2024 جىلدىڭ 17 شىلدەسىندە قازاقستاندىق اقپاراتتىق قۇرالداردا وتە ماڭىزدى اقپارات تارادى. «قازاقستانداعى ەڭ ءىرى وندىرىستىك حولدينگتەردىڭ ءبىرى – «Eurasian Resource Group-تى» (ERG) باسقارۋشى وليگارحتار الەكساندر ماشكەۆيچ پەن پاتوح شوديەۆ ERG ديرەكتورلار كەڭەسىنەن كەتتى»، - دەگەن جاڭالىق قازاقستاندىقتار ءۇشىن جاعىمدى جاڭالىق بولدى. ونىڭ دا ءوز سەبەپتەرى بار ەدى...

قۇرامىنا «ترانسۇلتتىق كومپانيا «قازحروم»، «اليۋميني قازاقستان» اق، «قازاقستان ەلەكتروليز زاۋىتى» اق (قەز), «ەۋرازيالىق ەنەرگەتيكالىق كورپوراتسيا» اق (ەەك), «شۇباركول كومىر» اق جانە ونەركاسىپتىڭ ءارتۇرلى سالالارىنداعى باسقا دا كاسىپورىندار كىرەتىن ERG-دە بۋىن الماستى. حولدينگتىڭ ديرەكتورلار كەڭەسى تولىق جاڭارتىلدى. ERG تىزگىنى شۋحرات يبراگيموۆتىڭ باسقارۋىنا ءتيدى. ال پاتوح شوديەۆتىڭ ورنىنا ونىڭ ۇلى سابير شوديەۆ كەلدى. بۇرىنعى ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى الەكساندر ماشكەۆيچتىڭ ورنىن ەدۋارد سۋرلەۆيچ الماستىردى.

پاتوح شوديەۆتىڭ «اقپاراتتىق سوعىسى»

الايدا جۋىردا ERG ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ جاڭا باسشىسىنىڭ «قازاقستانشىل» باستامالارى «ەسكى قازاقستاننىڭ» ءداۋ-دوكەيلەرىنىڭ ءبىرى – پاتوح شوديەۆكە ۇناي قويماعان سەكىلدى. جىل سايىن ۇزىلمەي قۇيىلاتىن «مايشەلپەك ديۆيدەنتتەن» اجىراعان، بىراق تەك قانا «پايدا تابۋدى» كوزدەگەن بەلگيالىق ازامات شوديەۆكە قايدان عانا ۇناي قويسىن – ول ءوزىنىڭ رەسەيلىك ەسكى تانىستارى ارقىلى رەسەي باق‑تارىن قولدانىپ، ش.يبراگيموۆكە شابۋىلداي باستايدى. سونىمەن بىرگە، شوديەۆ ءوزىنىڭ قازاقستانداعى اكتيۆتەرىن رەسەيگە ساتۋدى دا جوسپارلاي باستاعان سىڭايلى. ارينە، بۇل قازاقستاندى وزدەرىنىڭ ەكونوميكالىق جانە باسقاداي ىقپالىنداعى ەل سانايتىن رەسەي وليگارحتارى ءۇشىن تاپتىرماس ولجا – ولار دا وسىعان وتە ىنتالى...

پاتوح شوديەۆ كىم؟ ول قازاقستاندا قالاي بايلىق جينادى؟ وسى رەتتە ءبىز پاتوح شوديەۆكە قاتىستى ءبىرسىپىرا قىزىقتى ءارى كۇدىكتى دەرەكتەردى قالىڭ وقىرماننىڭ نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون سانادىق.

شوديەۆ «اققۋ ما، شورتان با؟»

قازاقستاندى وتىز جىلدان استام ۋاقىت باسقارعان نازارباەۆ بيلىكتەن كەتكەن سوڭ، ەلدە جاڭا ساياسي رەفورمالار جاسالا باستادى. تۇڭعىش پرەزيدەنت كەزىندە قازاقتىڭ قازبا بايلىقتارىنا كۇماندى جولمەن قول جەتكىزىپ، قوڭ جيناعان شوديەۆتىڭ دە بۇرىنعىداي داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرماعانى بەسەنەدەن بەلگىلى.

جاسى جەتپىستەن اسسا دا، جورعاداي جەلىپ جۇرگەن، بەلگيا ازاماتتىعىن العان وزبەكستان تۋماسى پاتوح شوديەۆ ەلباسىنىڭ اينىماس سەرىگى بولعانى جاسىرىن ەمەس. سول پاتوح شوديەۆتىڭ جەكە «قايىرىمدىلىق قورى» بار. سول قور ارقىلى شوديەۆتىڭ ءوزىنىڭ تۋعان وتانى – وزبەكستانعا جاساپ جاتقان قامقورلىعى ءبىر توبە.

يسلام كارىموۆتىڭ كەزىندە وزبەكستاندا بيزنەستىڭ ماڭىنا دا جولاي الماعان شوديەۆتىڭ قازاقستانعا كەلىپ، 1995-1997 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى ۇكىمەتىنە كەڭەسشى بولىپ، جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە اياق-استىنان ميللياردەرگە اينالىپ شىعا كەلگەنى ونىڭ تاۋەلسىز دەرەككوزدەردەگى ءومىر بايانىندا جازۋلى تۇر.

قايىرىمدىلىق جارىس: ۋسمانوۆ پەن شوديەۆ وزبەكتى جارىلقاۋدا

قازاقستاندا اۋزى اققا ءتيىپ، قيساپسىز بايلىق جيناعان شوديەۆ سۋ ىشكەن قۇدىعىنا تۇكىرىپ، وزبەكستاندا بيلىك اۋىسقان سوڭ، اتاجۇرتىن جاعالايتىندى شىعارعان سەكىلدى. ماسكەۋ ينيستيتۋتىندا بىرگە وقىعان كۋرستاسى، رەسەي ميللياردەرى الىشەر ۋسمانوۆتى تاۋىپ، ەكەۋى الا شاپاندى اعايىندارعا جومارتتىق جاساۋدان جارىس ۇيىمداستىرىپ ءجۇر دەگەندى ءبىزدى قويىپ، ورىس اقپاراتى جازۋدا.

سونىمەن شوديەۆ اقشاسى قۇيىلىپ جاتقان وزبەكستانداعى قايىرىمدىلىق جوبالاردىڭ ءبىرسىپىراسى مىنەكەي:

1) وزبەكستاننىڭ جيزاق وبلىسىنداعى №32 مامانداندىرىلعان مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ قۇرىلىسىن قارجىلاندىرۋ;

2) وزبەكستاننىڭ شىرىقشىسىنداعى №19 مامانداندىرىلعان مەكتەپ-ينتەرنات قۇرىلىسىن قارجىلاندىرۋ;

3) وزبەكستاننىڭ قارشى قالاسىنداعى «مۋرۋۆۆات» ينتەرناتىن قارجىلاندىرۋ;

4) وزبەكستاننىڭ تاشكەنتىندەگى «Taekwon-Do» ITF كومانداسىن قارجىلاندىرۋ;

5) وزبەكستاننىڭ تاشكەنتىندەگى «كەماچا» مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسىن قارجىلاندىرۋ;

6) وزبەكستاننىڭ تاشكەنتىندەگى كوپ قاباتتى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن قارجىلاندىرۋ;

7) COVID-19 پاندەمياسى كەزىندە وزبەكستاننىڭ كەدەي-كەپشىكتەرىنە كومەك بەرۋ;

8) وزبەكستاننىڭ سىرداريا وبلىسىنداعى سۋ تاسقىنىنان زارداپ شەككەن حالىققا قارجىلاي قولداۋ;

9) وزبەكستاننىڭ تاشكەنتىندەگى ۆيرۋسولوگيا عز ينستيتۋتىنا مەدجابدىقتار ساتىپ الىپ بەرۋ;

10) وزبەكستاننىڭ قاراقالپاقستانىنا تازا اۋىزسۋ جەتكىزۋ جوباسىن قارجىلاندىرۋ.

بۇدان بولەك، پاتوح شوديەۆ رەسەي مەن ۋكرايناداعى وزبەك دياسپورالارىنىڭ ورتالىقتارىن، وزبەك ميگرانتتارىن قارجىلاي قولداۋعا دا قىرۋار اقشا ءبولىپ كەلەدى.

«14 جىلدا 28 وفشورلىق كومپانيا قۇردى»

بىلتىر جىل سوڭىندا شوديەۆتىڭ قىزى ءمۇنيسا شوديەۆانىڭ ەۋرازيا توبىنىڭ ديرەكتورلار كەڭەسىنەن شىعىپ كەتكەنى تۋرالى مالىمەتتەر بەلگىلى بولدى.

قازان ايىندا ش.يبراگيموۆ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە سۇحبات بەرىپ، ەۋرازيا توبىنىڭ بۇرىنعىداي شيكىزات ساتۋمەن عانا اينالىساتىن ەسكى باعىتىن وزگەرتىپ، جاڭا وندىرىستەر اشۋ ماقساتىندا ءتۇرلى جوبالارعا اقشا قۇيىپ وتىرعانىن باياندادى. اقىلعا قوناتىن، زامانعا لايىق كاسىپكەردىڭ ءسوزىن ايتتى. قازاقستاننىڭ قازبا بايلىعىن تەسپەي سورىپ دانىككەن شوديەۆكە دە، قىزىنا دا بۇل باستاما ۇناماعانىن وسىدان اڭعارسا بولار.

ەۋروپادا سوتتان كوز اشپاي، «14 جىلدا 28 وفشورلىق كومپانيا قۇردى» دەپ ايىپتالعان شوديەۆ «جاڭا قازاقستانعا» دا وشتەسىپ وتىرعان ءتارىزدى. ويتپەسە ەۋرازيا توبىنىڭ جاڭا باسشىسىنىڭ باستامالارىن قولداپ، بەلسەندىلىك تانىتار ەدى-اق.

تابىستى قازاقستاننان تابامىز، شەت ەلدەن ازاماتتىق الامىز

قازاقستان – تابيعي رەسۋرستارعا باي ەل. سونىمەن قاتار، قازاقستان – ءوزىنىڭ تابيعي رەسۋرستارىن ءوز مۇددەسىنە تولىق قولدانا الماي وتىرعان ەل. ونىڭ سەبەبى، كەزىندە ەلدىڭ ءىرى ءوندىرىس وشاقتارىن «باسقارۋعا» الىپ، سوڭىنان «جەكەشەلەندىرىپ» العان، بيلىكپەن استارلاسقان وليگاپوليالىق توپ وكىلدەرىنىڭ قازاقستاندى تەك «تابىس تابۋ كوزى» دەگەن پىيعىلىنان تۋىندايدى. ولار كوررۋپتسيا دەڭگەيى جوعارى مەملەكەتتىڭ بارلىق «كوررۋپتسيالىق مۇمكىندىكتەرىن» شەبەر پايدالانا ءبىلدى. ناتيجەسىندە، كوپشىلىگى شەت ەلدەردىڭ ازاماتتارى بولىپ كەتتى. الايدا، تابىس كوزى بولىپ وتىرعان قازاقستان رەسۋرستارىنان باس تارتپادى.

مىسالى، پ.شوديەۆ ەۋروپاداعى ەڭ ءبىر «تىنىش ەل» بەلگيا ازاماتتىعىنا قول جەتكىزدى. دەگەنمەن، شىندىقتىڭ ءبىر كۇنى قاپ ءتۇبىن تەسىپ شىعاتىنى بار. سوندىقتان 2024 جىلدىڭ جازىندا باق‑تار مىناداي جاڭالىقتاردى تاراتا باستادى:

«وڭتۇستىك افريكانىڭ ارنايى قىزمەتتەرى «Eurasian Natural Resources Corporation» (ENRC) حالىقارالىق كورپوراتسياسىنىڭ قىزمەتىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋى مۇمكىن. بۇرىن بۇل كومپانيانى قازاقستاندىق ميللياردەرلەر الەكساندر ماشكەۆيچ پەن پاتوح شوديەۆ باسقارعان.

بەلگىلى زەرتتەۋشى-جۋرناليست توم ءبيوردجيستىڭ مالىمەتىنە سايكەس، كومپانيانىڭ افريكاداعى بولىمشەسى كونتينەنتتە جاسالعان بىرقاتار كەلىسىمدەرگە قاتىستى سىبايلاس جەمقورلىق سحەمالارى مەن قارجى جىمقىرۋ ارەكەتتەرىنە قاتىسى بولۋى مۇمكىن دەگەن كۇدىككە ىلىنگەن. بۇل قورىتىندىلار «The Guardian» باسىلىمىندا جاريالانعان جاڭا تەرگەۋدىڭ نەگىزىنە اينالدى»، ‑ دەپ حابارلادى (Ulysmedia.kz).

شوديەۆكە قاتىسى بار وسى جانە كوپتەگەن باسقا دا سەنساتسيالىق جاڭالىقتار – قازاقستاندىق قوعامدا بۇل وليگارحتاردىڭ جاعىمسىز وبرازىن تۋدىردى. قازاقستاندا ولاردىڭ يەلىگىندەگى مەنشىكتەرىن قايتا قاراۋ، تاپقان تابىستارى مەن اقشالارىنىڭ زاڭدى‑زاڭسىزدىعىن انىقتاۋ تۋرالى تالاپتار قويىلا باستادى...

شوديەۆتىڭ قازاقستاننان «شوشۋىنىڭ» سەبەبى نەدە؟

ناقتى ءىستىڭ ءتۇپ-تامىرى 1997 جىلعا بارىپ تىرەلەدى، سول كەزدە پاتوح شوديەۆ بەلگيا ازاماتتىعىن العان ەدى. ول «Tractebel» ءىسى بويىنشا، اقشانى جىلىستاتۋ ىسىنە قاتىستى تەرگەۋدىڭ فيگۋرانتىنا اينالدى (دەرەككوزى: DW).

بۇل بەلگيالىق كومپانيا «الماتىەنەرگو» ەنەرگەتيكالىق جەلىلەرىن نەبارى 5 ميلليون دوللارعا ساتىپ الدى. بۇل نازاردان تىس قالعان جوق، كەيىنىرەك بەلگيادا سوت پروتسەسى باستالدى. ول ون جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلىپ، جاڭا اسپەكتىلەرمەن تولىقتى. بىراق باستاپقىدا اڭگىمە «Tractebel» كومپانياسىنىڭ قازاقستاندىق وليگارحتارعا جاسىرىن پارا رەتىندە بەرىلگەن كونسۋلتاتسيالىق گونورارلارى تۋرالى بولعان. بۇل مامىلەنى لوببي جاساۋ ماقساتىندا جاسالعان ارەكەت ەدى. ءتىپتى كومپانيانىڭ ءوزى بەلگيا ازاماتى شوديەۆتى سوتقا بەردى (دەرەككوزى: DW).

كەيىنىرەك ەۋروپالىق جۋرناليستەر انىقتاعانداي، 2009 جىلى فرانتسيانىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى نيكوليا ساركوزي مەملەكەتتىك ساپارمەن قازاقستانعا كەلگەن كەزدە، نۇرسۇلتان نازارباەۆ ارىپتەسىنەن بەلگيالىق سوتتا قازاقستاندىق كاسىپكەرلەردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋدى سۇراعان بولۋى مۇمكىن. بۇل ءوتىنىشتىڭ وتەۋى رەتىندە فرانتسيا استانادا ەلۋ «Eurocopter» (Airbus Helicopters) تىكۇشاعىن قۇراستىرۋ كەلىسىمشارتىن العان دەگەن بولجام بار.

وسى دەرەكتەرگە قاراعاندا، سوندا اۋپىرىمدەپ امان قالعان پ.شوديەۆ سول كەزدەن‑اق، ءوزىنىڭ «بيزنەس‑تامىرىن» قازاقستاننان الشاقتاۋ ۇستاعان دۇرىس  دەگەن شەشىمگە كەلگەن سىڭايلى. الايدا، ميللياردتاعان تابىس كوزىن شورت كەسۋ وعان وڭاي بولماعانى، ءارى، ونى «قازاقستاندىق ارىپتەستەرى» وپ‑وڭاي «بوساتا سالۋى» دا ەكىتالاي ەكەنى انىق ەدى. ءسويتىپ، ول شەت ەلدە «قازاق‑وزبەك وليگارحى» دەگەن اتپەن ءومىرىن سۇرە بەردى...

ول ءوزىنىڭ وتانى وزبەكستانمەن دە قارىم‑قاتناسىن ۇزگىسى كەلمەدى ‑ وزبەك سپورتشىلارىنا، باسقا دا وزبەكستاندىق ىس‑شارالارعا ميليونداعان دوللار «قايىرىمدىلىق» جاساۋمەن بولدى.

ال «قازاقستاندىق بيزنەس» ونى تۇراقتى تابىس كوزىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىردى. «شوديەۆ جانە ك» وزدەرى باسقاراتىن كومپانيالار مەن ءوندىرىستى مودەرنيزاتسيالاۋدى،  قازاقستاندا ءوندىرىستى دامىتۋدى تەك ءسوز جۇزىندە ايتىپ، ءىس جۇزىندە جىلدىق تابىستى، ياعني، ديۆيدەنتتى وفشورلىق جانە باسقا شەتەلدىك ەسەشوتتارىنا اۋدارۋمەن – ءوز تابىستارىن ەسەلەي بەردى. جىل سايىن ميللياردەرلەردىڭ «Forbes» تىزىمىندەگى ءوز ورىن ساقتاپ، ونى كوتەرۋدى عانا ماقسات تۇتتى. ءسويتىپ، بۇگىندە، شوديەۆ ەۋرازيالىق بانكتىڭ جارعىلىق كاپيتالىنىڭ ۇشتەن بىرىنە يە. قازاقستانداعى ەڭ ءىرى كومپانيالاردىڭ ءبىرىنىڭ تەڭ يەسى. بەلگيا ازاماتتىعىنا يە، ال امەريكالىق «Forbes» ونىڭ داۋلەتىن 3,7 ميلليارد دوللارعا باعالاپ، ونى بەلگيالىق ميللياردەرلەردىڭ اراسىندا ءبىرىنشى ورىنعا قويدى.

مىنە، وسىدان كورىپ وتىرعانىمىزداي، بۇگىندە ول ءبىر كەزدەرى ءوزى «باس بولعان» بەلگيالىق «Tractebel» كومپانياسىنىڭ ىزىمەن كەتىپ، «بەلگيالىق ميللياردەر» دەگەن اتاققا يە بولدى. ەندەشە، «ازاماتتىقتى» دا سول ەلدەن الۋىنىڭ ءوزى بەكەر ەمەس. بۇگىندە، شوديەۆتىڭ دا جاسى كەلدى. سوندىقتان، ونىڭ وسىعان دەيىن نازارىن اۋدارماعان «قازاقستاندىق ەكونوميكاعا» ەندى قايتىپ «باس اۋىرتپايتىنى» انىق.

بىراق، ول قازاقستاننان وزىنە ءتيىستى ديۆيدەنتتى جىل سايىن كۇرەكتەپ الۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ونى الماسا «بۇل قالاي» دەپ، بۇلقان‑تارقان اشۋلانىپ قالادى. سودان بولار، وتكەن جىلى ERG حولدينگى ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ تىزگىنىن شۋحرات يبراگيموۆ ۇستادى دا، بۇل قالىپتى ءۇردىستى وزگەرتىپ جىبەردى. «حولدينگتىڭ تاپقان تابىسى قازاقستان ەكونوميكاسىنا جۇمىس جاسالۋى ءتيىس» دەگەن شەشىمگە كەلدى. ناتيجەسىندە، جىلدار بويى مىڭداعان توننا كوكستى رەسەي مەن قىتايدان ساتىپ الۋعا جۇمسالىپ، سول ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىن ينۆەستيتسيالاپ وتىرعان قارجى شۇباركول كەنىشى جانىنان كوكس زاۋىتىن اشۋعا بولىنەدى. ول وتكەن جىلى ىسكە قوسىلىپ، جىلىنا 400 مىڭ توننا كوكس وندىرە باستايدى. تيىسىنشە، سونشاما قارجى دا قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق تامىرىنا قۇيىلا باستايدى...

مىنە، وسى سەبەپتەردەن، پ.شوديەۆ ءوزىنىڭ «قازاقستاندىق تامىرىنان» اجىراي الماي، كەتەيىن دەسە كەتە الماي، بىراق، «ءوزىن قۇرمەتپەن شىعارىپ سالماعان قازاقستانعا» دەگەن قاتتى «رەنىشىن» دە جاسىرا الماي – شارا باسى شاقشاداي كۇي كەشۋدە...

ال، ونىڭ ەمى بىرەۋ‑اق، ول – «قازاقستاننىڭ بارلىق رەسۋرسى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ جانە ونىڭ ەگەسى قازاقستان حالقىنىڭ ماقسات‑مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋى ءتيىس» دەگەن شارت... بۇل شارت بارلىق قازاقستاندىق بيزنەسكە ورتاق قاعيدا بولۋى ءتيىس!

شوديەۆ قازاقستاننان تاپقان ميللياردتارىن افريكا ەلدەرىنىڭ كەن ورىندارىن يگەرۋگە جۇمساماقشى دەگەن دە بولجام بار. ال افريكا ەلدەرىنىڭ دەموكراتياسى، ەكونوميكاسىنىڭ الەۋەتى و باستان بەلگىلى. ونىڭ كەزەكتى جوسپارى دا اۋىردىڭ ۇستىمەن، جەڭىلدىڭ استىمەن ءجۇرىپ بايلىققا جەتەتىن ەجەلگى ءتاسىلىن پاش ەتىپ تۇرعانداي. قايدا بارسا دا قازاننىڭ قۇلاعى تورتەۋ. ەڭبەكسىز تاپقان بايلىقتىڭ تۇبىندە ءبىر سۇراۋى بولارى انىق.

Abai.kz