وزبەكستاننىڭ قازىرگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنا قىسقاشا ساراپتاما

1. كىرىسپە رەتىندە

بۇل قىسقا ساراپتامالىق ماقالانى جازۋعا مەنى مىناداي جاعدايلار يتەرمەلەدى: ءبىز – قازاقتار ءوز مەملەكەتىمىزدىڭ قازىرگى دامۋ تەندەنتسياسىن، ونىڭ قاي باعىتقا بارا جاتقانىن تولىق بىلمەيمىز دەپ ايتۋعا بولادى. الەمدىك دامۋ تۇرعىسىنان ءبىزدىڭ حالىق اقش‑تىڭ، رەسەيدىڭ، قىتايدىڭ، ەۋروداقتىڭ دامۋ تەندەنتسياسىن الدەقايدا جاقسى بىلەدى. ءبىز وسى ەلدەر اراسىنداعى ساياسي‑ەكونوميكالىق جاعدايلاردى باعالاۋ ارقىلى ونىڭ قازاقستانعا تيگىزەر اسەرى تۋرالى ايتامىز دا، ءوزىمىزدىڭ پوتەنتسيالدى مۇمكىندىگىمىزدەن مەيلىنشە حابارسىز بولۋعا تىرىسامىز... ياعني، ءبىزدىڭ سانامىزدا وسى كۇنگە دەيىن «كورشىنىڭ اناۋسى جاقسى، مىناۋسى جاقسى – سودان ۇلگى الايىق»، «اناۋ‑مىناۋدان ساق بولايىق»، «قاي ەلدەردە ساپالى ءبىلىم الۋعا بولار ەكەن؟» دەگەن جانە ت.ت. سۇراقتاردى كوپ قويامىز دا، «ءوزىمىزدىڭ قولدان نە كەلەدى؟» دەگەن وتە ماڭىزدى تاعدىرماندى سۇراقتاردى قويۋعا قاۋقارسىزبىز...

سوندىقتان، بۇگىن ءبىز وزىمىزبەن ەتەنە جاقىن كورشى، ءارى، ءتۇبى ءبىر تۋىس وزبەك حالقىنىڭ جاعدايىنا ءبىر شولۋ جاساپ كورەيىك دەپ شەشتىك. سەبەبى، قازىر بۇل ەل ورتالىق ازياداعى ءوزىنىڭ دامۋ قارقىنى جاعىنان كوشباسشىلىق دەڭگەيگە ساتىلاپ كوتەرىلىپ كەلە جاتۋىمەن، الەمدىك ترانسۇلتتىق بيزنەس وكىلدەرىن وزىنە تارتۋىمەن تانىمىال بولا باستاعان ەل قاتارىنا قوسىلدى.

ارينە، ءبىز ماسەلەنى مەملەكەت دامۋىنىڭ باستى فاكتورى سانالاتىن دەموگرافيادان باستايمىز:

2. وزبەكستاندىق دەموگرافيالىق ءوسۋىنىڭ سەبەپتەرى

وزبەكستان حالقىنىڭ سانى شامامەن 36 ميلليون ادامنان اسادى (2024 جىلعا قاراي). سوڭعى جىلدارى بۇل كورسەتكىش جىلىنا شامامەن 1,5%-عا ءوسىپ كەلەدى. دەموگرافيالىق ءوسۋدىڭ باستى سەبەپتەرى:

• جوعارى تۋ دەڭگەيى: اۋىلدىق جەرلەردە وتباسى مادەنيەتى ءداستۇرلى سيپاتتا بولىپ، كوپ بالالى وتباسىلار ءجيى كەزدەسەدى. بۇل ەرەكشەلىك وزبەكستاندا «ءداستۇرلى ۇلتتىق قۇندىلىق» دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاپقى كەزىندە وزبەكستان ءوز اۋىلدارىن قيراتپاي، امان‑ەسەن ساقتاپ قالعان بولاتىن. ال، اۋىل – ۇنەمى دە «ارتىق جۇمىس قولىن» تالاپ ەتۋشى دەموگرافيالىق ورتا ەكەنى بەلگىلى: وندا ءاربىر بالا پوتەنتسيالدى تۇردە «وتباسىلىق شارۋاشىلىققا قول بولاتىن بالا» سانالادى. سوندىقتان، وزبەك اۋىلدارىندا كوپ بالالى وتباسى بولۋ – ەرەكشە ستاتۋسقا يە. ودان وزگە، وزبەك حالقى 2000 ج. باسىندا ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءداستۇرى مەن بولمىسىن ساقتاۋ ءۇشىن ىرگەلى قادامدارعا دەيىن بارىپ، ءوزىنىڭ ەجەلگى «وتباسىلىق قۇندىلىقتارىن» قورعاي الدى. سونىڭ ىشىندە وزبەك حالقىنا ءتان اتا‑اجە، اتا‑انا، ۇلكەن‑كىشى، اعا‑ىنى، اكپە‑سىڭلى سياقتى قۇندىلىقتار قوعامدا شەشۋشى فاكتورلارعا يە بولىپ قالا بەردى. وزبەكتەر ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتارعا بايلانىستى شەت ەلدەرگە كوپ اتتانىپ جاتسا دا، ءوز وتباسىلارىنداعى بالا سانىن ازايتپادى.
• مەديتسينانىڭ جاقسارۋى: دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ دامۋى مەن بالا ءولىمىنىڭ ازايۋى. بۇل پروتسەسس ەلدىڭ كۇيزەلىستى جاعدايىنا قاراماستان، ءوز دامۋىن توقتاتپادى. ماسەلەن، قازىرگى كەزدە كوپتەگەن ناۋقاستار الىستان بولسا دا وزبەكستان مەديتسيناسىنا ەم ىزدەپ كەلۋى – ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىسقا اينالۋدا.
• ميگراتسيانىڭ ىشكى فاكتورى: اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قالاعا كوشۋى.
  • قالا تۇرعىندارى: قازىرگى تاڭدا حالقىنىڭ 50%-دان استامى قالالاردا تۇرادى. بۇل كورسەتكىش ۋربانيزاتسيا دەڭگەيىنىڭ ارتۋىن كورسەتەدى.
  • اۋىل تۇرعىندارى: اۋىلدىق جەرلەردە ءالى دە حالىقتىڭ ۇلكەن بولىگى ەڭبەكپەن قامتىلعان، اسىرەسە اۋىل شارۋاشىلىعىندا.

         مىنە، وسى فاكتورلاردىڭ جيىنتىق ناتيجەسى وزبەك حالقىنىڭ دەموگرافيالىق ءوسۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنە اينالدى دەسەك – كوپ قاتەلەسپەيمىز

3. جالپى ءىشكى ءوءنىمنىڭ ءوسۋ قارقىنى

وزبەكستاننىڭ ءجىو-ءسى سوڭعى بەس جىلدا تۇراقتى تۇردە 5-7% ارالىعىندا وسۋدە. ەكونوميكاسىنىڭ ءوسۋى كەلەسى فاكتورلارعا بايلانىستى:

• ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارعا جانە ونەركاسىپكە ينۆەستيتسيالار;
• تاۋ-كەن، اۋىل شارۋاشىلىعى، جانە قىزمەت كورسەتۋ سالالارىنىڭ قارقىندى دامۋى;
• شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى تارتۋ ءۇشىن بيزنەس احۋالدى جاقسارتۋ.

بۇل جەردە ءبىز  «بيزنەستەگى مەملەكەتتىڭ ءرولى» تاقىرىبىنان اينالىپ وتە المايمىز.

وزبەكستاندا بيزنەس سالاسىندا مەملەكەت شەشۋشى ءرول اتقارادى. پرەزيدەنت شاۆكات ميرزيوەۆتىڭ رەفورمالارىنان كەيىن مەملەكەت جەكە سەكتورعا كوپ مۇمكىندىك بەرۋدى قولعا الدى:

• كوپتەگەن مەملەكەتتىك كاسىپورىندار جەكەشەلەندىرىلۋدە;
• بيزنەستى تىركەۋ جەڭىلدەتىلدى، سالىقتار قىسقارتىلدى;
• الايدا، كەيبىر ستراتەگيالىق سالالار (ەنەرگەتيكا، تاۋ-كەن ءوندىرىسى) ءالى دە مەملەكەتتىڭ باقىلاۋىندا.

بايقاساڭىزدار، وزبەك حالقى ءوزىنىڭ وتىرىقشىلىق ومىرىندە تاريحي تۇرعىدا قالىپتاسقان ىسكەرلىك جانە ساۋداعا بەيىمدىلىگىن تاۋەلسىزدىك كەزىندە دە ءتيىمدى قولدانا العاندىعىن كورەمىز. ماسەلەن، قازاقستان وسى جىلدارى ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق ەكونوميكالىق سالالارىن تولىق شەت ەلدىك ترانسۇلتتىق كومپانيالارعا، كوررۋپتسيامەن بايلانىسقان «كۇماندى بيزنەسمەندەرگە» بەرىپ قويدى. ءوزى مول قازىنا بايلىقتىڭ ۇستىندە وتىرسا دا، حالقىنىڭ تۇرمىس جاعدايىن وڭالتا المادى. اۋىلدى دا شاشىراتىپ جىبەردى. ياعني، بىزدە 1993 ج. بريتاندىق ەكونوميست‑گەوگراف ريچارد اۋتي عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن «قازبا بايلىق قارعىسى» اتتى «گوللاندىق سيندروم» انىق كورىنىس تاپتى... ال، وزبەك حالقى ءوزىنىڭ قازبا بايلىعىن قانشاما قينالىپ جاتسا دا – بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن دەپ ساقتاي الدى. ەندى ولار ونىڭ جەمىسىن كورە باستادى...

4. سوڭعى بەس جىلدا اشىلعان وندىرىستەر

وزبەكستاندا ءتۇرلى وندىرىستەر اشىلدى، اسىرەسە ەكسپورتتىق الەۋەتتى ارتتىرۋعا باعىتتالعان سالالاردا:

• اۆتوموبيل ءوندىرىسى: GM Uzbekistan جانە Hyundai زاۋىتتارى كەڭەيتىلدى.
• تەكستيل ونەركاسىبى: ماقتا ونىمدەرىن قايتا وڭدەۋ بويىنشا زاۋىتتار اشىلدى.
• حيميا جانە فارماتسەۆتيكا: زاماناۋي ءدارى-دارمەك شىعاراتىن زاۋىتتار ىسكە قوسىلدى.
• ەنەرگەتيكا: كۇن جانە جەل ەلەكتر ستانتسيالارى قۇرىلدى.

ودان وزگە، قازىرگى وزبەكستان كوپتەگەن تاۋار تۇرلەرى بويىنشا «ءوزىن ءوزى قامتاماسىز ەتۋشى» ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋعا جاقىنداپ كەلەدى. بۇل ونىڭ ەكونوميكالىق جانە باسقا قاۋىپسىزدىگىن نىعايتا تۇسەدى. ونىڭ ۇستىنە، وزبەكستان وزدەرى سەنىم بىلدىرمەگەن كوپتەگەن «وداقتارعا» قوسىلۋدان دەر كەزىندە باس تارتقان ەل. سونىڭ ءبىرى ‑ ەاەس دەسەك بولادى. بۇل ونىڭ سىرتقى جانە ىشكى ەكونوميكالىق قاتىناستاردا دەربەس ءارى تاۋەلسىز، ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسىنە سايكەس شەشىمدەر قابىلداۋىنا كوپ سەپتىگىن تيگىزۋدە

5. ەكونوميكانىڭ باسىمدىق باعىتتارى

وزبەكستان ەكونوميكانىڭ مىنا سالالارىنا باسىمدىق بەرەدى:

• اگروونەركاسىپ: تاماق ءوندىرىسى مەن ماقتا ەكسپورتى.
• ەنەرگەتيكا: گاز، مۇناي جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى.
• ينفراقۇرىلىم: جاڭا كولىك دالىزدەرى مەن لوگيستيكالىق ورتالىقتاردى قۇرۋ.
• تۋريزم: مادەني مۇرالاردى پايدالانۋ ارقىلى ءتۋريزمدى دامىتۋ.

تۋريزم – وزبەكستان ءۇشىن اسا ماڭىزدى تابىس كوزىنە اينالۋدا. وعان ونىڭ مۇمكىندىكتەرى دە مول – ەجەلدەن قالا قۇرىلىسى بۇل ەلدە جاقسى دامىعان. سوندىقتان، وندا تاريحي ەسكەرتكىشتەر كوپ ساقتالعان. ال، وزبەكتەر بولسا، ونى «تۋريستىك انكلاۆتارعا» اينالدىرۋدىڭ شەبەرى: اسپازدىعى، قول ونەر شەبەرلىگى، جىلى ءسوزى، ساۋداعا بەيىمدىگى، ەڭبەكقورلىعى، «تابىستى تيىننان قۇرايتىن» ۇنەمشىلدىگى... – وسىنىڭ ءبارى تۋريزمگە وڭىنان قىزمەت ەتىپ جاتىر...

6. سىرتقى قارىز مولشەرى

وزبەكستاننىڭ سىرتقى قارىزى شامامەن 30 ميلليارد اقش دوللارىنا جەتكەن. بۇل ەلدىڭ ءجىو-ءنىڭ 35%-نا تەڭ، ياعني باسقارۋعا بولاتىن دەڭگەيدە. قارىز نەگىزىنەن ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار مەن وندىرىستەردى دامىتۋعا جۇمسالۋدا.

مىنە،  ورتا ازياداعى حالقىنىڭ سانى جاعىنان ەڭ ۇلكەن مەملەكەتتىڭ سىرتقى قارىزى جاعىنان تومەنگى ورىندا تۇرۋىنىڭ ءوزى – ۇلكەن جەتىستىك. سەبەبى، «سىرتقى قارىز» دەگەنىمىز تەك «اينالىمداعى اقشا» عانا ەمەس، ول – ەڭ الدىمەن، مەملەكەتتىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ، ونىڭ بيلىگىنىڭ ءوز حالقىنا جانە ءوز مەملەكەتىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ كورىنىسى. بۇل جاعىنان وزبەك تۋىس بىزدەن الدەقايدا وزىق تۇر دەپ مويىندايىق...

7. سىرتتان كەلەتىن قاۋىپ

وزبەكستانعا سىرتتان كەلەتىن نەگىزگى قاۋىپتەر:

• گەوساياسي تۇراقسىزدىق: اۋعانستانداعى جاعداي مەن ايماقتاعى ەكسترەميزم قاۋپى.
• كليماتتىق وزگەرىستەر: سۋدى ازايتۋ ماسەلەسى جانە ارال تەڭىزىنىڭ ەكولوگيالىق داعدارىسى.
• ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىك: رەسەي مەن قىتايعا ەكسپورتقا تاۋەلدىلىك.

سونىڭ ىشىندە، وزبەكستان ءۇشىن «كليماتتىق وزگەرىستەر» اسا قاۋىپتى. بۇل حالىقتىڭ وزگە ەكى قاۋىپتى ەڭسەرۋگە شاماسى مەن قابىلەتى جەتەدى. الايدا، الەمدىك وزگەرىسپەن بايلانىستى كليماتتىق وزگەرىستەرگە ول جەكە دارا قارسى شىعۋعا شاماسى كەلمەيدى. (وعان كىم قارسى شىعا الادى؟).

8. وزبەك ميگرانتتارى قاي ەلدەرگە كەتىپ جاتىر؟

وزبەكستان ازاماتتارى نەگىزىنەن جۇمىس ىزدەۋ ماقساتىندا:

• رەسەيگە: ەڭ ءىرى ميگراتسيالىق اعىن وسى ەلگە باعىتتالعان;
• قازاقستانعا: قۇرىلىس پەن اۋىل شارۋاشىلىعىندا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن;
• وڭتۇستىك كورەيا مەن تۇركياعا: قىزمەت كورسەتۋ جانە ونەركاسىپ سالالارىندا جۇمىس ىستەيدى.

قازىر رەسەي‑ۋكراينا سوعىسىنا بايلانىستى كوپتەگەن وزبەك ازاماتتارى اقش، ەۋرووداق ەلدەرىن «ميگراتسيالىق يگەرۋگە» وزدەرىنە جول اشىپ جاتىر دەسە بولادى. سونىمەن، بىرگە تۋريستىك تايلاند، ۆەتنام ەلدەرىندە دە العاشقى «وزبەك شايحانالارى» بوي كوتەرە باستادى. ال، قازاقستاندا ول ۇيرەنشىكتى، كۇندەلىكتى تاماقتاناتىن ورىن.

9. ءبىلىم بەرۋ ساپاسى

وزبەكستان ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋدا:

• سوڭعى جىلدارى جاڭا ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن شەتەلدىك وقۋ ورىندارىنىڭ فيليالدارى اشىلدى (مىسالى، رەسەي جانە كورەيا ۋنيۆەرسيتەتتەرى).
• الايدا، اۋىلدىق جەرلەردە ءبىلىم بەرۋ ساپاسى قالالارمەن سالىستىرعاندا ءالى دە تومەن.
• مەملەكەت STEM (عىلىم، تەحنولوگيا، ينجەنەريا جانە ماتەماتيكا) سالالارىنا ەرەكشە كوڭىل بولۋدە.

ارينە، وزبەستان ءبىلىم بەرۋ جاعىنان بەلگىلى ءبىر ساپالىق دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن ءالى ۇزاق جىلدار ەڭبەك ەتۋلەرى كەرەك. بىراق، ءوندىرىستىڭ قارقىندى دامۋى – بۇل ەلدە «ءبىلىمدى سەرپىندى دامىتۋعا» ءورىس اشادى دەپ ساناۋ كەرەك. كۇردەلى تەحنولوگيا كوپتەپ ەنگەن سايىن، مۇنداعى ءبىلىم ساپاسى سوعان ۇزدىكسىز ۇمتىلاتىن بولادى. ەندەشە، ول جاعىنان دا وزبەكستان ءوزىن تۇراقتى دامۋ مۇمكىندىكتەرىنە جول اشادى دەپ ساناسا بولادى..

10. وزبەك حالقىنىڭ قازاقتارعا كوزقاراسى

وزبەك حالقىنىڭ قازاقتارعا كوزقاراسى نەگىزىنەن دوستىق جانە باۋىرلاس حالىق رەتىندە سيپاتتالادى. تاريحي بايلانىستار، مادەنيەت جانە ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ءوزارا تۇسىنىستىك پەن جاقىندىقتى نىعايتىپ كەلەدى. قازاقستان وزبەكستاننىڭ نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەستەرىنىڭ ءبىرى. ەكى ەل اراسىنداعى مادەني جانە ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستار جىل سايىن ارتىپ وتىر.

مىنە، قىسقاشا شولۋ اياقتالدى. ساباق الار جەرى بولسا، وزدەرىڭىز سارالاي جاتارسىزدار...

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف

Abai.kz