قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىنگى كەزەڭدە مەملەكەتتىك ەمەس اقپارات قۇرالدارى، سولاردىڭ اراسىندا قازاق ءتىلدى باق تا كوبەيدى. ايتكەنمەن، قازاق ءباسپاسوزى قوعامداعى قۇبىلىستارعا، بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى جاڭا قارىم-قاتىناستارعا ەسكى كوزقاراستارمەن قاراۋدان ارىلماي وتىر.

تىڭ يدەيالار تاپشىلىعى

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىنگى كەزەڭدە مەملەكەتتىك ەمەس اقپارات قۇرالدارى، سولاردىڭ اراسىندا قازاق ءتىلدى باق تا كوبەيدى. ايتكەنمەن، قازاق ءباسپاسوزى قوعامداعى قۇبىلىستارعا، بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى جاڭا قارىم-قاتىناستارعا ەسكى كوزقاراستارمەن قاراۋدان ارىلماي وتىر.

تىڭ يدەيالار تاپشىلىعى

قازاقشا گازەتتەر اۋىل، ءتىل، مادەنيەت، ۇلتارالىق قاتىناستار، وتكەننىڭ جەتىستىكتەرى تاقىرىپتارىنا ءجيى ورالىپ وتىرادى. بىراق، ادامدى امبيۆالەنتتىك كۇيگە تۇسىرەتىن مۇڭدى سارىنعا كوبىرەك بوي الدىرادى. وزگەلەردى قايتالاۋدان اسىپ، تىڭ يدەيالار كوتەرۋ از. كەيبىر باسىلىمدار بيلىكتى سىناۋدى مەڭگەردى. سونىسىمەن بۇقارا الدىندا نەداۋىر بەدەلگە يە بولىپ، تارالىمىن قاناعاتتانارلىق مولشەردە ساقتاپ وتىر.
ءيا، تاۋەلسىز گازەتتەردىڭ تارالۋىنا ەلەۋلى توسقاۋىلدار بولىپ وتىراتىنى راس. بىراق تارالىمنىڭ ازدىعىن وسى سەبەپپەن عانا تۇسىندىرۋگە بولمايدى. بۇل جەردە نەنى، قالاي جازىپ ءجۇرمىز، حالىققا نە كەرەك دەگەن سۇراقتاردىڭ باسىن اشىپ الۋ ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.
ءباسپاسوز حالىققا ارنالادى. قازاق ءباسپاسوزى حالىق ۇعىمىنا اۋىل تۇرعىندارىن سىيعىزادى. بۇدان اۋىلداعى ساۋاتى مەن مادەنيەتى تومەن بۇقارانىڭ مۇددەسىن كوزدەۋ الدىڭعى لەككە شىعادى. «قازاقتى اۋىلعا قايتارايىق»، «مال باسىن ارتتىرايىق»، «اۋىلعا اپاراتىن جول سالايىق»، «اۋىز سۋ جەتكىزەيىك»،.. دەگەن سياقتى ماسەلەلەر قازاقتىلدى گازەتتەردىڭ ۇرانىنا اينالعان.
شىنايىلىعىندا قازىرگى قازاق ءباسپاسوزى ناعىز نونسەنس جاعدايىندا: انا تiلiندە اقپارات تاراتۋعا بەرiلگەن قاعاز بەن ەفيرلiك ۋاقىت بۇقارانىڭ قۇقىقتىق-ساياسي ساۋاتىن كوتەرۋگە سەپتىگىن تيگىزە الماي، بوسقا كەتۋدە. ونىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، جۋرناليستەردىڭ ءسوزدى كىمگە ارناۋ كەرەكتىگىن، ەكىنشىدەن - قالاي ارناۋ كەرەكتىگىن ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان جەتە سارالاپ بەرە المايدى. مازمۇندى اۋىل ادامىنىڭ ىندىنىنا باعىتتاۋ، ونىڭ قابىلداۋىنا شاقتاۋ - ول اۋىلدىڭ سوڭىنان ەرۋ دەگەن ءسوز. بۇل قازاق ءباسپاسوزىنىڭ عاسىر بويى ارىلا الماي كەلە جاتقان سىرقاتى.
اگرارلى قوعام ادامىنىڭ تۇسىنىگى شەڭبەرىندەگى تالاپتار يندۋستريالى قوعام جاعدايىندا ورىندالماق ەمەس. سول سەبەپتى شۋ قاتتى بولعانىمەن، بايىز تاۋىپ جاتقان ەشتەڭە جوق. باستىسى قازاقتىڭ ساناسىندا ورلەۋ جوق. وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقتىلدى بۇقارا ساياسي ساۋاتى اشىلماعان، قۇقىقتىق مادەنيەتى تومەن، ازاماتتىق ءبىلىمى تاياز، ءوز قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋدى بىلمەيتىن، ۇرسا - قاشاتىن، قىرسا - قىرىلاتىن، بۇيىعى، رۋحاني ءالجۋاز كۇيدە قالىپ وتىر. قازىرگى قازاقستاندا 1921, 1929-1933, 1937 جىلداردىڭ ستسەناريلەرىن قايتا قايتالاۋعا ابدەن بولادى.
حالىق ۇيقىسىنان ويانبايتىن، ال زيالى بولسا «ويان، قازاق!» دەپ ۇرانداۋدان جازبايتىن اينالسوقتىققا تۇسكەلى ءبىر عاسىر بولدى. قازاق ءباسپاسوزى بەلگىلى دەڭگەيدە بۇقارامەن بىرگە ۇيىقتايتىن، ءوزى ونى وياتپايتىن فاكتورعا اينالىپ العان. قازىرگى قازاق اۋىلىندا تسيتسەروننىڭ تۇسىنىگىندەگىدەي حالىق تۇرمايدى، جەمقور بيلىكتىڭ ەلەكتوراتى تۇرادى. بيلىكتىڭ تاياعىمەن عانا قىبىرلاۋدى ادەتىنە اينالدىرعان بۇل سۇر ماسسانى ءجۋرناليستىڭ سوزىنە ىلەستىرەتىندەي دەڭگەيگە جەتكىزۋ وڭايعا سوقپاسا كەرەك.

جاھاندانۋعا قارسىلىق يدەولوگيالىق باعىتقا اينالعان

قازاق باسپاسوزىندەگى جاريالانىمداردىڭ ءبارى رۋحاني دامۋ زاڭدىلىقتارىنا، ۇلتتىق مۇددەلەرگە، وركەنيەتتىڭ اگرارلىقتان يندۋستريالى باسپالداعىنا ءوتۋ ديالەكتيكاسىنا ساي ەمەس. ولاردا ۇلتقا پايدالىدان گورى ونى رۋحاني وسىرمەيتىن ۋاعىزدار مەن پايىمداۋلار كوپ. سوۆەت بيلىگى كەزىندەگى ورىستىق انتيامەريكانيزم مەن انتيدەموكراتيزمنىڭ وتىن لاۋلاتۋدان ءالى ارىلماعان، يدەولوگيالىق تۇرعىدان تەرىس لاعىپ جۇرگەن ماتەريالدار تولىپ ءجۇر. ولار دەرلىكتەي بۇقارانى ساياساتتان، دەمەك ساياسي بىلىمنەن دە اۋلاقتاتۋ ءۇشىن بارىن سالادى.
مىسالى، «جاس الاش» گازەتى 2009 جىلعى شىلدەنىڭ 7-ىندەگى سانىندا سەرىك تۇرعىنبەكۇلىنىڭ ساياساتتى اياماي سىباعان توپ ولەڭىن جاريالادى. «ساياسات سەنەن جەرىدىم» دەپ ات تاققان توپتاما اۆتورىنىڭ تۇسىنىگىنشە «ايار، سودىر، تىكەنى بار، گۇلى جوق» ساياسات «قانىڭدى ىشەدى، قانايدى، سابايدى، ميدى ۋلايدى». سوندىقتان «بۇل ومىردە بىلگەنىم وكىنىش، قايعى، مۇڭ عانا» دەپ كۇڭىرەنەدى. مۇندا اۆتوردىڭ قازىرگى ۇكىمەتتىڭ ادىلەتسىز ساياساتىنا دەگەن نارازىلىعىنان گورى قاراپايىم وقىرماندى ساياساتتان اۋلاقتاتۋ يدەياسى ۇستەم كورىنىپ تۇر.
قازاق باسپاسوزىندە ورىن الىپ وتىرعان تاعى ءبىر تەرىس باعىت - الدىڭعى قاتارلى دەموكراتيالى قوعامدارعا، دامىعان وركەنيەتتەرگە قارسىلىق، بۇقارانى سولارعا وشىكتىرۋگە بەيىمدەۋ. «باتىس باسقىنشى»، «اقش - اگرەسسور» دەگەن سياقتى وركەنيەتتەر اراسىنداعى قاقتىعىستاردى ءۇستىرت ءتۇسىندىرۋ بەلەڭ العان. جاھاندانۋعا قارسىلىق يدەولوگيالىق باعىتقا اينالعان.
مىسالى، «جاس قازاق» گازەتىنىڭ 2009 جىلعى №7-سانىندا ءو.كەنجەبەكوۆ دەگەن اۆتور بىردە باتىس ەلدەرىن، سونىڭ ىشىندە اقش-تى ءتىلى جەتكەنشە سىباپتى. اۆتور «مۇرنىنان ەسەكقۇرتى ءتۇسىپ تۇرعان»، «دوگمالىق ويدى سانالارىنا سىڭىرگەن»، «جارتى الەمدەگى جەڭىلىستەرىنەن ساباق الماعان سكلەروز اقش»، «جالپاق الەم الدىندا قارابەت بولعان اقش» دەگەن سياقتى بازاردا جۇرگەن ايەلدەرىنىڭ ۇرسىسى ستيلىندەگى «وتكىر تىركەستەرىمەن» باتىستى ايىزى قانعانشا تۇيرەپ، وقىرماندى ودان جيرەندىرۋگە تىرىسىپتى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىككە يە بولۋىنا اقش-نىڭ اتقارعان ءرولى ەرەكشە. ورىستار بۇرمالاپ بەرگەن تاريحتى وقىعان قازاقتار مۇنى بىلمەيدى.
قازاقتىڭ ساناسىنا مىقتاپ ءسىڭىپ العان «اقيقاتتار» بار، مىسالى: «ورىستار بىزگە ءبىلىم بەردى»، «ءتىل ماسەلەسى اكىمشىلىك جولمەن شەشىلەدى»، «قازاق ادەبيەتى وزىق»، «اقساقالدار اقىلدى»، «وتكەننىڭ ءبارى كەرەمەت»، «قازاقتىڭ تىرەگى - اۋىل»، «گۇلدەنسە اۋىل - گۇلدەنەمىز ءبارىمىز»،.. ت.س.س. زيالى اتاۋلى وسى «سارا باعىتتاردى» ۇستانىپ الىپ، تىراشتانىپ جاتادى. بۇلار رەداكتسياعا كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان ماتەريالداردى ىرىكتەۋ ولشەمى رەتىندە دە ءار ءجۋرناليستىڭ جادىندا ساقتاۋلى: وسىلارعا سايكەستىلىگى بار ماتەريال قابىلدانادى، وزگە تۇرعى ۇستانعان ماتەريال قابىلدانبايدى. بۇل قاعيدالاردىڭ رەلەۆانتتى بولا الماۋىن، رۋحاني ورلەۋگە ىقپال ەتە الماۋىن قوعامدىق پراكتيكا كۇن سايىن الدان شىعارىپ وتىرسا دا، ولاردى وزگەرتۋگە، جاڭا يدەيالار ىزدەۋگە قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ىنتاسى دا جوق، شاماسى دا جەتپەي وتىر.

قاۋقارسىز باسپاسوز قوعامدى رۋحاني وسىرمەيدى

سىنشىلدىق رۋحپەن، ءومiر شىنايىلىعىنا ساي كوتەرiلگەن، پايدالى پىكىرلەر «قارالاپ جاتىر»، «جالا جاپتى»، «كەمسiتتi» دەگەن سياقتى بايبالامدارعا تاپ بولادى. مۇندايدا ماسەلە تالقىلانبايدى، ادام تالقىلانادى. شەپتەسكەن قارسىلاستىڭ جەكە باسىن سىيلاۋ، ازاماتتىق كەسەكتىك، ونى كونسترۋكتيۆتى پىكىرسايىسقا شاقىرۋ دەگەندەر بولمايدى، توپىرلاي جابىلۋ عانا بولادى. تەك «ۇنايدى» نەمەسە  «ۇنامايدى» دەگەن ەكى كريتەريمەن عانا ارەكەت ەتۋشىلەر تىركەس تاڭدامايدى، بالاعات العا شىعادى، جالانىڭ اۋىرى جابىلادى. ساياسي كىنامەن جوعارى جاقتارعا ۇجىمدىق حاتتار جونەلتىلەدى، ولاردىڭ ماتىندەرى جاپپاي جاريالانادى. وسىلاي قازاق اراسىندا ەشكىمگە تىڭ وي ايتۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن اۋىر پسيحولوگيالىق احۋال قالىپتاسقان.
ماسەلەنى تالقىلاۋعا جول بەرمەۋ، شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، جاڭا وي مەن يدەيا تۋىپ كەتپەۋى ءۇشىن كۇرەس بولىپ شىعادى. ول تەتىكتىڭ ىسكە قوسىلۋ فورمۋلاسى مىناداي: ماسەلەنى تالقىلاما - تالقىلاۋ بولعان جەردە كەمشىلىك اشىلىپ قالادى; كەمشىلىكتى كورسەتپە - كورسەتكەندە كىنالىلەر اتالادى; كىنالىلەردى اتاما - اتالسا ولاردى جىلى ورنىنان تايدىرۋعا تۋرا كەلەدى; ەسكى كۇشتەردى ورنىنان قوزعاما - قوزعاساڭ ولاردىڭ ورنىن تىڭ كۇشتەر باسادى; تىڭ كۇشتەردى ءىس باسىنا كەلتىرمە - كەلتىرسەڭ ماسەلە شەشىلىپ كەتەدى; ماسەلەنى شەشپە - شەشسەڭ سول جولداعى كۇرەسكەر رەتىندەگى يميدجىڭنەن ايىرىلىپ قالاسىڭ.
وركەنيەتتى قوعام ادامى جاساعان تۇجىرىمدار اۋىل ۇعىمىنا سىيمايدى. ولاردا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ سىرى قازاققا تۇسىنىكسىز،. اۋىلدىق سانا وركەنيەتتى تۇتاسىمەن انتالاپ قازاققا قارسى بولىپ، ونىڭ جەرىن تالاپ، ەلىن جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن عانا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداي قابىلدايدى. سونىڭ سالدارى ۇلت زيالىلارىن بارلىعىنا وپپوزيتسيالىق تۇرعى ۇستانىپ، بارىنە جانكەشتى قارسى شىعۋعا جەتەلەپ اكەلگەن. ەندى وسى دۇنيەنى ول ءوزىنىڭ «پروكرۋست مەجەسىنە» لايىقتاپ قۇرعىسى كەلەدى («مال باققان ەلمىز، تەك جاتقان ەلمىز». «وزگەلەر نەگە ءبىز سياقتى، جايلاۋدا باعلاننىڭ ەتىن جەپ، قىمىز ءىشىپ جاتا بەرمەيدى؟»).
ءباسپاسوز - ءتورتىنشى بيلىك دەگەن بار. شىنايىلىعىندا ونىڭ حالىقتىڭ ساناسىن تولىق بيلەپ الۋ مۇمكىندىگى بار. ال قازىرگى قازاق باسپاسوزىندە بۇقارانىڭ مەنتاليتەتى مەن ساياسي بەلسەندىلىگىن ارتتىرا الاتىنداي قاۋقار جوق. قازاق جۋرناليستەرى حالىقتى رۋحاني وسىرمەيدى، ال رۋحاني مەشەۋ حالىقتىڭ اراسىنان كومپەتەنتتى جۋرناليست تە شىقپايدى. ءسويتىپ، قوعامنىڭ رۋحاني دامۋى مەن ءجۋرناليستىڭ اۋىلدىق دۇنيەتانىم دەڭگەيى ءبىرى ءبىرىن العا باستىرمايتىنداي كۇيگە ءتۇسىرىپ، الدىن الا شارتتاندىرىلىپ تاستالعان.

«ازاتتىق» راديوسىنىڭ سايتىنان