الگىندە قازاقستان تاريحشىلارىنىڭ كەزەكتى فورۋمى استاناداعى پرەزيدەنتتىك ورتالىقتا ءوتكەن ەدى. ءبىز بۇگىن قازاقستان تاريحشىلارىنىڭ ۇلتتىق كونگرەسىنە ارنالعان بەلگىلى تاريحشى،  پروفەسسور تۇرسىنحان زاكەنۇلى قايىركەن مىرزانىڭ ماتەريالىن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى وقىرماندارىنىڭ تالقىسىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.

تۇرسىنحان زاكەنۇلى قايىركەن، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

– ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ قالىپتاسۋىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن تاريح عىلىمى بۇگىنگى تاڭدا ۇلكەن سىن-تەگەۋىرنگە ءدوپ كەلىپ وتىر. ويتكەنى ۇلت پەن مەملەكەت تاريحى ەلىمىزدىڭ ارى قاراي دامۋىن ايقىندايتىن باستى ۋاجدەمەلى قۇجاتى بولىپ قالماق. ونى دۇرىس جازباساق، مەملەكەتتىلىك ءداستۇرىمىز بەن ۇلتتىق عىلىمي ويدىڭ، مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىن تۋرا باعامداي الماساق، كەلەشەكتە دە ءوز دامۋ جولىمىزدى تۋرا ايقىنداي الماۋىمىز بەك مۇمكىن. ءيا، بۇل فورۋم دا وتەر، كەتەر. ايتىلعان ويلار دا ادەتتەگىدەي ۇمىتىلار. بىراق قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحناماسىندا جەلكەنى قيىپ تۇرعان، ىستەۋگە ءتيىستى، ۇدايى ەسكەرۋدى قاجەت ەتەتىن اۋىر جۇك بار. مەن تومەندە تاريحشىلاردىڭ، اسىرەسە تاريحي زەرتتەۋلەردى ۇيىمداستىرىپ وتىرعان بيلىك پەن قۇزىرلى مەكەمەلەردىڭ نازارىنا دەپ ءوز ويىمدا جۇرگەن بىرنەشە ماسەلەنى عانا شولىپ ايتقىم كەلەدى:

1. ەڭ الدىمەن قازاق تاريحىنىڭ، مەملەكەتتىلىگىنىڭ اڭىز كەزەڭىن ايقىنداۋ. ءار قانداي ءبىر مەملەكەتتىڭ ەلدىك تاريحىنىڭ اڭىز كەزەڭى بولادى، ول مەملەكەتتىك سانانىڭ تۇپكى باستاۋى، نەگىزى. مىسالى، قىتاي، ءۇندى، يران، گرەك-ريم، ت.ب. تاريحىنىڭ بارىندە سونداي كەزەڭ بار;

2. ەجەلگى ساق، عۇن، ءۇيسىن جانە قاڭلى داۋىرىندەگى مەملەكەتتىلىك داستۇرگە ءمان بەرىپ، ونى تەرەڭ زەرتتەۋ;

3. ارحەولوگيالىق مۇراعاتتارداعى ەلدىك نىشاندارعا، ولاردىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق بەينەلەۋ ونەرىمەن بايلانىسىنا، تارالۋ كەڭىستىگىنە جانە ەلدىك يەياسىنا نازار اۋدارۋ;

4. عۇن، ءۇيسىن ءداۋىرى مەن تۇركى ءداۋىرىنىڭ ەتنو-مادەني بايلانىسىن، مەملەكەتتىلىك داستۇرلەردىڭ جالعاستىعىن دالەلدەۋ;

5. تۇركى ءداۋىرىنىڭ تاريحىن حرونولوگيالىق جانە تەرريتوريالىق تۇرعىدان دۇرىس جۇيەلەۋ;

6. تۇركى قاعاناتتارىنىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىمەن بايلانىسىنا باسا نازار اۋدارۋ;

7. بىرلەسكەن تۇركى (ۇيىعىر) قاعاناتىن تۇركى قاعاناتتارى تاريحىنا قوسۋ جانە ونى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرۋ;

8. شىڭعىس حانعا دەيىنگى قاناتتاس قاعاناتتار ءداۋىرىن قازاق تاريحىمەن بايلانىستىرۋ;

9. اۋىزشا جانە شەجىرە دەرەكتەرگە، اۋىز ادەبيەتىنىڭ مالىمەتتەرىنە ءمان بەرۋ;

10. شىڭعىس حاننىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگى تاريحىنداعى ورنىن دۇرىس پايىمداۋ;

11. التىن وردا (جوشى ۇلىسى) مەن شاعاتاي، وگەدەي حاندىقتارىنىڭ تاريحىنا تەڭ قاراۋ، جوشىنى ايتىپ، شاعاتاي جانە وگەدەي حاندىقتارىن ايتپايتىن تەندەنتسياعا جول بەرمەۋ. شاعاتاي جانە وگەدەي حاندىقتارىنىڭ جەرىن دە قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس ساياسي جانە ەتنوتەرريتورياسى رەتىندە قاراستىرۋ;

12. موعولستان مەملەكەتىنىڭ تاريحىن، تەرريتورياسىن قازاق تاريحى اۋقىمىنا كىرگىزۋ، ونى بولەك حاندىق رەتىندە كورسەتۋگە جول بەرمەۋ;

13. قازاق تاريحىن جازعان كەزدە باسقا دا تۇركى حالىقتارىمىمەن بولعان تۋىسقاندىق بايلانىسىمىزعا نازار اۋدارۋ، مىسالى، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىن ءسوز ەتكەندە تۋىسقان وزبەك ، نوعاي، باشقۇرت، قاراقالپاق، قىرعىز ت.ب. حالىقتارمەن تاريحي بايلانىسىمىزعا ورىن بەرۋ;

14. حالقىمىزدىڭ فيلوسوفيالىق-عىلىمي ويىنىڭ، قولدانبالى عىلىمىنىڭ، شارۋاشىلىق تاجىريبەلەرىنىڭ، ءار داۋىردەگى رۋحاني-زاتتىق مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا دا كەزەڭ كەزەڭمەن توقتالعان ءجون. تاريح تەك قانا سوعىستان، ساياسي وقيعالاردان تۇرمايدى;

15. قازاق حاندارىنىڭ بەيبىت، تاۋەلسىز سىرتقى ساياساتىنا، ەلدىك مۇرات-ماقساتتارىنا كوبىرەك توقتالۋ، ولاردىڭ وسى باعىتتا ايتقان سوزدەرىن، ىستەگەن ىستەرىن تەرەڭ تاپسىرلەۋ;

16. وسىعان دەيىن 1822 جانە 1824 جىلدارى رەسەي وتارشىل ۇكىمەتى ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزدەگى حان بيلىگىن جويدى، سودان باستاپ قازاقتار ءوزىنىڭ مەملەكەتتىلىگىنەن ايىرىلدى دەپ ايتىپ كەلدىك. بۇل دۇرىس ەمەس. بۇل وتارشىلداردىڭ ءبىر جاقتىلى شەشىمى. شىن مانىندە، قازاق حاندىعى حالىق ساناسىندا جويىلعان جوق. كەنەسارى كۇرەسى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس ەمەس، وتان قورعاۋ سوعىسى. قازاق حاندىعى 1847 جىلى كەنەسارى ولتىرىلگەننەن سوڭ جويىلدى. بۇل كۇرەس وسىلاي ءتۇسىندىرىلۋى كەرەك;

17. الاش قوزعالىسى قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ جوعارى ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋى. الاش اۆتونومياسى زاماناۋي مەملەكەتتىلىك سانا مەن تاجىريبەنىڭ باستاۋى. ونسىز بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان بولماس ەدى.

18. ۇلى وتان سوعىسى ەمەس، ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس نەمەسە فاشيزمگە قارسى سوعىس.

19. قازاق دياسپوراسى مەن ەرريدەنتتەرىنىڭ (بولىندىلەرىنىڭ) قالىپتاسۋىن، اشارشىلىق جانە ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە شەتەلگە كەتكەن قازاقتاردىڭ تاريحىن دۇرىس ءتۇسىندىرۋ، ت.ب...

سونىمەن بىرگە، قازاق حالقىن بولشەكتەيتىن، تاريحىمىزدى تارك ەتەتىن قاندايدا ءبىر شىڭعىس حان انا رۋدان ەكەن، مىنا رۋدان ەكەن، قازاقستاندا تۋعان ەكەن، سۇيەگى وسىندا جاتىر ەكەن دەۋشىلەردىڭ حالىقتىڭ، بولاشاق ۇرپاقتىڭ ساناسىن ۋلاۋىنا جول قويماۋىمىز كەرەك. بۇعان قۇزىرلى مەمكەمەلەر كىرىسەتىن كەز كەلدى.

تاريحىمىزدى زەرتتەۋدە ۇلتتى تايپاعا، رۋعا بولەتىن اتالمىش دنك-لىق زەرتتەۋلەر دەپ اتالاتىن «جاڭا تەحنولگيا»، «يننوۆاتسيا» توقتاتىلسىن. دۇنيەجۇزىندەگى دامىعان ەلدەردىڭ قايسى ءبىرى وسىنداي تىرلىكپەن اينالىسىپ وتىر دەپ ويلايسىزدار!؟ حالقىمىز سان قيلى تاريح بەدەرىندە تالاي ارالاسقان، توعىسقان، قان جالاسىپ، شۋ جالماسىپ ءوسىپ-ونگەن، سونىڭ ارقاسىندا بۇگىنگىدەي ءبىر تۇتاس ۇلت بولىپ قالىپتاسقان. وسى تۇرعىدان العاندا رۋ-تايپانى كەيدە شارتتى ۇعىم رەتىندە قاراۋعا بولادى. ءبىر اتادان تۋىپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول اتاسىنىڭ قانىن تازا ساقتاپ كەلە جاتقان رۋ-تايپا جوقتىڭ قاسى. ەگەر مۇنداي تازالىق بار بولسا ونى ۇلتتى ۇيىمتىرۋشى باستى فاكتور - انالىق جۇيە بۇزىپ وتىرعان. ويتكەنى قازاق قىزدى كوبىنشە "جات جۇرتقا" (بوگدە رۋعا) بەرگەن. سوندىقتان، قازاق قوعامىنداعى ءجۇز، رۋ-تايپا دەگەندەردىڭ ءوزىنىڭ ءبىر تۇتاس مەملەكەتتى، ەلدى ساقتاپ قالۋعا باعىتتالعان اسكەري-اكىمشىلىك فۋنكتسياسى بولعان. ال بۇگىنگى «يننوۆاتسياشىلدار» ايدى اسپاعا شىعارىپ، سەنساتسيا جاساعىسى كەلەدى. ۇلتتىق تاريحىمىزدى بۇدان ارى قورلارعا، قولجاۋلىق ەتۋگە، ەكسپەريمەنت الاڭىنا اينالدىرۋعا بولمايدى. بۇل تۋرالى ايتار ويىم كوپ ەدى. ۋاقىت بايلانىسىمەن قىسقا قايىرايىن.

قورىتىپ ايتقاندا، ءتول تاريحىمىزدى دۇرىس ارناعا بۇرىپ، عىلىمي نەگىزدەيتىن، قاعىس قالعان، بۇرمالانعان بەتتەرىن تولىقتايتىن ۋاقىت جەتتى.

Abai.kz