كىشى ءجۇزدىڭ جەتىرۋ بىرلەستىگىندەگى جاعالبايلى رۋىنىڭ شىعۋ تەگى جايلى تاريحشىلاردىڭ پايىم-بولجامدارى سان-الۋان. سونىڭ ىشىندە بىرىزدىلىگى ساقتالعان جورامال، ول جاعالبايلى اتاۋىنىڭ «جاعالتاي قۇسى» توتەمىنە بايلانىستى اتالۋى جانە IX-X عاسىرلارداعى وعىز-پەشەنەگ داۋىرىندەگى ءالاۇيىندىلى (الايۋنتلي) تايپاسىنان تاراپ، قىپشاق-التىن وردا داۋىرىندە قىپشاق رۋلارىنا جۇتىلىپ، نوعاي داۋىرىندە بولەك رۋ بولىپ قالىپتاسقان دەگەن جورامال.

ەتنونيمدىك تۇرعىدان، بۇل جورامالعا نەگىز، ءالاجۇندىلى ماعىناسىنداعى «الايۋنتلي»  ەتنونيمىنىڭ «جاعال» ەتنونيمىمەن ماعىنالاس كەلۋى عانا ەمەس، ءالاۇيىندىلى تايپاسىنىڭ دا جاعالتاي (جاعالباي، ياگالباي) قۇسىن كيە تۇتقانى جانە تايپالىق تاڭباسىنىڭ دا جاعالبايلى تاڭباسىمەن  ۇقساستىعى. باشقۇرت حالقىنىڭ قۇرامىنداعى بۋرزيان تايپاسىنىڭ دا ەجەلگى رۋلارىنىڭ ءبىرى مۋناش پەن ياعىلباي. وسى بۋرزيان تايپاسى مەن قىرعىزدىڭ جاعالماي رۋىنىڭ تاڭبالارى دا جاعالبايلىنىڭ رۋلىق تاڭباسىمەن سايكەس كەلەدى . جاعالبايلىنىڭ تاڭباسى قازاق اراسىندا بالعا، شەككىش اتالعانىمەن، باشقۇرتتىڭ تاڭباسىن تاريحشىلار كونەكوز قاريالاردىڭ سوزىنە سۇيەنىپ «ەپكىنى قاتتى قۇس» دەپ سۋرەتتەيدى.[1. 62,63,78 بەت] بولمىسىندا جاعالتاي - تۇرقى شاعىن، ەكپىنى قاتتى، جەمتىگىن ۇشىپ ءجۇرىپ اۋلايتىن، سۇڭقار تەكتەس جىرتقىش قۇس. ماڭعىستاۋ جەرىندە جاتقان اڭشىلاردىڭ ءپىرى جاعالبايلى قۇسشى اتا ەسىمى دە جاعالتاي توتەمىمەن سارىنداس بولسا كەرەك.

ال رۋلىق قالىپتاسۋى جايلى جورامال، جاعالبايلى رۋىنىڭ التىن وردا ۇلىسىن قۇراعان «92 باۋلى وزبەكتىڭ» (قىپشاق) ىشىندە اتالماۋىنا بايلانىستى، بۇل رۋ - بولەك رۋ رەتىندە التىن وردا داۋىرىنەن كەيىن قالىپتاسقان دەگەن پايىم نەگىزىندە تۇزىلگەن. بۇل تۋرالى تاريحشى ر.د.تەمىرعاليەۆ ءوز بايانداماسىندا «جەتىرۋ بىرلەستىگىنىڭ ىشىندە جاعالبايلى رۋى عانا 92 تايپانىڭ ىشىندە كەزدەسپەيدى. باسقا بىرلەستىكتەر ىشىنەن كەيىن ءبولىنىپ شىققان رۋ بولۋى مۇمكىن. ەدىل نوعايلارىندا جاعالبايلى رۋى نايمان تايپاسىنىڭ ءبىر تارماعى بولعان. ولاردىڭ «ت» ارىپتەس تاڭباسى قازاق ىشىندەگى جاعالبايلىنىڭ تاڭباسىمەن بىردەي. نوعايلىنىڭ قىپشاق تايپاسىنىڭ ىشىندە دە  I «ءالىپ» تاڭبالى ياعىلبايلى رۋى بولعان. وزبەك تايپالارى اراسىندا جاعالبايلى تارماعى نايمان، قىپشاق رۋلارىندا كەزدەسەدى. باشقۇرتتاردا ياگىلبايلى رۋى بۋرزيان تايپاسىنىڭ قۇرامىندا بولعان. قاراقالپاقتاردا جاعالتاي رۋى قىپشاق تايپاسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن»، -دەپ باياندايدى. [2. 56 بەت].

قازاق قۇرامىنداعى جاعالبايلى ءوز ىشىندە مىرزا، لەز بولىپ ەكى تارماققا بولىنەدى. ەندى وسى زاماندا جاعالبايلىنىڭ نوعاي، باشقۇرت، قازاق، قىرعىز، وزبەك حالىقتارىنىڭ قۇرامىندا سوناۋ قىرىمنان باستاپ اۋعانستانعا دەيىنگى ارالىقتا شاشىراي قونىستانۋىن، كەزىندە لەز تارماعىنىڭ قىرىم تۇبەگى مەن قاپقاز ەتەگىندەگى جازىقتا، ال مىرزا تارماعىنىڭ ارال تەڭىزى مەن جيدەلى-بايسىندا (فەرعانا جازىعى) قالىپتاسىپ، ءومىر سۇرگەندىگىمەن تۇسىندىرىلەدى.

XVII-عاسىردىڭ سوڭىندا، تاۋكە حاننىڭ بيلىگى كەزىندە، الاشتىڭ التى ءبيىنىڭ ءبىرى، كىشى ءجۇزدىڭ توبە ءبيى جاعالبايلى شەگەن بي بولعان. [3. 82 بەت].  ولاي بولسا، ارال تەڭىزى مەن جيدەلى-بايسىندى مەكەندەگەن جاعالبايلىنىڭ مىرزا تارماعى سول كەزدىڭ وزىندە-اق بولەك رۋ رەتىندە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا بولعانعا ۇقسايدى. ال «ەل ايرىلعان» بولعاندا ەدىلدەن كەتىپ، جايىقتىڭ بەرگى بەتىنە شىعىپ قالعان لەز تارماعى قازاق قۇرامىنا، تاۋكە حان جەتىرۋ بىرلەستىگىن قۇرعان كەزدە كىرسە كەرەك. وسى تۇستا جاعالبايلىنىڭ شەجىرەسىن تۇزگەن شەگەن بي لەز تارماعىن بۇلدىي، اققوجا، بودەس، بەسكۇرەك، ەسىرقوجا دەگەن بەس اتاعا، ال مىرزا تارماعىن ءبىلىس، مالاتاۋ، سيراقتى، بالقوجا، ورمانتاي، قۇتپاناي، بوزبەت دەپ جەتى اتاعا بولەدى. [4. 260 بەت]. وسىلايشا ون ەكى اتا جاعالبايلى تۇزىلەدى. وسىلايشا جاعالبايلى قازاق قۇرامىنا بولەك رۋ رەتىندە كىرەدى.

وسى جەردەن قىرىم مەن نوعاي دالاسىندا قالعان جەتىرۋ مەن جاعالبايلىعا قاتىستى ەتنونيمدەر مەن توپونيمدەردى تەرىپ تالعاماي-اق، وسى زەرتتەۋ ماقالاسىنىڭ نەگىزگى ماقساتىنا بەت بۇرساق، ول لەز تارماعىنىڭ ءبىر اتاسى  بولعان بۇلدىي جايلى اۋىزەكى شەجىرەدە ايتىلىپ جۇرگەن جورامالدار مەن دەرەكتەردى سارالاپ، وي ءتۇيۋ.

XVI-عاسىردا  قىرىم حاندىعىنىڭ ماسكەۋ كىنازدىگىمەن قارىم-قاتىناسىندا 1558-1574 جىلدار ارالىعىندا ەلشىلىك قىزمەت اتقارىپ تاريحتا قالعان بۇلدىي (جانبۇلدىي، ەل بولدى) دەگەن كىسى بار. 1574-جىلى ماسكەۋدە قارتايىپ قايتىس بولدى دەگەن دەرەككە سۇيەنىپ، ءومىر سۇرگەن جىلدارىن 1500-1574 جج شاماسى دەپ بولجايمىز. ورىس جازبا دەرەكتەرىندە اتى بولدۋي، ەل-بولدۋي، دجان-بولدى، يان-بولدۋي، يانبولدۋي دەپ ءار ءتىلماشتىڭ سويلەۋ مانەرىنە بايلانىستى ءارتۇرلى جازىلادى. وسى جان بۇلدىيدى حالىق ىشىندەگى اۋىزەكى شەجىرە جاعالبايلىنىڭ بۇلدىي تارماعىنىڭ اتاسى سانايدى. [4. 260 بەت].  وسى دەرەكتىڭ شىنايىلىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن، كوزىمدى ەكى قولمەن كولەگەيلەي تاريح تەرەزەسىنە ءۇڭىلىپ، دەرەكتەر سۋىرتپاقتاپ، ءتاپسىرىن تارقاتىپ كورمەكپىن.

قىرىم تۇبەگىنىڭ قۇرلىققا ۇلاسار مويناعىنداعى ور-قاپى بەكىنىسىنەن ءارى قاراي باتىس ءداشتى-قىپشاعىنىڭ «جابايى دالاسى» باستالادى. وسى دالا 1470-جىلداردان بەرى ەدىگەنىڭ نەمەرەسى، ۇلكەن وردانىڭ بەكتەربەگى تەمىردىڭ يەلىگىندەگى ماڭعىت (نوعاي) ۇلىسىنىڭ جەرى ەدى. شالكيىز جىراۋدىڭ - «تەمىر ەدى ءبيىمىز، تەڭىز ەدى حالقىمىز» - دەپ جىرلايتىن زامانى وسى. 1502-جىلى ۇلكەن وردا قۇلاعان سوڭ قىرىم حاندىعىنا باعىنعان بۇل ۇلىس، كەيىن نوعاي ورداسى ىدىراي باستاعاندا، ساپىرىلىسقان كوشتەن ودان سايىن كوبەيگەن. وسى «سانسىز نوعاي» قىرىم تاريحىندا باتىس نوعايلارى (ەديسان ورداسى), شىعىس نوعايلارى (جەمبويلىق، ەديشكول وردالارى) دەپ اتالىپ، جالپىلاما قىرىم نوعايلارى اتالىپ كەتكەن.

ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان بۇلدىي، وسى ايتىلعان قىرىم نوعايلارىنان بولۋى بەك مۇمكىن. جالپى قازىرگى تاريح عىلىمىندا قىرىم حاندىعى تاراپىنان جەتكەن جازبا دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى. بولسا دا وتە تاپشى، ماردىمسىز. وعان سەبەپ 1736-جىلى رەسەي پاتشالىعىمەن بولعان كەزەكتى ءبىر سوعىستا باحشاسارايداعى حان سارايىنىڭ تولىقتاي ورتەنىپ كەتۋى دەۋگە بولادى. تۇرىك ساياحاتشىسى اۋليە چەلەبي «ساراي ەمەس جۇماق ەدى» دەپ سۋرەتتەگەن سول زاماننىڭ ارحيتەكتۋرا جاۋحارىنىڭ جويىلۋى قىرىمنىڭ قاسىرەتى عانا ەمەس، وركەنيەت تۇرعىسىنان قاراساڭ جالپى ادامزاتقا قارسى جاسالعان قىلمىس ەدى. سول ءورت باعا جەتپەس حان ءارحيۆى مەن باحشاساراي كىتپحاناسىن دا جالماپ كەتتى. سوندىقتان تاريحشىلار قىرىم حاندىعىنا قاتىستى دەرەكتەردى رەسەي پاتشالىعى، وسمان پاتشالىعى، پولشا كورولدىگى، ليتۆا كنازدىگىنە قاتىستى ساقتالعان دەرەكتەردەن ىزدەيدى. سول سەبەپتەن بۇلدىيدىڭ اتا-تەگى، ماڭعىت ۇلىسىنىڭ ىشىندە قاي رۋدىڭ قۇرامىندا بولعانى، ءومىرى جايلى دەرەكتەردى تاپ باسىپ جازباساق تا، كوزگە ىلىنگەن جازبا دەرەكتەرمەن اۋىزەكى شەجىرە دەرەكتەرىن ۇشتاستىرىپ كورەيىك.

حاندىقتىڭ ەلشىسى بولعان بۇلدىيدىڭ ناق وسى جاعالبايلى بۇلدىي ەكەنىن ناقتىلاۋ ءۇشىن، سول كەزدەگى حاندىقتىڭ جاعدايى مەن حان اينالاسىنا ءۇڭىلىپ كورەيىك. قىرىم حاندىعىن حان باسقارعانىمەن، نەگىزگى بيلىك تۇبەكتىڭ بايىرعى رۋلارى شىرىن، ارعىن، بارىن، قىپشاق، سەدجۋيت رۋلارىنىڭ باسشىلارى قاراشابەكتەردىڭ قولىندا ەدى. حان ءار شەشىمىن قاراشابەكتەر قۇرايتىن حان كەڭەسىمەن (ديۆان) ماقۇلدايتىن. ونىڭ ۇستىنە وسمانلى پاتشاسىنا تاۋەلدىلىگى تاعى بار. وسىنداي جەرگىلىكتى اريستوكراتتارعا تاۋەلدى حاندارعا تۇبەكتىڭ سولتۇستىگىنە جاعالاي ورنىققان نوعايلار كەرەك-اق ەدى. ءبىر جاعىنان، سانسىز نوعاي سوعىس كەزىندە تۇمەن-تۇمەن اسكەر شىعارسا، ءبىر جاعىنان وسى باسقارۋشى رۋلارعا قارسى كەلىپ بالاما بولا الاتىن كۇش ەدى.  سوندىقتان دا كەلە-كەلە ماڭعىتتاردىڭ باسىنداعى تەمىر ءبيدىڭ ۇرپاقتارى مانسۇر اۋلەتى اتالىپ (تەمىر ءبيدىڭ اكەسى), قاراشابەك بولىپ سايلانىپ، قىرىم اريستوكراتتارىنا اينالعان.

1551-جىلى «حان اۋىسپاق» بولىپ قىرىم حانى ساقىپ گيرەيدىڭ (1532-1551 جىلدارى حاندىق قۇردى) ورنىنا وسمانلى پاديشاحى سۇلەيمەننىڭ قالاۋىمەن داۋلەت گيرەي (1551-1577 جىلدارى حاندىق قۇردى) بيلىككە كەلدى. بيلىككە كەلۋدەگى  پاديشاحتىڭ قويعان نەگىزگى تاپسىرماسى ماسكەۋ كىنازدىگىنىڭ ىقپالىندا كەتىپ بارا جاتقان قازان حاندىعىن قىرىم حاندىعى دارگەيىنە قايتارۋ ەدى. بۇل تاپسىرماعا كەيىن قاجى-تارحان حاندىعىن قايتارۋ دا قوسىلدى. بۇل كەزدە رۋس ەلىنىڭ پاتشاسى تاريحتا قاھارلى يۆان دەگەن اتپەن قالعان ماسكەۋدىڭ جانە بۇكىل ءرۋستىڭ ۇلى كنازى يۆان IV-ءشى بولاتىن. ۇرىستا تۇرىس بار ما، يۆاننىڭ دا قازان حاندىعى مەن قاجى-تارحان حاندىعىن باسىپ الىپ، نوعاي ورداسىنداعى الاۋىزدىقتى قوزدىرىپ، چەركەس پەن كاباردانى قىرىمعا ايداپ سالىپ، ءوزىن ۇلىق وردا سانايتىن قىرىم حاندىعىنىڭ ۋىسىنان ءبىرجولا شىعۋعا بەت الىپ، قاربالاسىپ جاتقان شاعى. دەسە دە ەكى ەلدىڭ اراسىندا شابارمان شاپتىرىپ حابار الماساۋ، ەلشى الماسىپ ەلدەسۋ، الىم-سالىم، الىس-بەرىس ءداستۇرى ۇزىلمەي ءالى جالعاسىپ جاتقان.

ساقىپ گەرەيدىڭ كەزىنەن قىرىم حاندىعىنىڭ ورىس باعىتىنداعى ساياساتىن باسقارۋ وكىلەتتىگى سۇلەيمان يشان باسقاراتىن ياشلالىقتار اۋلەتىنە تيەسىلى ەدى. ويتكەنى، قىرىم اريستوكراتتارىنىڭ اراسىندا ورىنى ەرەكشە بۇل اۋلەتتىڭ باسشىسى سۇلەيمان يشان 1740-جىلى ماسكەۋدە ەلشىلىك قىزمەتتە ءجۇرىپ، ماسكەۋ باسشىلارىمەن قىرىممەن قارىم-قاتىناستا «امياتستۆو» وكىلەتتىگى (امياتستۆو - ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستا ارااعايىن) تۋرالى شارت جاساسقان. [5.] ياعني، ماسكەۋ حان ەلشىسى رەتىندە تەك وسى اۋلەتتىڭ مۇشەسىن مويىندايتىن. بۇل اۋلەت حاندىقتا ماسكەۋدىڭ ەلشىلەرى مەن حاننىڭ اراسىندا ارااعايىندىق جۇرگىزەتىن. ماسكەۋدەن كەلگەن الىم-سالىمدى رەتتەۋگە، سىي-سىياپاتتى حاندىقتىڭ بەلدى اۋلەتتەرىنە ۇلەستىرۋگە جاۋاپتى دا وسى اۋلەت.  بىراق داۋلەت گيرەي 1553-جىلى ماسكەۋگە ەلشى قىلىپ ياشلالىق اۋلەتىنە قاتىسى جوق شاحمانسۋر ۇلاندى، ال 1558 جىلى جان بۇلدىيدى جىبەرەدى. [5.] بۇل شەشىم، حاننىڭ ياشلالىق اۋلەتىنىڭ حاندىقتاعى قۇزىرەتىن مويىنداعانىمەن، ماسكەۋمەن الاۋىزدىق جاعدايدا ورىسقا جۇمساق كوزقاراستاعى ەلشىنى جىبەرمەۋدى ءجون كورگەنى بولسا كەرەك. ورىس دەرەكتەرىندە جان بۇلدىيدىڭ قاي رۋدان نەمەسە اۋلەتتەن ەكەنى ايتىلمايدى. دەگەنمەن، ول كەزدە داۋلەت گيرەي حاننىڭ اسكەري الەۋەتى ماڭعىت ۇلىسىنىڭ كۇشىنە يەك ارتىپ تۇرعان. ول جىلدارى ماڭعىت ۇلىسىنىڭ باسىندا مانسۇر اۋلەتىنەن شىعىپ، ءار جىلدارى قاراشابەك سايلانعان، قوجا-احمەت پەن ورىستار  «سلاۆنىي بوگاتىر ي ۆەليكي كروۆوپيەتس حريستيان» دەپ سۋرەتتەيتىن دەبەي ءباھادۇر وتىرعان. ماڭعىت ۇلىسى، تۇبەككە جاۋ كەلسە قالقان، جاۋعا شاپسا كۇش توپتاستىرار ورتالىققا اينالعان. وسى كۇش بىردە حاننىڭ باستاۋىمەن، بىردە قالعانىڭ باستاۋىمەن، بىردە دەبەي ءباھادۇر ءوزى باستاپ، ورىس جەرىنە جورىققا شىعىپ تۇراتىن. [6. 395 بەت] وسىنداي جاعدايدا، ورىس مەملەكەتىمەن اشىق كۇرەسكە بەل بۋعان داۋلەت گيرەيدىڭ ەلشىنى دە مانسۇر اۋلەتىنە قاراستى مىرزالاردان تاڭداۋى بەك مۇمكىن.

جاعالبايلىنىڭ بۇلدىي تارماعىنىڭ جازبا دەرەكتەردەگى شىعىس نوعايلارى جازىعىندا قالعان ءىزىنىڭ ءبىرى، يتاليان كارتوگرافى ريچچي ءزانونيدىڭ 1767-1772 جىلدارى تۇسىرەن قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك ءوڭىرىن قامتيتىن كارتاسى. سول كارتادا قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى شىعىس نوعايلارى جازىعىندا، دنەپردىڭ قارا تەڭىزگە قۇيار قولتىعىندا Dzegal-boldi دەگەن ەلدى مەكەندى كورسەتەدى. بۇل جەر جوعارىدا اتالعان جەمبويلىق ورداسىنا تيەسىلى جەر.

سۋرەت 1. ريچچي ءزانونيدىڭ كارتاسىنىڭ فراگمەنتى.

جانە ءبىر دەرەك، شۆەد تاريحشىسى ي.ە.تۋنمانن، 1777-جىلدار شاماسىندا جازىلىپ 1784-جىلى گەرمانيادا جارىق كورگەن «قىرىم حاندىعى» دەگەن ەڭبەگىندە، شىعىس نوعايلارىنىڭ جەمبويلىق، ەديشكول وردالارى جايلى جازا كەلە: «شىعىس نوعايلارىنىڭ اراسىندا بۇل ۇلكەن وردالاردان بولەك حادجي-گەراي، چازلۋ، كانگلي-ارگاكلي، يۆاك، كازاي-ميرزا، يگۋري، يسمايل-ميرزا، تەلياك، يرحان-كانگلي، بادراكي، دجەگال-بولدي, بوياتاش جانە بايۋتاي دەگەن ۇلكەن وردالاردىڭ تارماقتارى سانالاتىن كىشىلەرى دە (كىشى رۋلارى دا. ن.ى.)  بولدى» - دەيدى. [7. 49 بەت]

بۇل ەكى دەرەكتەگى Dzegal-boldi, دجەگال-بولدي اتاۋلارىنىڭ وزگە تىلدە جازىلىپ ترانسليتەراتسياعا ۇشىراعان جاعالبايلى بۇلدىي اتاۋىمەن بارابار ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.  دەگەنمەن، بۇل بۇلدىي ءومىر سۇرگەن كەزدەن ەكى عاسىردان كەيىنگى جازبا بولعاندىقتان، بۇل دەرەكتەردى بۇلدىي اۋلەتىنە قاراستى رۋلى ەل جايلى دەرەكتەر دەپ قابىلدايمىز. ءبىرىنشى دەرەكتەن بۇلدىي رۋىنىڭ بولەك قونىس بولىپ وتىرعانىن كورسەك، ەكىنشى دەرەكتەن جاعالبايلى بۇلدىي تارماعىنىڭ وردانى قۇراۋشى الدەبىر نەگىگى رۋدىڭ قۇرامداس بولىگى ەكەنىن كورەمىز. سونداي-اق، بۇل دەرەكتەر بۇلدىي رۋىنىڭ XVIII-عاسىردىڭ اياعىندا، رەسەي يمپەرياسىنىڭ قول استىنا ءوتىپ جاتقان قىرىم جەرىندە دە قالعانىن كورسەتەدى.

2000-جىلى اتامۇرا باسپاسىنان جارىق كورگەن ش.ۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ كورنەكتى ەتنوگرافتارى ح. ارعىنباەۆ پەن م. مۇقانوۆتىڭ «قازاق شەجىرەسى حاقىندا» اتتى مونوگرافياسىندا جاعالبايلى رۋىنىڭ شەجىرەلىك كەستەسىندە بۇلدىيدىڭ جەتى بالاسىنىڭ ءبىرى دەپ مالىكجاندى كورسەتەدى. [8. 406 بەت] بۇلدىي بالالارىنىڭ ىشىندە ەڭ كوپ تاراعانى وسى مالىكجان ۇرپاقتارى. XVIII-عاسىردىڭ اياعى، XIX-عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرىندە بولعان كوپتەگەن ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىستەردەن كەيىن، كىشى ءجۇزدىڭ تاما، سەركەش، جاعالبايلى رۋلارىنىڭ ءبىرازى قازىرگى ۇلىتاۋ وبلىسىنىڭ جاڭاارقا اۋدانىنداعى سارىسۋ وزەنى بويىن مەكەندەپ قالعان. وسى ارقا جاعالبايلىلارىنىڭ دەنى جوعارىدا ايتىلعان بۇلدىيدىڭ بالاسى مالىكجاننىڭ  ۇرپاقتارى. XIX-عاسىردىڭ اياعىندا ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ، سارىسۋ بويىن ارالاپ دەرەك جيعان ءماشھۇر ءجۇسىپ ءوزىنىڭ «الشىن شەجىرەسى» دەگەن جازباسىندا وسى ارقا تامالارى مەن جاعالبايلىسىنىڭ شەجىرەسىنەن ءبىراز دەرەكتەر كەلتىرىپ، «جاعالبايلىنىڭ ۇرانى «ەلدى-اي، بولدى-اي» - دەيدى. [9. 87 بەت]  بىر ايتا كەتەرلىگى، ماشەكەڭ وسى اۋىزشا دەرەكتەردى قاعازعا تۇسىرۋدە ءبىراز اۋىتقۋلار جىبەرگەن. ماسەلەن، ءالىپتى – الىپ، جوگىنى – جوكى، تاياتقان شۇناقتى – اياتقان شۇكىمان، لەز بەن مىرزانى – ەلسىز مىرزا دەپ كورسەتەدى. وسى ەرەكشەلىكتى ەسكەرسەك ارقا جاعالبايلىسىنىڭ ۇرانى اۋىتقي جازىلعان نەمەسە فونەتيكالىق وزگەرىسكە تۇسكەن «ەل بولدى» ەكەنىنە كۇمان جوق. تاعى ءبىر اتاپ وتەر ءجايت، قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ ۇرانى رەتىندە قۇرمەتكە يە اتا-باباسىنىڭ، اسىل انالارىنىڭ اتى عانا قولدانىلتىنىن ەسكەرسەك، بۇلدىي ۇرانى دا، بۇل ەتنونيمنىڭ تايپا مەكەنىنە قاتىستى توپونيمدىك، ويكونيمدىك اتاۋ ەمەس، رۋدىڭ ايتۋلى ادامىنىڭ اتى ەكەنىن ايعاقتايدى.

جان بۇلدىيدىڭ ەلشىلىكتەگى ومىرىنە كەلەر بولساق، رەسەي ارحيۆتەرىندە دە ءبىرشاما قۇجاتتاردىڭ جوعالعانىنا قاراماستان، ورىس تاريحشىلارىنىڭ رەسەي مەملەكەتتىك كونە قۇجاتتار ارحيۆىندەگى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ جازعان «ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ قىرىممەن بايلانىسى جايلى ەلشىلىك كىتابىنىڭ» 13, 14 كىتاپتارىندا جان بۇلدىي جايلى ءبىراز دەرەكتەر جازىلعان. ول كەزدە كرەمل قامالىنىڭ اۋماعىندا قىرىمنىڭ ەلشىلىك سارايى بولعان. بۇل سارايدا ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرى، قوناققا كەلگەن حان اۋلەتىنىڭ مۇشەلەرى مەن قىزمەتشىلەرى توقتايتىن. سول جىلدارى ماسكەۋدە بولعان، ءتىپتى قاھارلى يۆاندى جەكە تانيتىن اعىلشىن دۆوريانى دجەروم گوستەي ءوزىنىڭ «رەسەي جايلى جازبالارىندا» قىرىمدىقتار تۋرالى مىناداي مالىمەتتەر كەلتىرەدى: «ولار جاقسى ات ءمىنىپ، بەلدەمشەسى بار ىشىك پەن قارا بورىك كيىپ، ساداقپەن جانە كەرەمەت ورنەكتەلگەن قىلىشپەن قارۋلاناتىن....». [10. 96 بەت] الايدا، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، بۇل كەزەڭ ماسكەۋدىڭ كۇش الىپ قىرىممەن تەكەتىرەسكە تۇسە باستاعان كەزى ەدى. يۆان IV ەلشىلەرمەن قازان ماسەلەسىن تالقىلاۋدان باس تارتىپ، ال قاجى-تارحان قولدان قولعا ءوتىپ تۇر. وسىنداي الماعايىپ كەزدە 1558-جىلى قاڭتار ايىندا جان بۇلدىيدىڭ ەلشىلىگى مەن قىرىمنا قايتقان ورىس ەلشىسى ف.د. زاگرياجسكي  ماسكەۋگە كەلدى. جاۋاپ رەتىندە ماسكەۋدەگى حان ەلشىسى شاحمانسۇر ۇلان قاسىنا ماسكەۋدىڭ جاڭا ەلشىسىن ەرتىپ قىرىمعا قايتۋى ءتيىس ەدى. قىرىمنان ەلشى بولىپ اميات سۇلەيمان يشاننىڭ ۇلى مۇرات مىرزا كەلەدى دەپ توسسا كەرەك، ماسكەۋ باسشىلىعى جان بۇلدىي ەلشىلىگىنە جىلى راي تانىتا قويمايدى. اقىرى جان بۇلدىي ماسكەۋدە قالىپ، قىرىمعا بارار ورىس ەلشىلىگى كەيىنگە شەگەرىلىپ بارماي قالدى. ونداعى ماقسات، قىرىمنان مۇرات مىرزا سۋلەشوۆتى (سۇلەيمان يشان-وۆ. ن.ى.) الدىرىپ، بۇلدىي ەلشىلىگىن ءوز ەلشسى افاناسي ناگويمەن بىرگە قىرىمعا قايتارماق ەدى. ءسويتىپ شاحمانسۇر ۇلان ەلگە جالعىز قايتتى. وعان اشۋلانعان حان اسكەر جيناپ ءرۋستىڭ وڭتۇستىك بولىگىن شاۋىپ الىپ، قىستىڭ قاتتىلىعىنان ءارى جىلجىي الماي كەرى قايتادى. ەكى ەل اراسى سۋىپ، پاتشا قىرىم ەلشىلىگىن ماسكەۋدەن اۋلاقتاۋ ياروسلاۆلگە جىبەرەدى. 1563-جىلعا دەيىن سوندا بولىپ، تەك اراسىندا قىرىمنان شابارماندار كەلگەندە عانا ماسكەۋگە كەلىپ، حان شابارماندارىمەن بىرگە پاتشا قابىلداۋىندا بولىپ تۇردى. 1563-جىلدىڭ كوكتەمىندە عانا ماسكەۋ بيلىگى قىرىمعا ا.ناگوي باستاعان ەلشىلىكتى جىبەرەدى. ونىڭ مىندەتى، حاندى رەچ پوسپوليتامەن سوعىستا قولداۋ كورسەتۋگە كوندىرىپ، مۋرات مىرزا سۋلەشەۆتى ەلشى ەتىپ جىبەرۋىن ءوتىنۋ ەدى. الايدا ەكى ەل قاتىناسى بىردە جىلىپ، بىردە سۋىپ ەلشىلىك الماسۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. ا.ناگوي سول كەتكەننەن 1573-جىلدىڭ اياعىنا دەيىن قىرىمدا قالىپ قويدى. بۇل جىلدارى جان بۇلدىي ەلشىلىگى 1563-1568 جىلدارى كالۋگادا، ۆولوكالامسكىدە، 1568-1571 جىلدارى ۆلاديميردە، 1572-1574 جىلدارى دوروگوبۋج قالاسىندا بولدى. دوروگوبۋج قالاسى ول جىلدارى قايتۋ مەرزىمى شەگەرىلگەن قىرىم ديپلوماتتارىن ورنالاستىراتىن جەر بولعان. وسى جىلدارى تەك قىرىمنان حابارشى شابارماندار كەلگەندە عانا ماسكەۋگە كەلىپ ەلشىلىك ءداستۇرى بويىنشا شابارمانداردى باستاپ كەلىسسوزدەرگە قاتىسىپ ءجۇردى. [11. 359 بەت] مۇنداي كەزدەسۋلەر البەتتە رەسمي اماندىق-ساۋلىق سۇراسۋمەن باستالىپ، شابارماننىڭ كەلۋ سەبەبى، اكەلگەن حابارىنا قاراي پاتشا مەن ەلشىنىڭ قازىنا سارايىندا ءبىر داستارقاندا اس ءىشىپ، سىي-سىياپات الماسىپ، قۇشاقتاسىپ كورىسۋمەن (كورەش، كوراشەۆاتسيا) اياقتالاتىن. قىرىم ەلشىلەرى مەن شابارماندارى قىرىم سارايىندا توقتايتىن.

1572-جىلى يۆان IV قازان مەن قاجى-تارحاندى قايتارۋدان تۇبەگەيلى باس تارتقان سوڭ، 1573-جىلدىڭ اياعىندا داۋلەت گيرەي حان ماسكەۋمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستان باس تارتىپ، ورىس ەلشىسى ا.ناگويدى ەلدەن شىعارىپ جىبەردى. بۇل ەلشى دە سوڭعى جىلدارى قىرىمدا ءجۇرىس-تۇرىسى شەكتەلىپ، اماناتتا وتىرعان ەدى. ەندىگى كەزەكتە جان بۇلدىيدىڭ ەلشىلىگى دە ەلگە قايتۋى ءتيىس ەدى. جان بۇلدىي 1574-جىلدىڭ 30-قاڭتارىندا ماسكەۋ تۇبىندەگى يادرينو سەلوسىندا پاتشامەن سوڭعى رەت كەزدەسىپ، قايتا دوروگوبۋج قالاسىنا قايتتى. سول جىلدىڭ 28-ءشى مامىرىندا ەلشىلىك جانىنداعى پاتشا پريستاۆى يۆان كايساروۆ پاتشاعا ەلشى جان بۇلدىيدىڭ قايتىس بولعانى جايلى حابار جازادى. [12. 159 بەت] جان بۇلدىي الپىسىنشى جىلداردىڭ اياعىنان بەرى قارتتىق دەندەپ اۋرۋشاڭ ەدى. ەلشىلىكتە سوڭعى جىلدارى كەلىسسوزدەردى اتى-ءجونى بەلگىسىز، دەرەكتەردە «تەتملەش» (تەت-يمەلدەش) دەپ كورسەتىلگەن كىسى جۇرگىزدى. ورىس زەرتتەۋشىلەرى بۇل تەرميندى «تەت» - باۋىر، «يمەلدەش» - ەمشەكتەس دەپ تۇسىندىرەدى. ياعني تەتەلەس ءسۇت باۋىر. بىراق كىمنىڭ باۋىرى، حاننىڭ با، الدە ەلشىنىڭ بە دەگەن سۇراققا قالادى. مەنىڭ ويىمشا ەلشىلىككە حان ءوز باۋىرىن جاۋعا امانات بەرگەندەي قىلىپ جىبەرمەسى انىق، سوندا بۇل كىسى جان بۇلدىيدىڭ باۋىرى سياقتى. ادەتتە، ەلشىلىك مۇشەلەرى ەلشىنىڭ ورىنباسارى، ءتىلماشتار، ولاردىڭ وتباسى سياقتى باس-اياعى وتىز شاقتى ادامدى قۇرايدى. دەرەكتەردە جان بۇلدىيدىڭ قاسىندا ايەلى مەن ءبىر بالاسى بولعانى جازىلعان. جان بۇلدىيدىڭ ءولىمى حابارلانعان سوڭ ءبىر اپتادان كەيىن تەتملەش باستاعان ەلشىلىك قىرىمعا قايتار الدىندا سوڭعى رەت پاتشا قابىلداۋىنا كەلدى. بۇل تۋرالى ەلشىلىك كىتابىنا - «ماۋسىمنىڭ 4-كۇنى تەتملەش باستاعان ەلشىلىك وكىلدەرى جانە شابارماندار شىعاي مەن مۇستافا ماسكەۋ ماڭىنداعى براتوشكينو سەلوسىنداعى سارايدا پاتشا قابىلداۋىنا كەلدى. ال پاتشا مەن حانزادا يۆان جانە بويارلار مەن شونجارلار قارالى كيىم كيىپ تۇردى. سول كۇنى ەلشىلەر مەن شابارماندار پاتشا ۇستەلىنەن اس ءىشتى... اس ۇستىندە پاتشا ولارعا ىشىك كيگىزدى... تامىزدىڭ 14-ءشى كۇنىندە تەتملەش باستاعان ەلشىلىك قىرىمعا قايتتى»، - دەيدى. [12. 161 بەت]

ءسوز سوڭىندا ءبىر ايتا كەتەرلىگى، قازىردە سمولەنسك وبلىسىنداعى دوروگوبۋج قالاسىنان ون بەس شاقىرىم جەردە بولدينو دەگەن دەرەۆنيا ورنالاسقان. بۇل دا ءبىر «سايكەستىك پە ، الدە ....» - دەپ ويعا جەتەلەيتىن ءجايت.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر:

1. نۋرۋمباەۆ ا.ا. «زامەتكي و پرويسحوجدەني رودوپلەمەننوي گرۋپپى جەتيرۋ/كارت-كازاك». اشحاباد-2019. 62,63,78 بەتتەر.
2. سبورنيك دوكلادوۆ ۋچاستنيكوۆ V ۆسەروسسيسكوي (ناتسيونالنوي) ناۋچنوي كونفەرەنتسي «يستوريا، ەكونوميكا ي كۋلتۋرا سرەدنەۆەكوۆىح تيۋركو-تاتارسكيح گوسۋدارستۆ زاپادنوي سيبيري». دوكلاد تەميرگاليەۆا ر.د. «ك پرەديستوري كازاحسكوگو رودوپلەمەننوگو سويۋزا جەتىرۋ». كۋرگان -2023گ. ستر.56.
3. م.تىنىشباەۆ. ماتەريالى ك يستوري كيرگيز-كازاكسكوگو نارودا. تاشكەنت 1925گ. ستر 82.
4. ق.ورمانوۆ. «مويا مالايا رودينا – جىتىقارا». كوستاناي 2020. توو كوستانايسكي پەچاتنىي دۆور. ستر. 260.
5. http://old-kursk.ru/book/razdorsky/putivl/page018.html#p22anc ەلەكتروننىي رەسۋرس. ا.ۆ.ۆينوگرادوۆ. پۋتيۆيل ۆ سنوشەنياح روسسي س كرىمسكيم حانستۆوم ۆ XVI ۆەكە (پو ماتەريالام پوسولسكوگو پريكازا)
6. ۆ.ۆ. ترەپالوۆ. يستوريا نوگايسكوي وردى. كازان-2016. ستر 324.
7. تۋنمانن. كرىمسكوە حانستۆو. گوسۋدارستۆەننوە يزداتەلستۆو كرىم اسسر. 1936 گود. ستر.49.
8. ح.ارعىنباەۆ، م.مۇقانوۆ، ۆ.ۆوستروۆ. قازاق شەجىرەسى حاقىندا. الماتى 2000ج. 406 بەت.
9. ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلى. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. 10 توم. الماتى «ەل-شەجىرى» 2010. 87 بەت.
10. گۋلنارا ابدۋللاەۆا. زولوتايا ەپوحا كرىمسكوگو حانستۆا. سيمفەروپول 2012. 96 بەت.
11. پوسولسكايا كنيگا پو سۆيازيام موسكوۆسكوگو گوسۋدارستۆا س كرىموم 1567-1572گگ. كنيگا №13. سترانيتسا 359. موسكۆا 2016.
12. پوسولسكايا كنيگا پو سۆيازيام موسكوۆسكوگو گوسۋدارستۆا س كرىموم 1571-1577گگ. كنيگا №14. سترانيتسى 159...161. موسكۆا 2016.

نۇرجان ىنتىقباەۆ

Abai.kz