ۇلتتىق بانكتىڭ بۇرىنعى باسشىسى قر ەكونوميكاسىنىڭ قۇپيالارىن اشتى

قازاقستان ۇلتتىق بانكىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى گريگوري مارچەنكو «كيىز ءۇي كۇمبەزى» YouTube-ارناسىنا بەرگەن اشىق سۇحباتىندا ەلگە اسەر ەتكەن كۇردەلى ەكونوميكالىق شەشىمدەر تۋرالى ەستەلىكتەرىن ءبولىستى. ول ەڭ ءىرى دەۆالۆاتسيالار، ۇلتتىق قوردىڭ قۇرىلۋى جانە ازەربايجان بانكىنە قۇيىلعان ينۆەستيتسيالارعا قاتىستى جانجال تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى ايتتى. تولىعىراق Orda.kz ماتەريالىندا.

قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ ءىرى دەۆالۆاتسيا

ۇلتتىق بانكتىڭ بۇرىنعى باسشىسى گريگوري مارچەنكو ەل تاريحىنداعى ەڭ ەلەۋلى دەۆالۆاتسيالار تۋرالى اڭگىمەلەدى. «ۇلتتىق بانك 2009 جىلعى اقپاندا جاساعان دەۆالۆاتسيا، كەيدە ايتىلىپ جۇرگەندەي، 50 %  ەمەس، 25% بولدى. ەڭ ۇلكەن دەۆالۆاتسيا قاشان بولدى؟ ول 1994 جىلعى اقپاندا بولدى. سول جولى باعام ءبىر ايدا 11-دەن 40 تەڭگەگە دەيىن – ءۇش جارىم ەسە قۇلدىرادى. بۇل دەۆالۆاتسيانىڭ سەبەبى پرەزيدەنت نازارباەۆتى ءوزارا ەسەپ ايرىسۋ دەيتىنگە كوندىرگەن سەرگەي تەرەششەنكو ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن بايلانىستى. ونىڭ ءمانى ۇلتتىق بانكتىڭ كوپ مولشەردە اقشا باسىپ شىعارۋىندا جانە ولاردى ءوزارا قارىزدارىن وتەۋ ءۇشىن كاسىپورىندارعا بەرۋىندە بولدى. پرەزيدەنت ۇلتتىق بانكتىڭ ۆيزاسىن الماستان، جارلىققا قول قويدى. ويتكەنى  سول كەزدە ماڭىزدى لاۋازىمدا بولعان مارقۇم داۋلەت سەمباەۆ مۇنداي شەشىمگە وتە قارسى بولدى. الايدا ءالى ءجوندى جۇمىس ىستەپ تە ۇلگەرمەگەن ۇلتتىق بانكتىڭ تاۋەلسىزدىگى باسىپ-جانشىلىپ، جارلىق كۇشىنە ەندى»، - دەدى مارچەنكو. ونىڭ ايتۋىنشا، مۇنىڭ ناتيجەسى اپاتپەن بىردەي بولدى: باعام ءبىر اي ىشىندە ءۇش جارىم ەسە قۇلادى. مارچەنكو دجوردجتاۋن ۋنيۆەرسيتەتىندە تاعىلىمدامادان ءوتىپ، امەريكا قۇراما شتاتتارىنان قازاقستانعا ورالعاندا ينفلياتسيا 1994 جىلعى ماۋسىمدا 46,5 % بولدى – بۇل ءبىر جىلدا ەمەس، ءبىر ايدا!

«مىنە، وسىنداي دا ۋاقىت بولدى. ءبىر قىزىعى، تۇڭعىش پرەزيدەنت مەن وقىعان ەستەلىكتەرىندە وسى تۋرالى ءلام-ميم دەمەدى. مۇمكىن، ول بۇل وقيعانى ۇمىتىپ كەتكەن نەمەسە ماڭىزدى ەمەس دەپ ساناعان شىعار، نەمەسە ونى ۇمىتۋدى ءجون كورگەن شىعار. بىراق بۇل ەڭ ءساتسىز ماكروەكونوميكالىق شەشىم بولعان ەدى. قازىر باعام ءبىر دوللار ءۇشىن 500 تەڭگەنىڭ ماڭىندا. ەگەر 1994 جىلعى «ءوزارا ەسەپ ايىرىسۋ» بولماعاندا، قازىر ءبىز باعام 200 تەڭگەگە جەتە مە – جەتپەي مە دەپ تالقىلاپ وتىرۋىمىز مۇمكىن ەدى. بۇگىنگى ەكونوميكالىق پروبلەمالاردىڭ كوپشىلىگى – بۇدان 20-30 جىل بۇرىنعى وقيعالاردىڭ جاڭعىرىعى»، - دەپ قوستى ول.

تەڭگە باعامى جانە ۇلتتىق قوردى قۇرۋ

سونداي-اق مارچەنكو تەڭگەنىڭ قازىرگى باعامى تۋرالى ءوز پىكىرىن ورتاعا سالدى: «499 بەن 500-ءدىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق – نەبارى 0,2%. الەمدىك بيرجالاردا ±1% شەگىندەگى مۇنداي اۋىتقۋلار تەحنيكالىق جانە شامالى اۋىتقۋ بولىپ سانالادى. بىراق ءبىز ارقاشان دوڭگەلەك سانعا ءۇيىرمىز. مىسالى، كەڭەس زامانىندا ءبىز ميلليارد پۇت استىق جيناۋعا بارىنشا تىرىستىق. پۇت دەگەنىمىز نە؟ بۇل نەبارى 16 كيلو. مۇنى الەمدە ەشكىم تۇسىنبەدى. بىراق ءبىز 20 ميلليون توننا استىق جيناي باستاعاندا ميلليارد پۇتتى بىردەن ۇمىتتىق. بۇل ءوزى قىزىق بولدى. بىراق بىزدە 500 تەڭگە نەمەسە ميلليارد بولسىن، دوڭگەلەك تسيفرعا ەرەكشە ءمان بەرۋگە بەيىمدىلىك بار. شىندىعىندا، 499 بەن 500-ءدىڭ اراسىندا ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق».

ونىڭ ايتۋىنشا، كوپتەگەن ادام ۆاليۋتا باعامىن تەك دەۆالۆاتسيامەن بايلانىستىرادى. بۇل، ارينە، بەلگىلى ءبىر ساتتەردە دۇرىس. بىراق باعام كۇشەيگەن كەزدە بۇل – تاڭعالارلىق جاعداي. باعامنىڭ ينفلياتسيامەن بايلانىسى كوپ ادامعا تۇسىنىكتى بولعانىمەن، جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي تۇسىنىكتى ەمەس. ال باعام ۇلتتىق قورعا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن بىلەتىندەر شامالى. قور بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن قارجى جيناقتاۋ قۇرالى رەتىندە ويلاستىرىلعان. بىراق سول كەزدىڭ وزىندە-اق وزگەرىستەر باستالدى. نازارباەۆ قوردى جۇمساۋعا بولادى دەگەن ساياسي شەشىم قابىلدادى. ءسويتىپ جينالعان قاراجاتتى پايدالانۋ ونىڭ پرەزيدەنتتىگى كەزىندە باستالدى. باستاپقىدا ۇلتتىق قور اكتيۆتەردى ساتاتىن، ال ۆاليۋتا ەلگە تۇسەتىن جانە ۇلتتىق بانك ونى تىكەلەي، نارىقتان تىس ساتىپ الاتىن سحەما قولدانىلدى. سودان كەيىن بۇل قاراجات قارجى مينيسترلىگى ارقىلى بيۋدجەتكە اۋدارىلدى.

«كەيىنىرەك، مەن جانە مەنىڭ ارىپتەستەرىم كەتكەننەن كەيىن، قورداعى ۆاليۋتانى نارىق ارقىلى ساتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. نارىقتا جىلىنا قوسىمشا بەس-التى ميلليارد دوللار پايدا بولعان كەزدە بۇل ۆاليۋتا ۇسىنىسىن ارتتىرادى جانە تەڭگە باعامىن قولدايدى»، - دەپ اتاپ ءوتتى ول. سونداي-اق مارچەنكو ەگەر ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتى بولماسا، وندا تەڭگە باعامى بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىر دوللار ءۇشىن 500 تەڭگەگە جەتەر ەدى دەدى. ول ەكونوميكانى نىعايتۋ، يمپورتتى شەكتەۋ جانە ءوز ءوندىرىسىمىزدى دامىتۋ ءۇشىن باعام ءبىر دوللار ءۇشىن 1200-1500 تەڭگە بولۋعا ءتيىس دەگەنگە ساياتىن پىكىرگە دە نازار اۋداردى.

2014 جىلعى جاساندى دەۆالۆاتسيا

«2014-2015 جىلدارى ۇلتتىق بانكتىڭ توراعالارى قايرات كەلىمبەتوۆ پەن دانيار اقىشەۆ بولعان كەزدە ءۇش دەۆالۆاتسيا بولدى»، - دەپ اتاپ ءوتتى مارچەنكو. سودان كەيىن باعام ءبىر دوللار ءۇشىن 150-دەن 380 تەڭگەگە دەيىن، ياعني ەكى جارىم ەسە ءوستى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل سول كەزەڭدە جىبەرىلگەن بىرقاتار ماكروەكونوميكالىق قاتەلىكتىڭ سالدارى بولدى. «2014 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ باسىندا ءىرى ەكسپورتتاۋشىلاردىڭ قىسىمىمەن قاجەتسىز دەۆالۆاتسيا جاسالدى. لوببيستەر دەۆالۆاتسيا بارلىق ماسەلەنى شەشەدى جانە جاعدايدى جاقسارتادى دەپ سەندىردى، بىراق ءىس جۇزىندە ولاي بولمادى. بۇدان «قازاقمىس»، «قازمىرىش» جانە «Mittal Steel» سياقتى ەكسپورتتاۋشىلار ۇتتى. ويتكەنى ولار سول دوللارعا كوپ تەڭگە الا باستادى. الايدا بۇل وسى شەشىمدى قولداعان ات توبەلىندەي كومپانيالارعا عانا ءتيىمدى بولدى»، - دەپ ءتۇسىندىردى مارچەنكو.

ول سونداي-اق 2013 جىلى پرەمەر-مينيستر سەرىك احمەتوۆ دەۆالۆاتسيا تۋرالى ۇسىنىستى قامتىعان «Mittal Steel-ءدى» قولداۋ ءىس-قيمىل جوسپارىن ازىرلەپ، بەكىتۋگە ۇسىنعانىن ەسكە سالدى. سول كەزدە ۇلتتىق بانك پرەزيدەنتتى بۇل قادامنان باس تارتۋعا كوندىرە الدى. «الايدا مەن 2013 جىلدىڭ قازان ايىندا قىزمەتتەن كەتكەننەن كەيىن دەۆالۆاتسيا بولدى». بۇعان دەيىن قازاقستان دەۆالۆاتسيانى ءاردايىم رەسەيلىك دەۆالۆاتسيانىڭ وتەماقىسى رەتىندە جۇرگىزگەن. مىسالى، 2009 جىلى رەسەي 50% - عا دەۆالۆاتسيا جۇرگىزدى، ال قازاقستان 25% - بەن شەكتەلدى. بۇل ەكونوميكاعا ەلەۋلى زالال كەلتىرمەۋگە مۇمكىندىك بەردى. يمپورت، ونىڭ ىشىندە ماشينالار مەن جابدىقتاردى اكەلۋ ۇلتتىق ءوندىرىستى دامىتۋ ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ قالا بەرەدى.

«وكىنىشكە قاراي، 2014 جىلى ەڭ ناشار ستسەناري ىسكە اسىرىلدى. اقپان ايىندا الدىن الۋ دەۆالۆاتسياسى جاسالدى، بىراق بۇلاي جاسالماۋى كەرەك ەدى. ال جەلتوقسان ايىندا رەسەي ءوز ۆاليۋتاسىن 50% - دان استام قۇنسىزداندىردى. ناتيجەسىندە قازاقستان وتەماقىلىق دەۆالۆاتسيا جۇرگىزبەدى، بۇل ەلەۋلى تەڭگەرىمسىزدىكتەر تۋعىزدى. بۇل رەتتە ەكى ايدا تەڭگە باعامىن قولداۋعا 23 ميلليارد دوللار جۇمسالىپ، شىن مانىندە اقشا تەككە كۇيىپ كەتتى»، - دەپ اتاپ ءوتتى سپيكەر. وسىدان كەيىن مەرزىمىنەن بۇرىن پرەزيدەنت سايلاۋى جاريالاندى. ىلە سايلاۋدان كەيىن دەۆالۆاتسيا بولادى، ويتكەنى ەكونوميكا سوعان مۇقتاج دەگەن ءسوز تارادى. الايدا سايلاۋدان كەيىن دەۆالۆاتسيا قاجەت ەمەس دەپ مالىمدەلدى. ءسويتىپ رەسەي دەۆالۆاتسيا جۇرگىزگەنگە دەيىن سەگىز اي بويى قازاقستان مۇنى جاساعان جوق. بۇل قازاقستاندىق تاۋارلاردىڭ دوللارلىق بالامادا رەسەيلىك تاۋارلارعا قاراعاندا ەكى ەسە قىمباتتاۋىنا اكەلدى، ال بۇل باسەكەگە قابىلەتتىلىككە ەلەۋلى سوققى بەردى.

«رەسەيدە، چەليابينسك، ساراتوۆ سياقتى كوپتەگەن شەكارالاس قالادا پەچەنە، ماكارون جانە باسقا دا قازاقشا اتاۋلارى بار ونىمدەر شىعارىلا باستادى. ناتيجەسىندە ءبىزدىڭ نارىق، اسىرەسە ورتا بيزنەس ايتارلىقتاي شىعىنعا ۇشىرادى»، - دەدى مارچەنكو. ونىڭ ايتۋىنشا، العاشقى دەۆالۆاتسيا كەلىمبەتوۆتىڭ تۇسىندا، 2015 جىلدىڭ تامىزىندا جۇرگىزىلە باستاعان. الايدا ۇلتتىق بانكتىڭ توراعاسى اۋىسقاننان كەيىن باعام تۇراقتانباي، قۇلدىراۋىن ودان ءارى جالعاستىردى. «قورىتىندىسىندا، كەشىرىڭىز، ءبىز سول كەزدە ەكى جارىم رەت دەۆالۆاتسيا جاسادىق – بۇل 2014-2015 جىلدارى بولدى. ال بۇدان نە ءوندى؟ ءوندىرىس كۇرت ءوستى مە؟ ارينە، جوق. بۇل ەكسپەريمەنت بىرنەشە رەت جۇرگىزىلدى. مىسالى، 1994 جىلى دەۆالۆاتسيا ءۇش جارىم رەت بولدى»، - دەدى ول. مارچەنكو مۇنداي جولدى قايتالاۋعا شاقىرۋشىلار ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورىندا ەشقاشان جۇمىس ىستەمەگەن ادامدار ەكەنىن اتاپ ايتتى.

ازەربايجان بانكىنە قاتىستى جانجال

گريگوري مارچەنكو ۇلتتىق قوردان ازەربايجان بانكىنە اقشا اۋدارۋ وقيعاسى تۋرالى تۇسىنىكتەمە بەردى. بۇل كەيىنىرەك سىبايلاس جەمقورلىق جانجالىنىڭ ارقاۋى بولعان.

«ازەربايجان بانكىنە ۇلتتىق قورىمىزدان اۋدارىلعان اقشاعا بايلانىستى سىبايلاس جەمقورلىق جانجالى تۋىنداعانى جادىمدا. بانك توراعاسى ۇلىبريتانياعا، لوندونعا قاشىپ كەتكەن سياقتى. ونىڭ ايەلى وندا كوپ قاراجات جۇمساعان، سونىڭ ىشىندە قىمبات مەيرامحانالارعا بارىپ، اقشا شاشقان. بىراق، مەنىڭ بىلۋىمشە، ول قاماۋعا الىنعان. قازىر ول تۇرمەدە وتىر»، - دەدى مارچەنكو. ول بۇل مامىلەگە ءوزىنىڭ قاتىسى جوق ەكەنىن مالىمدەدى. «سول كەزدە ۇلتتىق بانكتىڭ وكىلى قايرات كەلىمبەتوۆ بولدى. ول مامىلە مەن قىزمەتتەن كەتكەننەن كەيىن ءبىر جىلدان كەيىن جاسالدى. بۇعان قوسا، اتالعان مامىلە و باستان دۇرىس ەمەس جانە ۇلتتىق بانكتىڭ بارلىق ىشكى راسىمىنە قايشى ەدى. مىسالى، ءبىز 10% - دان اساتىن ناقتى ەميسسياعا قاتىسا المادىق. ەگەر بانك، ايتالىق، 500 ميلليون دوللار شىعارسا، ءبىز ەڭ كوپ دەگەندە 50 ميلليون دوللار ساتىپ الا الاتىن ەدىك. ال اتالعان مامىلە بارلىق ەرەجەنى بۇزا وتىرىپ جاسالدى»، - دەپ ءتۇسىندىردى ول.

كەيىن اقشاعا ساتىلعان بلوگەرلەر مەن جۋرناليستەر كىنانى ماعان اۋدارۋعا تىرىستى، دەپ اتاپ ءوتتى ۇلتتىق بانكتىڭ بۇرىنعى باسشىسى. بىراق ونىڭ 2013 جىلدان بەرى ۇلتتىق بانككە ەشقانداي قاتىسى جوق. سونداي-اق ول ءوزىنىڭ ازەربايجان پرەزيدەنتى اليەۆتىڭ دوسى جانە كۋرستاسى بولعاندىعى تۋرالى اقپاراتتى جوققا شىعاردى.

«جوق، ولاي ەمەس. سىزدەرگە انىعىن ايتايىن. اليەۆ – مەنىڭ كۋرستاسىم دا، جەكە دوسىم دا ەمەس. ءبىزدىڭ جولىمىز وتە قىسقا مەرزىمگە عانا ءتۇيىستى. مەن پروۆينتسيادان كەلگەن قاراپايىم ستۋدەنت ەدىم. ال ونىڭ اكەسى ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەلىگىنە كانديدات ەدى. ول ءتىپتى كۇزەتشىسىمەن بىرگە جۇرەتىن. ونىڭ ۇستىنە، ول باسقا عيماراتتا ورنالاسقان حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتىندە وقىدى، مەن حالىقارالىق ەكونوميكالىق قاتىناستار فاكۋلتەتىندە وقىدىم. ءبىزدىڭ كۋرستا ازەربايجاننان كەلگەن جىگىت بولدى. مەن ونىمەن دوس بولدىم، ءالى دە دوسپىن.  ول اليەۆپەن تىعىز بايلانىس جاسادى. مۇمكىن اليەۆ مەنى سوندىقتان ۇمىتپاعان شىعار. بىراق مەنىڭ ونىمەن قانداي دا ءبىر جاقىن بايلانىسىم  نەمەسە وعان شىعاتىن جولىم بار دەپ ايتۋعا بولمايدى. بۇل شىندىققا جاتپايدى».

ورىس تىلىنەن اۋدارعان – كارىباي مۇسىرمان،

«Egemen Qazaqstan»

Abai.kz