمەن نازار اۋداراتىن ماسەلە «وتانداستار» تەرمينىنە قاتىستى ايتىلۋى ءتيىس. نەگە دەسەڭىز، رەسەي ساياسي تەحنولوگتارى وسى تەرميننىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ ارقىلى قازىرگى الەمگە ۇلكەن قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر. رەسەيدىڭ ۋكراينامەن قازىرگى سوعىسىنىڭ باستاۋىندا دا «ورىس الەمى» يدەولوگياسىنىڭ پايدا بولۋى مەن سوعان ىلەسپەلى تۇردە «جاناستىرىلعان» «وتانداستار» تەرمينىنىڭ قولدانىسقا ەنۋى تۇر دەۋگە بولادى.

ويتكەنى، «ورىس الەمى» جەكە-دارا ۇعىم رەتىندە بەلگىلى ءبىر مادەني-رۋحاني كەڭىستىكتى بەينەلەيدى. شىنىندا دا، الەمنىڭ تۇپكىر-تۇكپرىنە شاشىراپ كەتكەن ورىس حالقىنىڭ وكىلدەرى – الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە جۇرمەسىن – وزدەرىن «ورىس الەمىنىڭ» بولشەگى ساناي الادى. وعان دەموكراتيالىق قوعامدا دا، اۆتوريتارلىق قوعامدا دا ەشقانداي شەك قويىلۋى مۇمكىن ەمەس. ءاربىر ەلدىڭ ۇلتى ورىس ازاماتىنىڭ، نە بولماسا، ءوزىن «ورىسپىن» دەپ سانايتىن كەز كەلگەن ۇلت وكىلىنىڭ – مەيلى ول افريكالىق بولسىن – «ورىس الەمىنىڭ وكىلى» بولۋىنا قۇقى بار. ءارى، بۇل ءداستۇر عاسىردان استام ۋاقىتتان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتىر...

سول سياقتى، الەمگە تارىداي شاشىراعان كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنىڭ دە ءوز ۇلتىنا دەگەن وسىنداي قاتىناسى بولۋى زاڭدى: ماسەلەن، ەۆرەي حالقىنىڭ وكىلدەرى وزدەرىن «ەۆرەي الەمى وكىلىمىن»، قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى ءوزىن «قازاق الەمىنىڭ وكىلىمىن»، ۋكرايندار – «ۋكراين الەمىنىڭ وكىلى» جانە ت.ت. دەپ ساناۋىنا كەدەرگى جوق.

سەبەبى، قازىرگى زاماندا ادامعا ءوزىنىڭ «ۇلتتىعىن ساقتاۋ» ءۇشىن الدىمەن ادامنىڭ سول ۇلتقا دەگەن باستاپقى قاتىناسى انىقتالۋى ءتيىس. سودان كەيىن عانا ول ادام ۇلتىنىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن، ءداستۇرىن جانە باسقا ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاۋعا ۇمتىلادى. وزگە ءتىلدى جانە وزگە مادەني ورتادا ءوزىنىڭ ۇلتتىق مادەني ارەالىن قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلادى. بۇل جاعداي بارلىق كوپۇلتتى مەملەكەتتەردە – ال قازىر تازا ءبىرۇلتتى مەملەكەتتى كەزدەستىرۋ قيىن – قالىپتى جاعداي سانالادى.

بىراق، وسى ءبىر ەش بۇكپەسىز، قاراپايىم ءارى ادامي تۇسىنىككە رەسەي يدەولوگياسى «وتانداستار» ءسوزىن تىركەدى. سول-اق ەكەن الەمدە «ورىس الەمى جانە «وتانداستار» دەپ اتالاتىن بۇل تىركەس وركەنيەتتى 21-عاسىردا ارحايكالىق يمپەريالىق يدەولوگيانىڭ، شوۆينيزم مەن ءفاشيزمنىڭ پايدا بولۋى تەتىگىنە ءارى قۇرالىنا اينالىپ شىعا كەلدى.

نەگە؟

سەبەبى، قازىرگى زاماندا بارلىق ەلدە جانە بارلىق تىلدە «وتان» ۇعىمى نەگىزىنەن مەملەكەتتىك قۇرىلىممەن جانە ونىڭ ازاماتتىعىمەن تىكەلەي بايلانىستا عانا ايتىلاتىن ەرەجە قالىپتاسىپ ۇلگەردى. ماسەلەن، كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ازاماتى ءوزىنىڭ وتانى دەپ سول مەملەكەتتىڭ ءبىر عانا بولىگىن اتامايدى. ول وتانىم دەپ 1.ۋنيتارلى مەملەكەتتە مەملەكەتتىڭ اتىن اتايدى; 2. فەدەراتسيالىق مەملەكەتتەردە مەملەكەتتى جانە ونىڭ قۇرامىنداعى اۆتونومدى رەسپۋبليكالار مەن وبلىستاردى اتايدى. ماسەلەن، وزبەكستان – قاراقالپاقستان، رەسەيدە – تاتارستان (باشقۇرتستان، شەشەنستان، تىۆا، بۋريات، ياكۋت، ادىگەي جانە ت.ت.). ال، قازاقستاندا - تەك قانا قازاقستان. مۇندا ەشكىم «مەنىڭ وتانىم – جامبىل وبلىسى» دەمەيدى. جامبىلدىق قازاققا نە باسقا ۇلت وكىلىنە جامبىل وبلىسى «تۋعان جەرى» بولىپ سانالادى.

مىنە، قازىر اتىشۋلى بولىپ وتىرعان «ورىس الەمى» وسى ەرەجەنى بۇزۋ ارقىلى – بۇكىل جەر شارىنداعى ورىس ۇلتى وكىلدەرىن ولاردىڭ تۇرىپ جاتقان ەلىندەگى ازاماتتىعىنان ءبولىپ الىپ، ولاردى رەسەيدىڭ ازاماتىمەن تەڭەستىرە «وتانداستار» دەپ اتاي باستادى. كوپ ۇزاماي ونىڭ قاۋىپتى بەلگىلەرى رف شەكتەسەتىن، ورىس حالقى وكىلدەرى تىعىز ورنالاسقان كورشىلەس تاۋەلسىز (دەربەس) مەملەكەتتەردە دۇربەلەڭگە الىپ كەلە باستادى:

ماسەلەن، ول ليتۆا جانە وزگە پريبالتيكا مەملەكەتتەرىندە شيەلەنىستى ءوتتى. ول ەلدەردىڭ بيلىگى امالسىز قاتاڭ شارالار قولدانۋعا ءماجبۇر بولدى، پريبالتيكانى وتانىم دەپ سانامايتىن ازاماتتاردى رەسەيگە كۇشتەپ قونىس اۋدارۋعا دەيىن شارا قولداندى.

وزدەرىن «ورىس الەمى وكىلى»، دەپ، ال، وتاندى رەسەيلىك «وتانداستار» سوزىمەن الماستىرعان بۇل ساياسي ساۋاتسىز ازاماتتار بىرىگە كەلە، لاتۆيا مەن ليتۆانىڭ، ۋكراينانىڭ مەملەكەتتىگىنە، مادەنيەتى مەن تىلدەرىنە قارسى شىعىپ، وندا «قوس تىلدىلىكتى» تالاپ ەتە باستادى... وزدەرى تۇرىپ جاتقان تەرريتوريانى رەسەيگە قوسۋ ءۇشىن كۇرەستى باستادى.

بارلىعى وسى ماقساتتا «وتانداستار تۋىنىڭ» استىنا بىرىگىپ، تاۋەلسىز مەملەكەتتى بولشەكتەۋگە باعىتتالعان «سەپاراتيستىك-ساياسي قۇرىلىمدار» قۇردى. تاۋەلسىزدىك باستاۋىندا مۇنداي شيەلەنىستى جاعداي قازاقستاندا دا ورىن العانى جاسىرىن ەمەس. تىپتەن، بۇگىندە دە ول قاتاردا «كازاكتار سوسلوۆيەسى» وكىلدەرى اراسىندا، ۇلىورىستىق شوۆينيزم كەسەلىنە ۇشىراعاندار اراسىندا كوپتەپ كەزدەسەدى.

ال، ۋنيتارلى مەملەكەت بيلىگى ولاردىڭ تالاپتارىمەن كەلىسپەگەن جاعدايدا «ءبىزدىڭ قۇقىمىزدى اياققا باستى» دەگەن بايبالاممەن ولار رەسەي بيلىگىنە شاعىمدانۋمەن كەلەدى. رەسەي بولسا ولارعا «سىزدەر تاۋەلسىز مەملەكەت ازاماتىسىزدار. سوندىقتان، سىزدەردى وتاندارىڭىزعا كوشۋگە شاقىرامىز. رەسەي وزگە ەلدىڭ ىشكى جاعدايىنا ارالاسپايدى» دەپ سابىرعا شاقىرۋدىڭ ورنىنا، «ءبىز ورىس الەمىن تۇگەل قورعايمىز» دەپ، ولاردىڭ سەپاراتيستىك قيمىلىنا دەم بەرۋمەن، شوقتى قىزدىرۋمەن، وتتى ۇرلەي تۇسۋمەن اينالىسۋدا...

مۇنىڭ اقىر-سوڭى رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قارسى سوعىس باستالۋىنا الىپ كەلگەنىن كورىپ وتىرمىز – رەسەي الدىمەن «وتانداستاردىڭ» كومەگىمەن قىرىم تۇبەگىن تارتىپ الدى، سودان كەيىن دونەتسك جانە لۋگانسك وبلىستارىن وزدەرىنە قاراتتى. ەندى ۋكرايناعا اسق (ارنايى سوعىس قيمىلىن) جاريالاپ، 21-ءشى عاسىردا ادامزات كۇتپەگەن سوعىس ءورتىن تۇتاتتى.

مىنە، وسىنداي كۇردەلى جاعدايدا قازاقستان بيلىگى وتە ساۋاتتى يدەولوگيالىق ۇلتتىق ساياساتتى جۇرگىزۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن. بيلىك اكىمشىلىك جۇيەسى ارقىلى قازاق ەلىن مويىنداماي وتىرعان «وتانداستار» اراسىنا بارىپ، ولارعا «ازاماتتىق» ۇعىمىنىڭ ساياسي استارىن، قۇقىقتىق نورمالارىن جانە مورالدىك ءھام زاڭ الدىنداعى قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىگىن تۇسىندىرۋلەرى ءتيىس.

ەگەر، بيلىك ولاردىڭ ىعىنا جىعىلىپ، مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قاۋىپتى سانالاتىن قادامدارعا جول بەرەر بولسا، ەگەمەندىك تۋرالى بۇۇ ەرەجەلەرى اياسىندا بەكىگەن حالىقارالىق زاڭداردى تالاپ ەتە الماسا – بۇل ەلدى جايلاعان سەپاراتيزم وشاعىنا «وتانداستار» اتىنان كەز كەلگەن سوعىستى وزدەرىنە شاقىرىپ الۋعا قابىلەتتى كۇشكە اينالادى.

ولاي بولسا، وسىنداي قاۋىپتى «جانجالدى» باستاۋعا دايىن كۇشتەرگە مەملەكەت جان-جاقتى توسقاۋىل قويىپ وتىرۋى كەرەك. ياعني، تاۋەلسىزدىكتى كوز قاراشىعىنداي قورعاعان ءلازىم. سونىمەن بىرگە، مەملەكەت «وزدەرىن وزگە سەزىنەتىن» ازاماتتاردى (وتانداستاردى) ازاماتتىقتان بوساتىپ، ولاردى ءوز ەركىمەن «ءوز وتاندارىنا» شىعارىپ سالۋعا، ءسويتىپ،ولاردىڭ وزدەرىنىڭ «ناعىز وتانداستارىمەن بىرىگۋىنە» قولداۋ كورسەتۋى ءتيىس دەپ سانايمىن (پريبالتيكا تاجىريبەسى).

شىنىندا دا، اداسقان ادامعا ءوز وتانىن تاۋىپ بەرۋ - قانداي كەزدە دە ساۋاپتى ءىس بولىپ سانالماق.

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف

Abai.kz