ەسسە

تالانت پەن تاعدىر
تۇرىپ كەتكىم كەلەدى، تۇرا المايمىن،
ءجۇرىپ كەتكىم كەلەدى، جۇرە المايمىن.
جەلەگى جەلكىلدەگەن دەر شاعىندا،
قۇلاعان جەل-داۋىلدان شىناردايمىن!
(نۇرتاس يساباەۆ)

جاپ-جاس كەزىندە ماسكەۋدە وقىدى. «ۇستازداردىڭ جاقسىسى، شىنىندا دا ماسكەۋدە!»، – دەپ قادىر اقىن ايتقانداي، تالايدىڭ قولى جەتپەيتىن ادەبيەت ينستيتۋتىندا نەبىر عيبراتى مول عۇلامالاردىڭ ءدارىسىن تىڭدادى. كادىمگى گوركي اتىنداعى الەمگە ايگىلى ءبىلىم ورداسىنىڭ بەرەكەلى بەسىگىندە تەربەلدى. ينستيتۋت جانىنداعى جوعارى ادەبي كۋرستى ەمەس، ايگىلى وقۋ ورنىنىڭ ناق ءوزىن تامامداعان ساناۋلى قازاقتىڭ ءبىرى.

ول تۋمىسىنان رومانتيكاعا جاقىن-دى. جۇرتتىڭ ءبارىن جانىمەن جانە جۇرەگىمەن جاقسى كوردى. جۇرتتى ايتاسىڭ، اينالاسىنداعى اسەم الەمنىڭ ءار دۇنيەسىن شەكسىز ءسۇيدى. اسپان مەن جەردى، وزەن مەن كولدى، شالعىن مەن ءشولدى... تامىلجىعان تابيعاتتىڭ ءار قۇبىلىسى ونىڭ قۇلشىنىسىن وياتتى. ومىرگە وتە قۇشتار بولدى. تەگىندە، توپىراق تاپتاپ، ارشىنداپ ادىمداپ جۇرگەن جۇمىر باستى پەندەلەردىڭ ىشىنەن ومىرگە قۇمار ەمەس ادام تابىلا قويماس. بىراق ونىڭ قۇشتارلىعىنىڭ ءجونى بولەك-ءتى. جاۋقازىن جىرلارى سول سيپاتتان اۋىتقىمادى.

تاعدىر وعان كوپ نارسە بەردى. الدىمەن تالانت بەردى. وعان قوسا ءمارت مىنەز بەردى. باق-بەرەكەت بەردى. سودان سوڭ اتان تۇيە قايىسارداي اۋىر سىناق بەردى. اقىرىندا تەمىردەي ءتوزىم، شاربولاتتاي شىدام بەردى. سونىڭ بارىنەن مۇقالماي امان-ەسەن ءوتتى اعامىز. جاس كۇنىمىزدە، الماتىدا تۇرعان كەزىمىزدە نۇرتاس اعانىڭ ۇيىنە ءجيى باراتىنبىز. الابوتەن ءبىر جىلىلىق بار-دى سول شاڭىراقتا. وعان دا كوپ ۋاقىت ءوتتى. نۇرەكەڭ ءالى سول باياعى سىرباز ءارى ساليقالى قالپى. كۇرسىنگەنىن بىلدىرمەيدى، كوكىرەگىن تىلدىرمەيدى، كورىنگەنگە ىلدىرمەيدى. سىرىن اشپايدى، ءسوزىن شاشپايدى. سىنىن بۇزبايدى. سوندىقتان اقىننىڭ ءوزى:

ومىرىمە شاشىپ تاعى نۇر كۇن، اي.
قۋانام با – بىلەر ونى ءبىر قۇداي.
اق جاڭبىرداي جاۋعان ۇزاق تىنىمسىز،
سول كەز قايتا كەلەر مە ەدى، شىركىن-اي! –

دەپ جىرلاعانداي، الاتاۋ باۋرايىنداعى الاڭسىز كۇندەردى ساعىناسىڭ كەيدە...

ەندى سول وتكەن داۋىرگە كوز جىبەرىپ كورەلىكشى... سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا كازگۋ-دە وقىپ جۇرگەنىمىزدە ايگىلى بەسىنشى جاتاقحانانىڭ تۇرعىندارى بەلگىلى اقىندارمەن كەزدەسۋ كەشىن وتكىزدى. سول كەشتە ءبىر تۇركىستاندىق جاس اقىن نۇرتاس يساباەۆتىڭ ولەڭىنە جازعان پارودياسىن وقىدى. ول ادەپكى شۋماعىن قايىرىپ تاستاپ، ەندى ەكىلەنىپ ەكىنشى شۋماققا كوستەڭدەپ كوشە بەرگەندە توردە وتىرعان يرانبەك ورازباەۆ گۇر ەتە قالدى:

– ءاي، اينالايىن، ءدال وسى جەردەن قويا عوي. نۇرتاس جاقىندا عانا جول اپاتىنا ۇشىراپ، سودان ءالى ەڭسەسىن كوتەرە الماي جاتىر. مىناداي پاروديا-سارودياڭدى ەرتەڭ ءوزى ءتاۋىر بولعان سوڭ جازارسىڭ!

وتىز بەس جاستاعى جىگەرلى يرانبەك اعامنان ايقاي ەستىگەن الگى جاس اقىن جىم بولدى...

بۇل كەزدە نۇرتاستىڭ ولەڭدەرى باسپاسوزدە ءبىرشاما جاريالانىپ تۇراتىن. ماسكەۋدە وقيتىنىن دا بىلەتىنبىز. سول داۋىردە نەۆەل ابىلەۆ، باقىت قايىربەكوۆ سىندى بىرقاتار اقىن وقىعان م.گوركي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنا جاڭاقورعاندىق جىر جۇيرىگى نۇرتاس يساباەۆتىڭ دا تابان ىلىكتىرگەنىن ماقتان ەتەتىنبىز. ال بىراق مىنا جاعدايدان حابارسىز ەكەنبىز. وسى ءبىر اسەرلى كەشكە جيىلعاندار جۇرەگىنە مۇڭ ۇيالاتىپ تاراستى.

ۇزاماي «لەنينشىل جاستا» نۇرلىتاي ۇركىمبايدىڭ نۇرتاس پەن لەنانىڭ عاجايىپ تاعدىرى تۋرالى «ماحاببات جىرى» دەگەن عالامات دۇنيەسى جارق ەتە قالماسى بار ما! قازىر قيت ەتسە، حيت دەيتىن بولدىق قوي. شىن مانىندە، ناعىز حيت نۇرلىتاي اپكەمنىڭ وسى دۇنيەسى ەدى. بۇل كۇن ءالى ەسىمىزدە. الماتىنىڭ گازەت ساتاتىن كيوسكىلەرىندە كۇنگە قاقتالىپ مولىنان جاتاتىن «لەنينشىل جاس» بىرەر ساعاتتا جىلان جالاعانداي جوق بولدى. جاستار باسىلىمىنا حات دەگەنىڭ قاپ-قابىمەن كەلىپ جاتتى. وسى ماقالادان سوڭ كومسومولدىڭ باسشىلىعى نۇرتاسقا الماتىنىڭ ورتالىق بولىگىنەن جايلى پاتەر بەردى. بۇل شەشىمگە رازى بولماعان ادام جوق. انشەيىندە بىردەڭە تىندىرعىسى كەلسە، الدى-ارتىنا قاراماي الا جونەلەتىن الاقۇيىن كومسومولدىڭ سول جىلى بىتىرگەن تياناقتى ءبىر تىرلىگى وسى بولدى.

نۇرتاستىڭ تۋىپ-وسكەن ءوڭىرى دە وعان قامقورلىق كورسەتۋ ىسىنەن شەت قالعان جوق. بۇل شارۋاعا سول تۇستا قىزىلوردا وبلىستىق كومسومول كوميتەتىندە جاۋاپتى قىزمەت اتقارعان، بۇگىنگى بەلگىلى قالامگەر جولتاي الماشەۆ ۇيىتقى بولدى. قازاق باسىلىمدارى نۇرتاستىڭ اقىندىعى مەن تاعدىرى تۋرالى جارىسا جازىپ جاتتى. سول تۇستا نۇرتاس تاقىرىبى قالىڭ جۇرت قۇلاق تۇرگەن جاعىمدى جاڭالىققا تولى بولدى. بارلىق كۇيىپ تۇرعان تاقىرىپتاردىڭ اۋەلى جالىنداي لاۋلاپ، سودان سوڭ بىرتە-بىرتە كومەسكىلەنە بەرەتىنى سەكىلدى كەيىنىرەك نۇرتاس ماسەلەسى دە ەداۋىر سايابىرسىدى.

سايابىرسىسا، سايابىرسي بەرسىن، نۇرتاس اعام ءومىر مەن ولەڭ ءۇشىن كۇرەسىن توقتاتقان جوق. ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىن ءبىر ساتكە دە باياۋلاتپادى. ولەڭگە دەگەن ىڭكارلىگىن دە باسەڭسىتە قويمادى. ءوزى تۋرالى جازىلعان مىڭ-سان دۇنيە ونى جىگەرلەندىرۋىن جىگەرلەندىردى، ارينە. الايدا سونىڭ ءبارى وتپەلى نارسە ەكەنىن، تۇپتەپ كەلگەندە، ءوزى مەن ولەڭى عانا وڭاشا قالاتىنىن ول ەرتەرەك اڭعاردى.

ءوز اياعىمەن جەر باسىپ جۇرگەن ءتاتتى عۇمىر... ونىڭ ءوزى جاڭاقورعان مەن ماسكەۋدىڭ اراسىندا ءوتتى. اسىرەسە ماسكەۋدەگى ءتورت جىلدىڭ تانىمى مەن تاعىلىمى مول ەدى. ۇلانعايىر ءبىلىم مۇحيتىنا ەندى عانا قۇلاش ۇرا باستاعان-دى. الەمنىڭ ءار قيىرىنان جيىلعان دوستارىمەن تابىسىپ، باقىتتىڭ بيىگىندە، شاتتىقتىڭ شىڭىندا جۇرگەن كەزى ەدى مەنىڭ نۇرتاس اعامنىڭ. بالداعى التىن قۇرىش بولات كۇتپەگەن جەردەن كۇرت سىندى. بىراق بىردەن ۇگىتىلىپ كەتكەن جوق. ەڭسەسىن تىكتەپ، تىرشىلىك ءۇشىن ۇلى ارپالىسىن باستاپ كەتتى. الداعى كۇنگە ءۇمىت ارتتى.

نۇرلىتاي ۇركىمباي اپكەمىزدىڭ بارشاعا بەلگىلى، جۇرت جاپپاي وقىعان سول ويلى وچەركىنىڭ قايتالانباس كەيىپكەرىن تاعدىر مۇنان كەيىن دە كوپ سىنادى. ءبىر سىناقتىڭ ۇستىنە ءبىر سىناق جامالدى. كورمەگەنى جوق. ءمۇجىلىپ-مۇقالمادى. كەتىلىپ-كەمىرىلمەدى. كۇيزەلىپ-كۇيرەمەدى. يمەنىپ-يىلمەدى. ماحامبەت اقىننىڭ باعانالى تەرەگى سەكىلدى بيىكتەگەن ۇستىنە بيىكتەي بەردى. جارالى جانىن جىرىمەن جۇباتتى. وزەگىن ورتەگەن وكىنىشىن ولەڭىمەن ءوشىردى. دەنەسىندەگى دەرتىنەن ايىعۋ ءۇشىن دەستە-دەستە ءدارىنى باسىنا جاستاپ جاتتى. سونىڭ ءبارىن جان بالاسىنا سەزدىرمەدى. تاعدىردىڭ سان قىرلى سىناعىن كۇلىمسىرەپ وتىرىپ قارسى الدى. مىقتىنىڭ مىقتىسىنىڭ، قايساردىڭ قايسارىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ەرلىك شىعار بۇل.

باقىت پەن بەينەت
اي ءوتتى، تەك ازاپپەن تىنىستادىم،
تەڭسەلىپ كەتتى باۋىر-تۋىسقانىم.
قارايمىن تەرەزەدەن، سىرتتا – كوكتەم،
قول بۇلعاپ شاقىرادى گۇلستانىم...
(نۇرتاس يساباەۆ)

باياعىدا ماسكەۋدە وقيتىن ۇلىنا «قاراي-قاراي ارىپكە، قالاي، كوزىڭ تالدى ما؟ قىزبەن بارىپ پارككە، قارجىڭ ءبىتىپ قالدى ما؟»، – دەپ ولەڭمەن حات جازعان قادىر اقىن سەكىلدى نۇرتاستىڭ اكە-شەشەسى دە شىرايلى شاھاردا ءبىلىم الىپ جاتقان پاراساتتى پەرزەنتتى ماقتان تۇتاتىن. ولار ۇلاعاتتى ۇلدى جاستايىنان كوركەم سوزگە باۋلىدى. جىراۋلاردىڭ جىرلارىن جاتتاتتى. ەرتەگىلەرگە ەرتە قانىقتىردى. بي سوزدەرىن بويعا سىڭىرۋگە بەيىمدەدى. شەشەندىك ونەردى شيىرلاتتى. ادەبيەتكە قۇمارلىعىن وياتتى. ابايدى وقۋعا يكەمدەدى. الەۋەتتى اكە مەن شيراق شەشەنىڭ تەكتى تاربيەسى كوپ ۇزاماي جەمىسىن بەردى. قۇندى قازىنانى جاستانىپ جاتىپ، شەتىنەن يگەرگەن بالا نۇرتاس قيالىن قوزعاپ، ولەڭ ورە باستادى.

م.گوركي اتىنداعى ماسكەۋ ادەبيەت ينستيتۋتى ءبىلىم ىزدەگەن بوزبالانى جاتسىنعان جوق. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ءسوز ونەرىنە تالاسى بار ستۋدەنتتەر جينالىپ، وسىندا باس قوستى. ادەبيەت تەورياسىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن نەبىر عۇلامالار اۋديتورياعا كەلىپ، ءدارىس وقيدى. بۇرىنعى وداقتىڭ ءتۇرلى باسىلىمدارىندا شىعارمالارى ۇدايى باسىلىپ تۇراتىن ايگىلى قالامگەرلەر مەن عيبراتتى عالىمدار بۇل شاڭىراقتا ءجيى باس قوسادى. تانىمى كول-كوسىر، تاعىلىمى تەلەگەي-تەڭىز سول سارىسۇيەك زيالىلاردىڭ بارىنشا قاراپايىم ەكەنى قايران قالدىرادى. نۇرتاس بۇنى دا تاڭ كورەدى.

قازاق جازۋشىلارى ماسكەۋگە ءجيى ات باسىن بۇرادى. سولاردىڭ ىشىندە ايگىلى ادەبيەت ينستيتۋتىنا سوقپاي وتەتىندەرى كەمدە-كەم. جاس اقىن مارتەبەلى مەيماندارمەن جۇزدەسىپ، ساليقالى سۇحبات قۇرادى. ءوزىن تانىستىرادى. زيالىلاردىڭ زەيىنى وزىنە اۋعانىن سەزسە، ولەڭدەرىن وقىپ بەرەدى. ماقتاسا، ءماز بولادى. سىناسا، ساعى سىنىپ قالادى. ءسويتىپ، ول وسىلايشا كوركەم ءسوزدىڭ كوشىنە ىلەستى.

وردالى وقۋ ورنىندا ءبىلىم الىپ جاتقان جاستار اراسىندا قازاق جۇرتىنان جەتكەندەر دە بارشىلىق. ينستيتۋتتىڭ كۇندىزگى جانە سىرتتاي ءبولىمى بار، ونىڭ جانىنداعى جوعارى ادەبي كۋرس بار، سونىڭ ءبارىن قوسا العاندا، ءبىر قاۋىم ەل بولىپ قالادى. سولاردىڭ شابىتى مەن شاتتىعىنىڭ ارقاسىندا شىرايلى شاھاردىڭ ارايلى اسپانىندا قازاقتىڭ قارا ولەڭى قالىقتاپ تۇرادى.

جاس اقىننىڭ ەڭ ءبىر باقىتتى شاعى ەدى بۇل. سۇلۋ ءومىردى ءسۇيدى. شۋاقتى شاھاردا شالقىدى. قۇربى قىزبەن قىدىردى. تۇمسا تابيعاتقا تامساندى. باقىتتىڭ باقشاسىندا بولدى. شەكسىز شاتتىققا شومىلدى. مىڭ-سان جوسپارى بار-دى. الداعى كۇنگە ادىمداپ بارا جاتقان-دى. «باستاۋ» سەرياسىمەن جارىققا شىعاتىن تۇڭعىش كىتابىن باسپاعا تاپسىرىپ قويعان ەدى.

وسى جاراسىمدى تىرشىلىكتىڭ ءبىر-اق كۇندە ءسانى بۇزىلدى دا كەتتى. ماسكەۋ وليمپياداسىنىڭ ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا بايلانىستى ستۋدەنتتەردى ەلگە ەرتە قايتارۋعا ۇيعارىم جاسالىپتى. نۇرتاس تا الدىمەن الماتىعا ۇشىپ، ءارى قاراي پويىزبەن جاڭاقورعانعا تارتتى. اكە-شەشەنىڭ قاسىندا اۋناپ-قۋناپ، ساعىنىشىن باسقالى كەلەدى. اتا-اناسى بۇعان جەڭىل ماشينە الىپ قويىپتى. ءبىرىنشى مامىر مەرەكەسى قارساڭى ەدى. جانعا جايلى مامىراجاي مامىردىڭ اقىن بالانىڭ تاعدىرىن قامىرداي يلەيتىنىن كىم بىلگەن؟!

ەرتەڭىنە ۇيدەگىلەر الگى سۋ جاڭا ماشينەمەن كورشى اۋداندا اۋىرىپ جاتقان قۇدانىڭ كوڭىلىن سۇراپ كەلمەك بولدى. كولىك ىشىندە اكەسى، اعاسى جانە ءوزى بار ەدى. جۇرگىزۋشى – ءبىر جاماعايىننىڭ بالاسى. جولدا اپاتقا ۇشىرادى. قاتتى جاراقاتتانعانى نۇرتاس قانا. دۇنيە شىر اينالىپ ءتۇستى. ەكى بىردەي ومىرتقاسى سىنىپ كەتىپتى. ەكى اياعى بىردەن جانسىزدانىپ سالا بەردى. بەلدەن تومەن قاراي قوزعالىس جوق.

سودان اۋرۋحاناداعى ازاپتى كۇندەر باستالدى. كۇن ۇزاققا قابىرعاعا قاراپ، سارىلىپ جاتادى. ءتان جاراسى مەن جان جاراسى قاتار قوزادى. اكەسى مەن باۋىرلارى ماڭىندا شىرق ءۇيىرىلىپ ءجۇر. ماسكەۋدەن جەتەكشىسى، اتاقتى اقىن ەۆگەني دولماتوۆسكي وسىنداعى دارىگەرلەرگە تەلەفون سوعادى. باسشىلارعا تەلەگرامما سالادى. سولارعا نۇرتاستى قايتا-قايتا تاپسىرادى. ءبىر كۇنى لەنا كەلدى قازاق جۇرتىنا. اقىننىڭ اياۋلى قۇربىسى. ماسكەۋدە ەكەۋى جۇبى جازىلماي جۇرگەن. ەندى، مىنە، نۇرتاستىڭ قيىن حالگە تۇسكەنىن ەستىپ، جەدەل جەتتى. تۋۆانىڭ قىزى. ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ءبىرىنشى كۋرسىنا ەندى عانا تۇسكەن بويجەتكەن. العاش تانىسقاندا اعامىز ونى قازاق قىزى ەكەن دەپ ويلاپ قالىپتى. ءبىزدىڭ ۇلتقا ءتۇرى دە، ءتىلى دە ۇقساس ەلەنا قىزدىڭ ەلگە كەلگەنى نۇرتاسقا كادىمگىدەي دەمەۋ بولدى. قايدا بارسا دا، جانىندا ءجۇردى. التى اي بويى اۋرۋحانا توسەگىن كۇزەتتى. ودان كەيىن اقىن جىگىتكە تاعدىرىن بايلادى. نۇرتاس ولەڭ جازىپ، لەنا ونى ماشينكاعا باسىپ، ەكەۋى قوسىلىپ اۋدارما جاساپ، شىعارماشىلىق تاندەم قۇردى. لەنا قىز كۇندىزگى وقۋىن دوعارىپ، سىرتتايعا اۋىستى. ەكەۋىنىڭ نەكەسى قيىلدى. نۇرەكەڭ قىرىمداعى ساكي قالاسىنىڭ ارباعا تاڭىلعانداردى ەمدەيتىن ورتالىعىنا قارالىپ كەلگەننەن كەيىن ماسكەۋدەگىلەر قايتا-قايتا حابارلاسىپ، ينستيتۋتقا شاقىردى. كۋرستاستارىمەن قاۋىشتى. وقىتۋشىلارى ەمتيحاندى جاتاقحاناعا كەلىپ الدى. وسىلايشا، جاناشىر جانداردىڭ ارقاسىندا ديپلومىن قورعاپ، وقۋدى ءبىتىردى.

ءوز باسىم نۇرتاستىڭ جارى لەنانى بىرنەشە رەت كوردىم. ول، جالپى، جۇرتشىلىققا جاقسى اسەر قالدىردى. بيازىلىعىمەن، زيالىلىعىمەن تانىلدى. كەيىننەن ءتۇرلى سەبەپپەن ەلىنە قايتتى. ءبارىبىر ول اسا قيىن كەزەڭدە نۇرتاستىڭ جانى مەن تانىنە تۇسكەن سالماقتى تەڭ ءبولىستى. جۇرەگى جارالى اقىننىڭ: «تۇلكىدەي ءومىر شىركىن بۇلاڭ قاعىپ، ساۋىقتا جۇرگەن ەكەم قۇر الدانىپ. قادىرىن بىلمەي كەلگەن جالعىز دوسىم، قاسىمنان شىقپاي قويدى شىر اينالىپ»، – دەگەن ولەڭ جولدارىنىڭ ناقتى كىمگە ارنالعانىن انىق بىلمەيمىز، بىراق ءوزى دە، ءسوزى سۇيكىمدى سول لەنا قىزعا باعىشتالعان شىعار دەپ توپشىلايمىز. بالكىم، قاتەلەسەرمىز...

ءسويتىپ، نۇرتاس اعام جاس كۇنىنەن باقىت پەن بەينەتتى قاتار كوردى. باقىتقا بولەندى. بەينەتتى كوتەردى.

شىدام مەن شابىت
شىدايىن، شىدا دەيدى جۇرت تا ماعان،
مۇڭىمدى سىڭايمەنەن قۇپتاماعان.
ءومىر دەگەن وتاۋدىڭ ەسىگىنەن،
ەركىن كىرمەي، قالايشا سىرتتا قالام؟!
(نۇرتاس يساباەۆ)

نۇرتاسقا اقىن اعالارى: «سەنىڭ ولەڭدەرىڭدە ءبىر تازالىق بار. جالپى، كوپ قيىندىق كورمەگەنىڭ جىرلارىڭنان بايقالىپ تۇرادى» دەگەندى ءجيى ايتاتىن. بۇل سوعان ەداۋىر شامدانىپ قالاتىن. اقىرى قيىندىقتىڭ كوكەسىن كوردى. بەينەت دەگەنىڭ باتپانداپ باسىپ قالدى. ءبىر دارىگەر ونىڭ اكەسىنە: «بۇل ناعىز ولەڭدى ەندى جازادى»، – دەپتى. شىنىندا دا سولاي بولدى. بۇرىن قۋانىشتىڭ قۇشاعىندا جۇرەتىن. ەندى ازاپپەن ارپالىستى.

بىرەۋلەر نۇرتاستى تاعدىرى اۋىر تۇلعالارمەن سالىستىرادى. «قۇرىش قالاي شىنىقتى؟» رومانىنىڭ اۆتورى نيكولاي وستروۆسكيگە تەڭەيدى. ءتىپتى بولماسا، قۇرىش قازاق اتانعان قايسار قالامگەر زەينوللا شۇكىروۆكە ۇقساتادى. باسىنا قيىندىق تۇسكەننەن كەيىن نۇرەكەڭ وستروۆسكيدىڭ وي-تۇجىرىمدارىن دا، شۇكىروۆتىڭ شىعارمالارىن دا سان قايتالاپ وقىدى. وقىدى دا، ءوزىنىڭ تاعدىرى ەكەۋىنەن دە مۇلدە بولەك ەكەنىن انىق ۇقتى. ازدى-كوپتى ءومىردىڭ جاقسىلىعىن كوردى. شيرەك عاسىرعا جۋىق ءوز اياعىمەن جەر باسىپ ءجۇردى. باقىت دەگەننىڭ نە ەكەنىن بۇكىل بولمىسىمەن سەزىندى. وتكەنگە كوپ وكىنىشى بولعان جوق. سوندىقتان ونى وستروۆسكيگە ورايلاستىرىپ، شۇكىروۆپەن شەندەستىرۋدىڭ ءجونى جوق. ونىڭ ءوز ءومىرى بار.

كەرەك دەسەڭىز، نۇرتاس يساباەۆ ءوزىن ناۋقاستىڭ قاتارىنا مۇلدە قوسپايدى. ەرتەلى-كەش دەنە جاتتىعۋىن جاسايدى. اق تەر، كوك تەر بولىپ، سپورتپەن اينالىسادى. ءسال دامىلداپ الىپ، كىتاپ وقيدى. سوسىن، كۇيى كەلسە، ولەڭىن جازادى. جۇمىستان كۇن ۇزاققا قولى بوسامايدى. ەندەشە، قايداعى ناۋقاس؟! قايداعى قايعى-مۇڭ؟!

بىردە ءۇي سىرتىندا سەرۋەندەپ كەلە جاتقان نۇرتاستىڭ جانىنا ءبىر ورىس ايەلى جاقىندادى. جىلىۇشىراي امانداستى. ءوزىن تانىستىردى. «ءسىزدى وسى ماڭايدان كۇندە كورەمىن. ۇنەمى كۇلىمسىرەپ وتىراسىز. ومىرگە وكپەڭىز جوق ەكەنى، ىشكى قۋاتىڭىز مول ەكەنى كورىنىپ تۇرادى. ال مەنىڭ ۇيىمدە ءبىر بالام بار. اسكەر قاتارىندا جۇرگەندە اپاتقا ۇشىرادى. سودان بەرى ۇيدەن شىعارا المايمىن. ەشنارسەگە قۇلقى جوق. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ينتەرنەتتە يرەك قامشىلاپ وتىرادى»، – دەيدى قاپالانىپ...

شىنىندا دا، نۇرتاس وسىنشاما وراسان كۇش-قۋاتتى قايدان الىپ ەدى ءوزى؟ قاي كەزدە دە وعان ىلعي ءبىر جاقسى ادامدار جولىقتى. ءوزى جاقسى بولعان سوڭ، رەتى سولاي كەلگەن شىعار. الماتىعا جەتىپ، كومسومولدىڭ بەرگەن ەكى بولمەلى ۇيىنە قونىستانعان ساتتەن باستاپ جۇرەگى جۇمساق جانداردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى. ولجاس سۇلەيمەنوۆ لەنانى ءوزى باسقاراتىن كينو جونىندەگى كوميتەتتىڭ ادىسكەرى قىزمەتىنە الدى. التىنشاش جاعانوۆا نۇرتاستى «جاڭا فيلم» جۋرنالىنىڭ اۋدارماشىلىعىنا بەكىتتى. سەرىكباي وسپانوۆ «جالىن» باسپاسىنا رەتسەنزەنت ەتىپ تىركەپ قويدى. ال ماسكەۋدە جاقىنىراق تابىسقان دوسى ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ ونى كەيىنىرەك اشىلعان «جاس قازاق» گازەتىنە جۇمىسقا تارتتى. سايىن مۇراتبەكوۆ ولەڭدەرىن «قازاق ادەبيەتىنە»، سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ «لەنينشىل جاسقا» توقتاۋسىز جاريالاپ تۇردى. ماسكەۋدە وقىعان جىلداردا جاتاقحاناداعى بولمەسىنە قونىپ، تۇنىمەن سىرلاسقان ورالحان بوكەي اعاسى دا مۇنى ۇمىتپاپتى. ءبارى دە قامقور قولىن سوزدى. قاي-قايسىسى دا قاناتى قايىرىلعان اقىنعا ءتۇرلى تاسىلمەن قولداۋ كورسەتۋدىڭ جولىن قاراستىرىپ باقتى. وسىنىڭ ءبارى وعان الاپات جىگەر بەردى. ىلگەرگى كۇندەرگە دەگەن ءۇمىتىن وياتتى.

ۇلىقبەك دەمەشى، سول ۇلىقبەك اعامنىڭ نۇرتاسقا ارنالعان ەكى ولەڭى بار. بىرەۋى «جۇلىن»، ەكىنشىسى «قايىسپاس قايىڭ» دەپ اتالادى. العاشقى جىرىندا: «وق تيگەن اققۋ سەكىلدى، مامىعى ءسوزدىڭ بۇرقىراپ، وسادى-اۋ جاسىم بەتىمدى، سايرارمىن سوندا شىرقىراپ! دۇنيە كوزى بۇلدىراپ، ساباقتاي الماي ينەسىن، ءبىر كۇلىپ، سوسىن ءبىر جىلاپ، تاعار دا جۇلار تۇيمەسىن»، – دەپ ەگىلدى. كەيىنگىسىندە: «قۇزىرلى شاعىڭ قۇشاعىن ساعان جۇرت اشقان، عۇمىرلى جاسىڭ جانىڭدا داريا جىر تاسقان. مىلتىقسىز مىردەن مەرتىككەن ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ، عاراسات كورگەن پاراساتىسىڭ، نۇرتاسجان!» – دەپ توگىلدى.

ۇلىقبەك شايىر، بالكىم، بۇل ولەڭدەرىن نۇرتاس دوسىن قولتىعىنان دەمەپ، جانىن جادىراتىپ، جىگەرىن جانداندىرۋ ءۇشىن ادەيى جازعان شىعار. انىعىن ايتايىق، ول ارقالى اقىننىڭ ناعىز بولمىس-ءبىتىمىن ءدوپ باستى. ارتىق-كەمى جوق، وسىنداي ادام. ءوشىن ولەڭنەن الادى. ءومىردى دە ولەڭنەن ۇعادى. وزگەنى دە ولەڭنەن كورەدى. باقىت پەن بەينەتتى بىرگە سەزىنگەنى سەكىلدى شىدام مەن شابىتتى دا قاسىنا قاتار قوندىردى. شىدامى شەكسىز. شابىتى شالقار. قالاي بولعاندا دا، ۇعىمتال ۇلىقبەك اعامنىڭ وسى ولەڭى نۇرتاس اقىننىڭ شابىتى مەن شىدامىنا، شىنايىلىعى مەن شىعارماشىلىعىنا قويىلعان ەڭسەلى ەسكەرتكىش دەر ەدىم:

دۇنيە جەرگە اينالىپ تۇسكەن ۇرشىقسىز،
شىلىڭگىر شولدە كىرپىكتەن قۇلار ىرشىپ تۇز.
سارقىلماي قالعان ءبىر بۇلاق بولسا جاپاندا
ول سەنىڭ عانا بۇلاعىڭ بولار كىرشىكسىز.
قاتىگەز تاعدىر زاڭدارىن مەيلى ۇقتىرسىن،
ىقتىرسىن كەيدە، سەسىمەن ءبىزدى بۇقتىرسىن.
ءسۇرىنىپ بىزدەر، جىعىلىپ-تۇرىپ جۇرگەندە
قايىسپاس قايىڭ، مايىسساڭ-داعى نىق تۇرسىڭ.

بەلگىلى جۋرناليست بولاتبەك قوجان بىردە نۇرتاس يساباەۆتان تەلەسۇحبات الىپ وتىرىپ: «نە ارمانىڭىز بار اعا؟»، – دەپ سۇرادى.

– مەن «ومىرگە قۇشتارلىق» دەگەن رومان جازدىم عوي. سول روماندى وقىعاندار: «ەندى ەكىنشى كىتابىن قاشان جازاسىز؟»، – دەپ سۇرايدى. ولارعا «ءجۇرىپ كەتسەم، جازام!»، – دەيمىن. قازىرگى ارمانىم – ءوز اياعىممەن ءجۇرىپ كەتۋ!

سولاي دەدى نۇرتاس اقىن! اسقاق ارمان! ءور مىنەز! شەكسىز شىدامنىڭ تاباندى تەورياسى – وسى! بۇيىرسا، بۇل قازاق ول كۇندى دە كورەر...

ءومىر مەن ولەڭ
جالىقتىم اۋرۋحانا يىسىنەن دە،
سارعايىپ، ىشتەي نالىپ، كۇرسىنەم بە؟
ەسەندىك دەگەن ناعىز باقىت ەكەن،
تاعى دا ءدامىن تاتىپ، سۇيسىنەم بە؟!
(نۇرتاس يساباەۆ)

باسىلىمدا بىرگە قىزمەت ىستەگەن نۇرلىتاي اپكەمنىڭ ارقاسىندا كەيىن نۇرەكەڭمەن جاقىنىراق ارالاستىق. ۇيىنە ءجيى بارىپ تۇرعانىمىزدى ايتتىم عوي. سوندا اڭعاراتىنىمىز، نۇرتاس اعام ءار كۇنى دە تويعا باراتىنداي بابىندا وتىرادى. شاشتارازدان جاڭا عانا شىققانداي. كيگەن كيىمى مۇنتازداي تازا. اينالاسىندا ارتىق-اۋىس زات جوق. شاشىنىڭ ءبىر تالى دا شاشاۋ شىقپاي ورنىندا تۇرادى. جۇزىنەن جابىرقاۋدىڭ بەلگىسى بايقالمايدى. ميدى تورلاعان مىڭ ءبىر مۇڭنىڭ جۇقاناسى دا كورىنبەيدى. اقىندى الاقانعا سالىپ ايالايتىن كۇمىس ارباسىنىڭ ءوزى زاۋىتتان قازىر عانا شىققان سۋ جاڭا كولىكتەي جۇتىنىپ تۇرار ەدى. سونىڭ ءبارى اسىل اعامىزدىڭ ىشكى رۋحىنىڭ كۇشتىلىگىنەن، ارينە. ايتپەسە، جانى جىلامادى عوي دەيسىز بە؟ جۇرەگى جۇدەمەدى عوي دەيسىز بە؟ دەرتى دەندەمەدى عوي دەيسىز بە؟ قابىرعاسى قايىسپادى عوي دەيسىز بە؟ بەلى بۇگىلمەدى عوي دەيسىز بە؟ ارينە، جىلادى... جۇدەدى... دەندەدى... قايىستى... بۇگىلدى... بىراق سونىڭ ءبارىن دە بىلدىرمەدى. قامىعىپ-قينالعانىن ەشكىمگە كورسەتپەدى. ءتىرى پەندەگە وكپە ارتپادى. ءوزىن ىزدەمەگەندەرگە دە قيتىعىپ-قىرىستانبادى. جابىرقاۋلى كۇيىن جاھانعا جارنامالامادى. تاعدىرىنىڭ سەگىز باتپان سالماعىنا تۇران جولبارىسىنشا قارسى تۇرىپ، قايرات قىلدى. وسى كەزگە دەيىن:

عۇمىر كەش تاعدىرىڭدى مويىنداماي،
كەزدە دە باقىتتى ءومىر سۇرە الماعان.
كۇلىمدە، ەشتەڭەنى ۋايىمداماي،
قينالساڭ، جاردەم تىلە ءبىر اللادان! –

دەگەن ءورشىل ۇستانىمىنان تانعان ەمەس. ول وسىناۋ وقىس جاعدايدان كەيىن بۇكىل دۇنيەتانىمىن وزگەرتتى. باقىت، شاتتىق، قيىندىق، سىناق دەگەن ۇعىمداردىڭ ولشەمىن قايتا قارادى. تىرلىكتەگى ءبىر كۇندىك قىزىقتىڭ ءبارى سالىستىرمالى نارسە ەكەنىن ەرتەرەك ۇقتى. اۋىر ازاپ كورىپ، جانى جانشىلىپ جاتسا دا، بويىنا بويكۇيەزدىكتى، كوكىرەگىنە كۇيرەۋىكتىكتى جولاتپاۋعا تىرىستى. ەشكىمگە وكپە ارتپادى. جان بالاسىنا سالماق سالمادى. ەڭسەسىن تىك ۇستادى. وزىمەن تىلدەسۋگە كەلگەندەردى قوناق كۇتكەندەي قۋانا قارسى الىپ، كۇلىمسىرەدى دە وتىردى. زورلانىپ وتىرىك كۇلگەن جوق. شىن كۇلكى. شىنايى كۇلكى. جىلى جىميىس. ءوز وپتيميزمىنەن ءوزى قۋات الدى. ونىڭ قاينار كوزىن ىشكى الەمىنەن ىزدەپ تاپتى. ادام بالاسىنىڭ مۇمكىندىگى شەكسىز ەكەن. ارباعا تاڭىلۋ دەگەن باقىتسىز بولۋ دەگەن ۇعىمدى بىلدىرمەيدى. ءومىردى سۇيەتىن كىسى قايدا جايعاسسا دا، جاقسىلىقتىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرادى. ال جۇرەگى جاقسىلىققا جالعانعان جان قاشاندا باقىت بەسىگىنەن الىستاي قويمايدى. كەرىسىنشە، ەكى اياعىن تەڭ باسىپ، كوشەنىڭ شاڭداعىن اسپانعا شىعارىپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا باقىت دەگەننەن مۇلدە ماقۇرىم پەندەلەر جەتكىلىكتى ەمەس پە؟! سوندىقتان، «كۇلىمدە، ەشتەڭەنى ۋايىمداماي، قينالساڭ، جاردەم تىلە ءبىر اللادان!» تۇجىرىمى نۇرتاستىڭ ومىرلىك كرەدوسى بولدى. مۇنىسى قاتال تاعدىردىڭ اۋىر سوققىسىن قايمىقپاي كۇتىپ الۋ، ەزىلىپ، ەگىلىپ كەتپەي، قايسارلىق تانىتۋ تالابىنان تۋىندايدى. وسىنداي قايتپاس قايسارلىق سول تۇستاعى جۇدىرىقتاي نۇرتاستىڭ بويىنان تابىلدى. ول «باسقا سالدى، مەن كوندىم» دەمەي، تاعدىرمەن تايتالاسۋ، قيىندىقپەن كۇرەسۋ قاجەتتىگىن ۇقتى:

تاعدىرمەن كۇرەسە بەر تۇڭىلمەستەن،
ۇيرەنگەن ادەتىڭنەن جاڭىلماستان.
جاقسى عوي ءوز بەتىنشە عۇمىر كەشكەن،
بارىنشا وزگەلەرگە جالىنباستان.

نۇرتاس ءوز بەتىنشە عۇمىر كەشۋ تەورياسىن باعدارلىق مۇرات ساناپ، تايتالاستىڭ تاكتيكاسىن تانىتتى. جوعارىداعى شۋماقتا كورسەتىلگەندەي، تۇڭىلمەۋ، جاڭىلماۋ، جالىنباۋ اقىننىڭ اينىماس قاعيداسىنا اينالدى. ول ءوزىن ەشقاشان ەكى اياعى ساپ-ساۋ ادامنان كەم سەزىنگەن جوق. اربانىڭ ۇستىندە جينالىسقا نەمەسە تويعا باراتىنداي جاڭارىپ-جاسانىپ وتىرادى. انە-مىنە دەگەنشە، كونبىس كولىگىنىڭ قوس جاقتاۋىنان سىعىمداپ ۇستاپ، اتىپ تۇرىپ، الدەقايدا اسىعىس ادىمداپ كەتەتىندەي اسەر قالدىرادى. شىدامدى شايىر كۇرەس دەگەن تۇسىنىككە وزگەشە ءمان-ماڭىز دارىتتى. دەنساۋلىق ءۇشىن كۇرەس. ءومىر ءۇشىن كۇرەس. توقتاۋسىز كۇرەس. بىرەۋگە كىرىپتار بولماۋ ءۇشىن كۇرەس. ەشكىمدى مۇسىركەتپەۋ ءۇشىن ءۇشىن كۇرەس. سول كۇرەستە اقىرى جەڭىسكە جەتتى. نۇرتاستىڭ سىرتقى سيپاتىنىڭ ساۋلەتتىلىگىنە، كۇتىمىنىڭ كەلىستىلىگىنە، كوڭىلىنىڭ توقتىعىنا، قايعىسىنىڭ جوقتىعىنا قاراپ، ءوزىن-ءوزى بيلەي بىلگەنىنە كوز جەتكىزەسىڭ. وتكەنگە وكىنبەيدى. تاعدىرىن تىلدەمەيدى. ومىرگە وكپەلەمەيدى. تەك قانا العا قارايدى. جالىندى جىگەر. تولاسسىز تالپىنىس. ۇدايى ۇمتىلىس. ۇزىلمەس ءۇمىت. ويلى وپتيميزم. سونىڭ ءبارى ونىڭ ولەڭدەرىندە بىلايشا ورىلەدى:

الدىڭنان جولىعادى سىيىڭ كۇتكەن،
تابىلار وتكەل وزەن جاعالاساڭ.
جالىقپاي كۇرەسە بەر قيىندىقپەن.
ءوزىڭدى ءوزىڭ سىيلاپ باعالاساڭ!

بىراق قانشا قايسارلىق تانىتىپ، جۇرتىن جىرىمەن جارىلقاپ كەلە جاتسا دا، بولمىس-بىتىمىنە، قابىلەت-قارىمىنا، ولەڭ-ورىسىنە ساي ءوز قوعامىنان باعاسىن الا قويماعان قاراپايىم قازاقتىڭ، ايتۋلى اقىننىڭ ءبىرى وسى نۇرەكەڭ.

كەشە ول جەتپىس جاسقا تولدى! جىگەرلى جەتپىس! جانكەشتى جەتپىس! جايدارى جەتپىس! جاھان جۇرتىنا جاپىراعىڭىزدى جايىپ، جانتايماي دا جارىلماي، جان بالاسىنا باقىراش جاماتپاي، بيىكتەي بەرىڭىز، بەرىك بولا ءتۇسىڭىز، باعانالى تەرەك!

باۋىرجان ومارۇلى

«انا ءتىلى» گازەتى، 14 قاراشا، 2024 جىل

Abai.kz