رەفورماتور وزبەك حاننىڭ باتىل قادامى

الەمگە ايگىلى بولعان يمپەريالاردىڭ ءبىرى -  جوشى ۇلىسى (1224-1502  جىلدارى) حالقىمىزدىڭ ءتول تاريحىنىڭ ماڭىزدى كەزەڭى بولىپ سانالادى. التىن وردا مەملەكەتىنىڭ نەگىزگى رەسمي ءتىلى قىپشاق ءتىلى بولدى. ال قازاق حاندىعى وسى جوشى ۇلىسىنان باستاۋ السا، التىن وردانىڭ قۇرامىنا كىرگەن «توقسان ەكى باۋلى وزبەكتىڭ» ۇشتەن ءبىرى قازاق رۋلارى بولعان. ۋاقىت وتە تاڭىرشىلدىك سەنىمىندە بولعان شىڭعىسحان ۇرپاعىنىڭ تۇرىكتەنىپ، يسلام دىنىنە بەت بۇرۋى ءبىرىنشى كەزەكتە  جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى بولىپ سانالعان تۇركى حالىقتارىنىڭ ءومىر سالتى مەن مادەنيەتى كەڭىنەن اسەرىن تيگىزدى دەسەك بولادى.

ورتالىق ازيا مەن قازاقستانعا يسلامنىڭ كەلۋى  VII-VIII عاسىرلاردان باستالادى. العاشقى اراب-ءدىن تاراتۋشىلارى 670 جىلداردان باستاپ كەلە باستادى. يسلامنىڭ تۇبەگەيلى ورنىعۋىنا VIII  عاسىردىڭ ورتاسىندا، 751 جىلى تاراز قالاسىنىڭ ماڭىنداعى اراب پەن قىتاي اسكەرى اراسىنداعى بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان اتلاح شايقاسىندا ارابتاردىڭ جەڭىسكە جەتۋى ايتارلىقتاي ىقپالىن تيگىزدى. ورتا ازيانى مەكەندەگەن تۇركى حالىقتارى اراسىندا يسلام ءدىنى قارقىندى دامىپ، قازاقستان ايماعىندا قاراحانيدتەر مەن التىن وردا كەزەڭىندە رەسمي ءدىن رەتىندە جاريالانعانى ءمالىم.
جالپى وتاندىق عالىمدار  يسلام ءدىنىنىڭ قازاق دالاسىنداعى تاريحىن بەس كەزەڭگە بولەدى. مۇسىلمانشىلدىقتىڭ قازاق  ساحاراسىنا تارالۋىنىڭ ءبىر  ماڭىزدى كەزەڭى XIV عاسىرداعى التىن وردا حاندىعى جانە جەتىسۋ وڭىرىندەگى موعىلىستان حاندىعى داۋىرىندە بولدى. موعىلىستاننىڭ جەتىسۋ وڭىرىنە قاراستى ايماققا بىرنەشە قازاق تايپالارى قونىستانعان ەدى. التىن وردا مەن موعىلىستان حاندىعىن بيلەگەن شىڭعىسحان ۇرپاقتارى قول استىنداعى مۇسىلمان حالىقتاردىڭ مادەني ىقپالىن قابىلداپ، يسلام دىنىنە ەندى.

1255-1266 جىلدارداعى التىن وردا حانى بەركە الدىمەن يسلامدى قابىلداپ، بيلىك باسىنداعى موڭعول اقسۇيەكتەرى اراسىنا يسلام ءدىنى تارالدى. يسلام ءدىنىن قابىلداعان، باتۋ حاننىڭ ءىنىسى بەركەنىڭ تاققا كەلۋىمەن التىن وردادا يسلام تاريحى باستالعان ەدى. تاريحي اڭگىمەلەردە بەركە حاننىڭ   اسكەرلەرى وزىمەن بىرگە جايناماز الىپ جۇرگەنى ايتىلادى. 1253 جىلى باتىيدىڭ ورداسىندا بولعان ساياحاتشى، گيوم دە رۋبرۋك بەركەنىڭ ءوز ورداسىندا شوشقا ەتىنە تىيىم سالعاندىعىن جەتكىزەدى. الايدا بەركە حان قايتىس بولعاننان كەيىن تاققا كەلگەن التىن وردا حاندارى مۇسىلمان بولمادى. سوندىقتان يسلامدانۋ ۇدەرىسى توقتاپ قالدى.

حVI عاسىردا ايگىلى باتۋ حاننىڭ (قازاقتار سايىن حان دەگەن) تىكەلەي ۇرپاعى وزبەك حان التىن وردا بيلىگىنە كەلدى. وزبەك حان بيلىك ەتكەن كەزەڭ  – التىن وردانىڭ التىن عاسىرى سانالادى. ول تۇستا ەكونوميكا وركەندەپ، ۇلى دالادا ساياسي تۇراقتىلىق ورنادى، مادەنيەت دامىدى. وزبەك حاننىڭ بيلىگى (1313-1340) وتىز جىلعا جالعاستى. التىن وردانى بيلەگەن وزبەك حان يسلامدى ءوزى بيلەگەن مەملەكەتتىڭ رەسمي ءدىنى دەپ جاريالادى. التىن وردا وزبەك پەن جانىبەك حاندار تۇسىندا ەداۋىر كوتەرىلدى. يسلام ءدىنى ىقپالىنىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى اراب جازۋى دا قاتار قولدانىلدى.

ول يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن عياسەددين مۇحاممەد اتىن العان. اراب ەلىنەن كەلگەن تاريحشى-حرونيست ءال-مۋفاددال وزبەك حاندى بىلايشا سۋرەتتەيدى: «...بۇل جاس جىگىت وتە كەلبەتتى دە كەلىستى، وتە اقىل­دى، تاماشا مىنەزدى، يسلامدى جاقسى ۇستان­عان جانە باتىل، ەرجۇرەك بولاتىن». وزبەك حاننىڭ مۇسىلمان بولۋىمەن التىن وردا حالقى مۇسىلماندانىپ، «وزبەك» اتىن الدى. بەركە حان تۇسىندا التىن ورداعا ەنە باستاعان يسلام ءدىنىن وزبەك حان 1312 جىلى التىن وردانىڭ مەملەكەتتىك ءدىنى دەپ جاريالادى. باتۋ حان تۇسىندا (1227-1255 جج.) مەملەكەت استاناسى ەدىل بويىنداعى ساراي باتۋ قالاسى (قازىرگى استراحان ماڭىندا (1243 ج.), كەيىن ساراي بەركەگە (ەدىل بويىمەن ساراي باتۋدان جوعارىراق) كوشىرىلدى.

وزبەك حاننىڭ (1312-1342 جىلدار) تۇسىندا ساراي بەركەدە بولعان اراب وقىمىستىسى يبن باتتۋتا: «ساراي قالاسى – جازىققا ورنالاسقان، اسا ۇلكەن اۋماقتى الىپ جاتقان، كوشەلەرى كەڭ، بازارلارى ادەمى، حالقى مول، تاڭعاجايىپ قالالاردىڭ ءبىرى. وندا ءدىني قىزمەتكە نەگىزدەلگەن وتىز ەكى ءىرى مەشىت بار، ال ۇساق-تۇيەك مەشىتتەر قيساپسىز كوپ» دەپ جازادى.

وزبەك حان وزىنەن بۇرىنعى بەركە حان سياقتى، مۇسىلمانداردى قورعادى، قالالاردى دامىتۋمەن، مەشىتتەر سالۋمەن، مەدرەسەلەر مەن كەرۋەن-سارايلار سالۋمەن اينالىستى. التىن وردا ايماعىندا 100-دەن اسا قالا بوي كوتەردى. جوشى ۇلىسىندا تۇرعىندارىنىڭ سانى 100 مىڭنان اساتىن ونداعان شاھار بولدى. ال سول كەزدە ەۋروپا ەلدەرىندە تۇرعىندارى 50 مىڭنان اساتىن قالالار سيرەك كەزدەسەتىن. اراب ساياحاتشىسى يبن باتتۋتا تەك وردا استاناسىندا 13 مەشىت بار دەپ مالىمدەدى. التىن وردا ايماعىنداعى بارلىق ءدىني عيماراتتار بۇلعار ۇلگىسى بويىنشا تۇرعىزىلدى.

وزبەك حان وزىنەن بۇرىنعى حانداردىڭ باسقا دىندەرگە دەگەن بەيبىت ۇستانىم ساياساتىن جالعاستىردى. التىن وردادا يسلام-تۇركى وركەنيەتىنىڭ تولەرانتتى بيلىگى استىندا يسلامنان باسقا حريستياندىق، يۋدايزم، كونە تاڭىرشىلدىك  سەنىمى دە ءوز تىرشىلىكتەرىن جالعاستىرا بەردى.

التىن وردا بيلەۋشىسى وزبەك حان (1312-1342) داۋىرىندە يسلام ءدىنى مەيلىنشە دامىپ، وركەندەدى. وزبەك حان ءوزى مۇسىلماندىقتى بەرىك ۇستانعاندىقتان كەزىندە سۇلتان از-زاھير بەيبارىس پەن بەرەكە حاننىڭ تۇسىندا جاندانىپ، كەيىننەن جالعاسىن تاپقان مىسىر ەلىمەن قارىم-قاتىناستاردى نىعايتۋعا باسا كوڭىل ءبولدى. ول العاشقى ەلشىلىكتى 1314 جىلى اتتاندىرىپ، وندا قۇدا-جەكجاتتىق قاتىناستى نىعايتۋ ماقساتىمەن سۇيەك جاڭعىرتىپ، ءوزارا قۇدالاسۋدى ۇسىندى.

سول كەزدە وزبەك حاننىڭ سارايداعى ورداسىندا ايگىلى اراب ساياحاتشىسى يبن باتتۋتا شامامەن 1334 جىلدارى  رامازان ايىندا قوناقتا بولعان. ول جونىندە ساياحاتشى: «سۇلتان مۇحامەد وزبەك حاننىڭ مەملەكەتىنىڭ قاراماعىنا كىرەتىن قيرام دەگەن ۇلكەن، كوركەم قالا بار ەكەن. وزبەك حان وعان تۇلكىتەمىردى اكىم ەتىپ سايلاعان. بۇل قالادا قازيلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلىعى، حانافيلىك قازي شامسيددين ءسايليدى جولىقتىردىم. سونداي-اق، ءىرى فاقيھ (شاريعات زاڭگەرى) شەيح ساليح ەل-ابيد مۇزاففاريددينمەن تانىستىم. ول سۇلتان مۇحامەد وزبەك حازىرەتكە ساراي قالاسىنا بىزبەن بىرگە سەرىك بولىپ باردى» دەپ، قىپشاق  دالاسىنىڭ ءدىني احۋالىنا شولۋ جاساپ، ءارى قاراي اربا ۇستىنە تىگىلگەن كيىز ءۇيدى سۋرەتتەيدى.

كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ۆاليۋتاسى سول مەملەكەتتىڭ نەگىزگى نىشانى بولىپ سانالادى. وزبەك حاننىڭ تۇسىندا التىن وردانىڭ تەڭگەسى ھيجري جىل ساناۋىمەن بويىنشا تاڭبالانعان. 1337 جىلى باسىلعان تەڭگەدە «اس-سۇلتان ءال-اعزام وزبەك حان» دەپ سۇلتاننىڭ ءوز اتى ويىلىپ جازىلعان.

وزبەك حاننىڭ مۇسىلمان بولۋىمەن التىن وردا حالقى مۇسىلماندانىپ، «وزبەك» اتىن الدى. حيۋا حانى، ءارى تاريحشى ابىلعازى باھادۇر حان وزبەك حان تۋرالى: «ەلدىڭ ۇلىس-ۇلىسىن يسلامعا كىرگىزدى، حالىقتىڭ داۋلەتى ارتتى. ودان سوڭ بارشا جوشى ەلى وزبەك ەلى اتاندى»، – دەپ باعا بەرەدى. XIV عاسىردىڭ باسىندا التىن وردادا حانافي مازحابى باستى اعىمعا اينالدى. التىن وردا حاندارى يسلام ءدىنىن قابىلداپ ونى مەملەكەتتىڭ مۇددەسىندە ۇستاندى، ال بۇل تىكەلەي قازاق حاندىعىنا دا قاتىستى، ويتكەنى، قازاق ەلى سول التىن وردا، اق وردالاردىڭ مۇراگەرى. سول سەبەپتى تاۋكە حاننىڭ "جەتى جارعىسىندا" دا مەملەكەتتىك ءداستۇرلى ءدىنى يسلام ەدى. قۇقىقتىق تۇرعىدان قازاقتار ءوز ادەت-عۇرىپتارىن شاريعاتپەن بىرىكتىرە ءبىلدى.

شاكارىم قاجى «قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى» ولەڭىندە:

باتۋدىڭ جۇراعاتى – وزبەك حان،
تۇسىندا بولعان ەكەن ول مۇسىلمان.
«ءدىن قالدى وزبەكتەن» دەگەن ماقال،
قالمايدى ءالى كۇنگە اۋزىمىزدان، - دەگەن.

وزبەك حان التىن وردا بيلەۋشىسى بولعان كەزدە ونىڭ قۇرمەتىنە ارناپ التىن سيامەن كوشىرىلگەن قۇران كارىم دايىندالعان. قۇراندى 1318 جىلى بادر حاماداني دەگەن كىسى ارنايى كوشىرتىپ، جوشى ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىسى وزبەك حانعا تابىستاعان. بۇگىندە بۇل قۇران تۇركيانىڭ كۋتاحيا قالاسىنداعى ۆاحيد پاشا كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى تۇر. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ اتسالىسۋىمەن يسلام عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى التىن سيامەن كوشىرىلگەن وزبەك حان قۇرانىنىڭ كوشىرمەسىن ەلگە اكەلگەن.

التىن وردا سياقتى كوپ ۇلتتى مەملەكەتتىڭ گۇلدەنۋىنە ايرىقشا ەڭبەك سىڭىرگەن اسا تالانتتى مەملەكەت قايراتكەرى، التىن وردا مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان سايىن حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى وزبەك حان 1283 جىلى تۋىپ، 1342 جىلى 59 جاسىندا ءوز اجالىنان قايتىس بولادى.

قورىتا ايتقاندا، بازبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي قازاق دالاسىنا يسلام ءدىنىنىڭ قانات جايۋىن كەشەگى رەسەي پاتشالىعىمەن بايلانىستىرۋى نەمەسە قازاقتى تاڭىرشىلدىك سەنىمدە بولدى دەۋى جاڭساق پىكىر. قازاق حالقى، قازاق حاندىعى تاريح كەڭىستىگىنە شىققاننان بەرى  حالقىمىز يسلام دىنىندە  بولعانىن وسىنداي قۇندى تاريحي دەرەكتەر راستاپ وتىرادى.

دايىنداعان داۋلەت تىلەۋبەردى

Abai.kz