بىزدە قيت ەتسە «حالىق وزگەرىسكە دايىن ەمەس» دەپ شىعا كەلەتىن ادەت بار. الدەبىر ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق رەفورمالار جاساۋ تۋرالى ءسوز بولعا قالعاندا بيلىك باسىنداعى تۇلعالار، شەنەۋنىكتەر ءسۇيىپ ايتاتىن اڭگىمە بۇل. مۇنداي ءسوز وتىز جىلدان استام ۋاقىت وتكەن سوڭ دا، ياعني قازىر دە ارا-تۇرا ايتىلىپ قالادى. شىن مانىندە وزگەرىسكە دايىن ەمەس (دۇرىسىن ايتقاندا، وزگەرىس جاساۋعا قۇلىقسىز) جۇرت – بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ءوزى. ايتپەسە حالىق قاشاندا دۇرىس باستامالاردى، يگى يدەيالاردى ءىلىپ اكەتىپ، قولداپ وتىرادى.

مۇنىڭ ءبىر كورىنىسى – وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ اياعى مەن 90-جىلدارىنىڭ باسىنداعى قازاقستان قوعامىنداعى احۋال. 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ءبىر سىلكىنىپ العان قازاق رۋحى سودان كەيىنگى «جاريالىلىق»، «قايتا قۇرۋ» دەپ اتالعان از-كەم ەركىندىك لەبىن پايدالانىپ، ەڭسە تىكتەي باستادى. جەر-جەردە ۇلتتىق-دەموكراتيالىق ۇيىمدار قۇرىلدى. 1989 جىلى وقۋعا تۇسكەن ءبىز دەۇلكەندەردەن جاسىرىنىپ، «ازات»، «الاش» سەكىلدى سونداي بىرلەستىكتەردىڭ كەشقۇرىم وتەتىن قۇپيا جيىندارىنا بارىپ قاتىسۋشى ەدىك. بالكىم، سابەتقازى اقاتاي باستاعان اعالاردىڭ ارىدەن تولعاعان تەرەڭ ويلارىن ول كەزدە تولىق تۇسىنە قويعان جوق شىعارمىز، الايدا ماسكەۋگە باعىنىشتىلىقتان بوساۋ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ، قازاق تىلىنە باسىمدىق بەرۋ سەكىلدى ۇراندارىنا قۇشىرلانا قول سوعىپ، سوزدەرىنە ەلىتە قۇلاق قوياتىنبىز.

سول ۋاقىتتاعى قازاق ءباسپاسوزى دە قازاق رۋحىن وياتۋعا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. سول كەزدەگى «قازاق ادەبيەتى»، «جاس الاش»، «ەگەمەن قازاقستان»، «انا ءتىلى»، «الماتى اقشامى»، «وركەن» سەكىلدى گازەتتەر مۇمكىندىگىنشە سىرەسكەن رەسمي سيپاتتاعى ماتەريالداردى ازايتىپ، ۇلت مۇددەسىن اشىق العا تارتقان وتكىر ماقالالاردى كوبەيتكەن بولاتىن. ءباسپاسوزدىڭ پارمەنى، جۇرتشىلىق ساناسىنا ىقپالى باسىم كەزەڭ عوي، سونداي جاريالانىمدار گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە دە، قوعامدىق جيىنداردا دا، شىعارماشىلىق كەشتەردە دە، ايتەۋىر بىرنەشە ادام باس قوسقان قاراپايىم ورتالاردا دا قىزۋ تالقىلانىپ، ءسوز بولىپ جاتاتىن. قوعامداعى كەمشىلىكتەر اشىق ايتىلىپ، ولاردى جويۋدىڭ جولدارى ۇسىنىلىپ، ءباسپاسوز بەتى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ باعىتىنداعى يدەيالاردىڭ ناعىز قانبازارىنا اينالعان شاعى ەدى. سول ۋاقىتتاعى بيلىك باسىنداعىلار وسى يدەيالاردىڭ ءبارىن بولماي-اق قويسىن، تەك تەڭ جارىمىن عانا الىپ، دۇرىس ىسكە اسىرا العاندا، قازاقستان الدەقاشان ناعىز ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت بولىپ وتىرار ما ەدى دەپ ويلايمىن كەيدە.

تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، «اۋىل»، «ازيا»، «ازات»، «تۇركىستان»، «سۇحبات»، «جاس قازاق»، «حالىق كەڭەسى»، «بىرلىك»، «التىن وردا» سەكىلدى گازەتتەر اشىلىپ، ۇلتتىق ءباسپاسوزدىڭ قاتارى مولايىپ قانا قويماي، اسەرى دە كۇشەيە ءتۇستى. ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ، جۇمىسقا تۇرۋ جاعىن ويلاستىرىپ، «كىم قايدا بارادى؟» دەگەن ساۋال الدىمىزدا كولدەنەڭ تۇرعاندا، ءبىزدىڭ بۋىن ءۇشىن جان-جاقتى تاڭداۋ مۇمكىندىگى بار جاقسى ءبىر كەزەڭدەر ەدى ول.

ءبىزدىڭ بۋىن، ياعني ەل ەگەمەندىگىن العان كەزەڭدە ەس جيا باستاعان، سول اقسارباس كۇندى اسىعا كۇتىپ، قۋانا قارسى العان بۋىن قاشاندا تاۋەلسىزدىك ۇعىمىنىڭ قادىرىن ءبىلىپ، قاسيەتىنە جەتىپ كەلەدى. 90-جىلدارداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قيىندىقتاردى ەلەڭ قىلماستان، جاتاقحاناداان – جاتاقحاناعا، پاتەردەن – پاتەرگە كوشىپ ءجۇرىپ تە، ەلدىڭ ەرتەڭىنەن ءۇمىت ءۇزىپ، كوڭىلىمىز قۇلازىپ كورمەپتى. «احۋالدىڭ اۋىرلىعىنا قاراماي ءبارىمىز جۇمىلا ەڭبەك ەتسەك قانا دۇرىس ەل بولامىز، ەڭسە كوتەرەمىز» دەگەن سەنىم بە، ءۇمىت پە، قۇلشىنىس پا، ايتەۋىر ءبىر كۇش-جىگەر ءبىزدى تەك العا ۇمتىلدىرا، بولاشاققا جەتەلەي بەرىپتى.

تاۋەلسىزدىكتى الۋ بار دا، ونى باياندى ەتە ءبىلۋ بار. وسى جاعىنان كەلگەندە، شامامەن جاڭا عاسىردان باستالعان بۇرىس كەتۋلەر، راس، ءبىزدى دە قىنجىلتتى. الەۋمەتتىك جاعداي ءىشىنارا دۇرىستالعانىمەن، ادام عۇمىرىنىڭ، مەملەكەت ءومىرىنىڭ ءمانى تەك تويىنۋ مەن كيىنۋ عانا ەمەس ەكەنىن، ۇلتتىق ساياساتتىڭ، ءتىل ساياساتىنىڭ، مادەني ساياساتتىڭ اقساپ جاتقانىن، ءتىپتى كەرى كەتۋ باستالعانىن بايقاعان ءبىز دە ءباسپاسوز بەتىندە ءوز ويىمىزدى ءبىلدىرىپ، پىكىرىمىزدى ايتۋمەن كەلە جاتىرمىز. ءالى دە ايتىپ-جازعان بولامىز. نەگىزىنەن الەۋمەتتىك جەلىدە. بىراق ءبارىبىر ءسوزدىڭ باياعىداي قاۋقارى بولماي قالدى. بالكىم، جوعارىداعىلار سوزگە قۇلاق اسپاۋدى جاقسى مەڭگەرىپ العان شىعار.

سوسىن بىزدە كەيىنگى جىلدارى ءبارىن 1991 جىلدان عانا باستايتىن، ودان بۇرىن جەر بەتىندە قازاق بولماعانداي، بولسا دا تەك بوسىپ جۇرگەندەي، ەشتەڭە ىستەمەگەندەي ەتىپ كورسەتۋگە قۇمار ساياسات بەلەڭ الدى. راس، ءبىز كەڭەس وداعىنان رەسمي تۇردە 1991 جىلى ءبولىنىپ شىقتىق، بىراق وعان دەيىن دە كسرو قۇرامىندا قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى ءومىر ءسۇردى – سول كەزەڭدە دە ۇلت عىلىمى مەن ەكونوميكاسىن، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن العا سۇيرەگەن قانشاما جەتىستىكتەر بولدى. ءوز زامانىنداعى ىقپالدى مەملەكەتتەر بولعان التىن وردا مەن قازاق حاندىعىنا دەيىن تەرەڭدەمەگەن كۇننىڭ وزىندە. سوندىقتان تاۋەلسىزدىك كەزەڭىن تاسپىرلەي وتىرىپ، ودان بۇرىنعى وتكەنىمىزدى، ونىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىنداعى الار ورنىن الاسارتپاۋىمىز كەرەك.

وتىز ءۇش جىل – تاريحي تۇرعىدان العاندا، اسا كوپ ۋاقىت بولماۋى مۇمكىن. بىراق ءبىر ادام عۇمىرى، مەملەكەت، قوعام ءومىرى ءۇشىن بۇل – ەداۋىر بەلەس، ناعىز قالىپتاسار شاق. ەندىگى ماقسات – وسى تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرىن بيىك ەتۋ، ناعىز ۇلتتىق مەملەكەتكە بەت بۇرۋ، ءتىل تۇيتكىلىن تۇبەگەيلى شەشۋ بولۋى قاجەت.

ساكەن سىبانباي

Abai.kz