ىلە القابى – جەتىسۋ ءوڭىرنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىككە يە ءبىر ەكولوگيالىق بولەگى. تاريحتا «جەتىسۋ ءوڭىرى» دەپ ىلە، قاراتال، اقسۋ، لەپسى، اياكوز، شۋ، تالاس قاتارلى جەتى وزەنگە قاتىستى ايتىلعان. جەتىسۋ ءوڭىرى شىعىستا جوڭعار قاقپاسى مەن قاس، كۇنەس، تەكەستەن باتىستا قورداي اسۋىنا، وڭتۇستىكتە ىستىقكول مەن شۋ وزەننىڭ اڭعارىنان سولتۇستىكتە الاكولگە دەيىن سوزىلىپ جاتقان ۇلان-بايتاق ەكولوگيالىق بولەك. ىلە وزەنى جەتى وزەننىڭ ىشىندەگى ارناسى ەڭ ۇلكەنى. سوندىقتان دا جايشىلىقتا ىلە القابى، جەتىسۋ ءوڭىرى دەپ قاتار ايتىلا بەرەدى.

ىلە القابى قاس، كۇنەس، تەكەس ء(ۇشارال، ءۇشبۋرىل دەپ تە ايتىلادى) وزەندەرىنىڭ باسىنان ىلە وزەنىنىڭ بالقاش كولىنە قۇيعانعا دەيىنگى اتىرابى. ىلە القابى ىلە اڭعارى جانە ىلە ويپاتتى سىندى ەكى ەكولوگيالىق بولەكتەن قۇرالادى. تاريحتا جەتىسۋ جۇرتى ىلە وزەنى شىعىستان باتىسقا قاراي اعاتىندىقتان ىلە القابىنىڭ قىتاي تەريتورياسىنا (ىلەنىڭ شىعىس بولەگىنە) قونىستانعان حالىقتى «وردەگى ەل» دەپ اتاعان. تومەندە چيڭ ۇكىمەتى 1757 جىلى جوڭعار بۇلىگىن تىنىشتاندىرعاننان كەيىن ۇلى ءجۇز قۇرامىنداعى البان، سۋان قاتارلى ەلدىڭ اتاجۇرتىنا قايتا ورالۋ رۋحقىن تۋ ەتىپ، پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى تۇرىپ، رەسەيدىڭ قۇرامىنا ءوتۋدى قالاماي، اتا قونىسى ىلەنىڭ شىعىس بولەگىنە (ورگە) قايتادان قونىستانۋ بارىسىن ۋاقىت جۇلگەسى، زامانا تولقىندارى، سونداي-اق ودان تۋىنداعان قوعامدىق-تاريحي وزگەرىستەر جۇلگەسىمەن تاريحي ماتەريالدار نەگىزىندە زەردەلەمەكپىن.

ىلە القابى، جەتىسۋ ءوڭىرى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىن-اق ۇيسىندەردىڭ اتامەكەنى بولعانى تاريحتان بەلگىلى. بەرتىنگى شاعاتاي حاندىعى، موعولستان حاندىعى داۋىرىندە دە ىلە القابى، جەتىسۋ ءوڭىرى ءۇيسىن ەلىنىڭ تايپالار وداعىنىڭ مەكەنى بولعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. XVI عاسىردىڭ سوڭىندا دەربەس ءومىر ءسۇرۋ قۋاتىنان ايىرىلعان موعولستان جەرىنىڭ كوپ بولەگى جوڭعارلاردىڭ يەلىگىنە ءوتتى. جوڭعار حاندىعى كۇشەيگەن سوڭ، جوڭعار اقسۇيەكتەرى اۋىر قولمەن التاي، تارباعاتاي، جەتىسۋ ءوڭىرى مەن ىلە القابىن، ىستىقكول مەن سىر بويىنداعى شىعىس پەن باتىسقا اتى ماشھۇر ساۋدا قالالارىن باسىپ الدى. جوڭعار اقسۇيەكتەرى ورداسىن قوبىقسارىدان ىلە اڭعارىنا جوتكەدى. سونىمەن ءبۇتىن ىلە القابى XVII-XVIII عاسىرلاردا مولشەرمەن 200 جىل اينالاسىندا جوڭعار اقسۇيەكتەرىنىڭ ساياسي، ەكونوميكا جانە مادەنيەت ورتالىعىنا اينالدى.

البان، سۋان ەلىنىڭ اتا قونىسى ىلە اڭعارىنا قايتا ورالۋى

مولشەرىمەن XVII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە جوڭعارلار ىلە القابىن جاۋلاپ العان سوڭ البان ەلىنىڭ ءبىر بولەگى ىلە القابىنان ءبىر مەزەت وڭتۇستىكتەگى قاراتاۋ، قازىقۇرت، شىمكەنت، تاشكەنت وڭىرىنە قونىس اۋدارعانى تاريحتان بەلگىلى. 1757 جىلى چيڭ ۇكىمەتى جوڭعارلاردىڭ بۇلىگىن تىنىشتاندىرعان سوڭ، سول ەلدىڭ كوپ بولەگى جەتىسۋ وڭىرىنە، ىلەنىڭ باتىس القابىنا قايتا ورالعان، از ءبىر بولەگى اتا قونىسقا ورالا الماي وڭتۇستىك وڭىردە قالىپ قويعان. ال البان ەلىنىڭ تاعى ءبىر بولەگى ىلە وزەنىنىڭ وڭ قاناتىنا ياعني قازىرگى تالدىقورعان وڭىرىنە (جەتىسۋدىڭ سولتۇستىگىنە) قونىس اۋدارعان دەپ تە ايتىلىپ ءجۇر. «ىلە دارياسىنىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندەگى الاتاۋ ايماقتارى تۇگەلدەي جوڭعارلاردىڭ قولىنا وتكەن سوڭ، ونداعى حالىقتاردى قىرىپ-جويىپ تاستاعاننان كەيىن، سىرعي-سىرعي ىلەنىڭ وڭ جاق قاناتىنا ويىسقان-دى. XVII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە وسى بوساعان ورىندارعا جوڭعار فەودالدارىنىڭ ءبىر تالايى كەلىپ قونىستانا باستايدى. جوڭعارلار الاتاۋ باۋرايىنان تۇپكىلىكتى تۇراق تەپكەن سوڭ، ۇزاق جىلدار بويى باۋىرىنا باسىپ بوساتپاي كەلگەنى بەسەنەدەن بەلگىلى... قازاقتار اندىز-اندىز بالقاشتىڭ ءشول، قۇمداۋىت قۇرعاق دالاسى مەن جوڭعار الاتاۋنىڭ قويناۋ-قولتىقتارىندا بىرلەسىپ، ۇيلىعىسىپ ءومىر سۇرگەن-ءدى». («الباندار»، جالەل ايدارقانۇلى، الماتى، انارىس باسپاسى، 2012 جىل، 41-بەت). جەتىسۋ ءوڭىرى، ىلە القابىندا قازىرگە دەيىن ساقتالعان موڭعولشا جەر-سۋ اتتارىنان سول ءبىر الماعايىپ زاماننىڭ اششى شىندىعىن كورۋگە بولادى.

جوڭعار بۇلىگى تىنىشتاندىرىلعان سوڭ، قازاقتار وزدەرنىڭ اتامەكەنى – ىلە، تارباعاتاي، التاي وڭىرىنە باتىستان شىعىسقا قاراي قوعامدىق تاريحي، ساياسي جاعدايلاردىڭ جار بەرۋىمەن قايتادان قونىستانعان. قازاقتاردىڭ اتامەكەنىنە قايتا ورالۋى بەينە ۇباشىنىڭ تورعاۋىتتاردى باستاپ ۆولگا بويىنان اتاجۇرتىنا قايتا ورالعانىنا ۇقساس ءبىر رەتكى تاريحي سيپاتتى وتانشىلدىق قوزعالىس دەپ كەسىپ ايتۋعا بولادى.

1757 جىلى چيڭ ۇكىمەتى جوڭعارلاردى تىنىشتاندىرعاننان كەيىن، قازاقتىڭ ءبىر ءبولىم رۋ-تايپالارى ىشكە قاراۋعا نيەت بىلدىرگەن، چيڭ ۇكىمەتى دە قازاقتاردىڭ جوڭعارلاردىڭ بۇرىنعى جايلىمدارىنا كىرىپ مال باعۋىنا رۇقسات ەتكەن. سونىمەن پاتشالىق رەسەي شاپقىنشىلىعىنا دەيىن ءبىر ءبولىم قازاق رۋ-تايپالارى بالقاش كولىنىڭ شىعىسى مەن وڭتۇستىگى، تارباعاتاي، زايساڭ وڭىرىندە چيڭ حاندىعى قاراۋىلى توڭىرەگىندە كوشىپ-قونىپ مال باققان. سونداعى نەگىزگى رۋ-تايپالار: «زايساننىڭ باتىسىنداعى مۇرىن رۋى، زايساننىڭ سولتۇستىگىندەگى قاراكەرەي رۋى، تارباعاتايعا جاقىن جەردەگى (كەيىنگى پاتشالىق رەسەيدىڭ لەپسى اۋدانى) بايجىگىت رۋى، قىزاي رۋى. قاراتال وزەنى اڭعارىنداعى جالايىر رۋى، التىن-ەمىل تاۋنىڭ ەكى قاپتالىندا سونداي-اق شارىن وڭىرىندە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن البان رۋى جانە شارىن وزەننىڭ باتىسىنان بالقاشقا دەيىن، ىلە وزەننىڭ وڭتۇستىگىنەن الاتاۋعا دەيىن كوشىپ-قونىپ جۇرگەن دۋلاتتار». («ۆەنيكوۆ شىعارمالارى»، مالي مان اۋدارعان، «جوڭعار شەگاراسىنداعى تۇرعىنداردى تەكسەرۋ»، «شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى عىلىمي جۋرنالى»، 1980 جىل، 3-سان). چيڭ حاندىعىنىڭ سوڭعى مەزگىلىندە الۋان ءتۇرلى سەبەپتەر سالدارىنان وسىلاردىڭ ىشىندەگى البان، سۋان قاتارلى رۋ-تايپالار اتامەكەنى ىلە وڭىرىنە قايتا ورالدى.

«قازاقتىڭ ءۇيسىن تايپاسىنىڭ قازاقتارى سول ءXVIIى عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ سوڭعى كەزىندە-اق ىلە وڭىرىنە كوشىپ كەلە باستاعان» («تاريحي ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەر»، جاقىپ مىرزاقانۇلى، ىلە حالىق باسپاسى، 138-بەت). البان مەن سۋاننىڭ ىلە القابىنىڭ باتىس بولەگىنە قايتا ورالۋى 1750 جىلداردىڭ ورتا شەنىندە، چيڭ حاندىعى ۇكىمەتى جوڭعارلاردى تىنىشتاندىرعاننان كەيىن-اق باستالعان. ابىلاي حان زامانىنان بەرى قاراي ۇلى ءجۇزدىڭ البان، سۋان تايپالارى ىلە القابىنىڭ باتىسىنان شىعىسىنا – كۇنەس باسى، جۇلدىزعا دەيىن مال وتارلاتىپ اتامەكەنگە قايتا ورالا باستاعان. «سول تۇستا شىعىسقا قونىس اۋدارعان نەگىزگى رۋلار – ۇلى ءجۇزدىڭ البان، سۋان رۋلارى ىلە وزەنىن ورلەي جىلجىپ كوشىپ وتىرعان...». («چيڭ پاتشالىعى كەزىندەگى قازاق حالقى»، ءنابيجان مۇقامەتقانۇلى، ىلە حالىق باسپاسى، 120-بەت).

چيڭ پاتشالىعى ورداسى 1805 جىلى شەگارا قورعانىس ۇلىقتارىنا: «بۇرىنعى چيانلۇڭ پاتشانىڭ 60-جىلعى (1795 جىل) جىلجىمالى قاراۋىلدىڭ ىشكى جاعىنداعى بىرنەشە ون شاقىرىم جەر قازاقتاردىڭ قىستاۋىنا بەكىتىلسىن. سونىمەن بىرگە ولاردىڭ تالابى بويىنشا ۇلكەندى-كىشىلى قاراۋىلدىڭ سىرتىنداعى ءجۇز نەشە ءتۇتىن قونىستاناتىن جەر قازاقتاردىڭ قىستاۋلىعى مەن كۇزەۋلىگىنە بەرىلسىن. وسى ارقىلى ءبىزدىڭ ولارعا قاراتقان قايىرىمدىلىعىمىزدى ءبىلدىرۋ كەرەك» دەپ بۇيرىق تۇسىرگەن. («چيڭ پاتشالىعى رىن زۇڭ پاتشاسىنىڭ وردا ەستەلىگى»، قىتايشا قولجازبا نۇسقاسى، 139-توم، 20-21-بەتتەر). مىنە وسىنداي قايىرىمدىلىق ساياساتتى سەزىنگەن قازاقتار قاراۋىلدىڭ توڭىرەگىنە قونىستانادى، ءتىپتى قاراۋىلدىڭ ىشىندەگى بۇرىنعى اتامەكەندەرىنە ورالۋى دا بارعان سايىن تەزدەگەن. چيڭ ۇكىمەتى قازاقتاردان باجى (سالىق) الۋ ءتۇزىمىن جولعا قويعان.

الايدا، 1854 جىلى پاتشالىق رەسەيدىڭ شاپقىنشى ارمياسى جەتىسۋعا كىرىپ، قازىرگى الماتىنى باسىپ الىپ، ونىڭ اتىن ۆەرني دەپ وزگەرتىپ، وعان كازاك-ورىستاردان قۇرالعان قارۋلى اسكەرلەردى ورنالاستىرادى. ءارى قازاقتاردىڭ شۇرايلى جەرلەرىن يەمدەنىپ الىپ، قازاق مالشىلارىنان اۋىر المان-سالىق جينادى. ولاردىڭ ەزگىسنەن 1860 جىلدارعا تاياعاندا قاراۋىل سىرتىنداعى قازاقتار دۇركىن-دۇركىن قاراۋىلدىڭ ىشىندەگى جەرلەرگە وتە باستادى. شوحان ۋاليحانوۆتىڭ ەستەلىكتەرىنە قاراعاندا، جەتىسۋداعى البان رۋلارى ىلە، تەكەس اڭعارلارىنا 1858 جىلدان باستاپ كەڭ اۋقىمدى اۋا باستاعان. «1862 جىلى پاتشالىق رەسەي ەلىمىزدىڭ شەكارا قورعانىس اسكەري بولىمدەرنىڭ قالىپتى بارلاۋ جۇرگىزۋىنە قارۋلى كۇشپەن كەدەرگىلىك جاسادى جانە قاراۋىل سىرتىنداعى چيڭ حاندىعىنىڭ جەرلەرىن زورلىقپەن باسىپ الدى. وسى ارانى مەكەندەگەن قازاق، قىرعىز مالشىلارى پاتشالىق رەسەيگە قاراعىسى كەلمەي ارت-ارتىنان ىشكە قاراي كوشتى». («شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ قونىس اۋدارۋ تاريحى»، ۇلتتار باسپاسى، 1-باسىلىمى، قازاقشا، 439-بەت ). مىنە وسى مەزگىلدە ىلەنىڭ شىعىس القابىنا ىلە القابىنىڭ باتىس بولەگىنە قونىستانعان البان، سۋان تايپالارى قاراۋىلدىڭ سىرتىنان ىشىنە قادام تاستادى.

1862 جىلى ساۋرىق الپارۇلى باستاعان ەل تەزەككە ىلەسىپ شار پاتشاعا قارامايتىندىعىن، چيڭ پاتشالىعىنا قاراستى بولا بەرەتىندىگىن، وزدەرى جەتى اتاسىنان باستاپ وسى وڭىردە تىرشىلىك ەتىپ كەلە جاتقانىن ايتىپ، ال «تەزەك بۇل جەرلەر ورىستىڭ جەرى، سەندەر ورىسقا قاراڭدار دەپ ول ءبىزدى قىسپاققا الدى» دەپ چيڭ ۇكىمەتىنە ارىزدانادى. («شىنجاڭنىڭ جەرلىك تاريحي ماتەريالدارىنان جيناقتار»، شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ تاريح زەرتتەۋ ورنى، حالىق باسپاسى، 1987 جىل 1-اي، 1-باسىلىمى، 444-بەت). ءارى ايت-بوزىم، الجان، سەگىز سارى رۋلارى اتىنان ساۋرىق باتىر باس بولىپ 12 ادام قول قويىپ، بارماعىن باسادى. وسىلاردىڭ ىشىندە چيڭ پاتشالىعى تاعايىنداعان بەس اقالاقشىنىڭ (بولىستىڭ) اتى-ءجونى حاتتالعان. ولار: «نازاردىڭ ۇلى قوجاق اقالاقشى، اقالاقشى قابانبايدىڭ ۇلى، جانىبەكتىڭ ۇلى اقالاقشى جانات، اقالاقشى تۇستىكبايدىڭ ۇلى جانە سىمايىل اقالاقشى» («شىنجاڭنىڭ جەرلىك تاريحي ماتەريالدارىنان جيناقتار»، شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ تاريح زەرتتەۋ ورنى، حالىق باسپاسى، 1987 جىل 1-اي، 1-باسىلىمى، 445-بەت). حاتتامادا اقالاقشى اكەلەرنىڭ اتىنان قول قويعان ەكى بالانىڭ اتى جازىلماعان. 1871 جىلى پاتشالىق رەسەي ىلەنى باسىپ العان سوڭ، ىلەدەگى ىلە گەنەرال مەكەمەسىنە قارايتىن بەس اقالاقشى البان ەلىن وزدەرنىڭ ەل باسقارۋ ەرەجەسى بويىنشا ءۇش بولىس ەل ەتىپ قايتادان ۇيىمداستىرعان. سول كەزدە ايت-بوزىم رۋىنا جەتەن بۇقابايۇلى، قوڭىربورىك رۋىنا ەسبەر باسشاۇلى، سەگىز سارى رۋىنا اتانبەك بولىس بولىپتى.

«1862 جىلى ىلە وزەننىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنا قونىستانعان قازاق پەن قىرعىز ۇلتتارنىڭ مالشىلارى ارت-ارتىنان قاراۋىل ىشىنە كوشىپ كەلدى... 6-ايدىڭ 24-كۇنى قازاق ۇلتىنىڭ ەلباسى ساۋرىق باستاعان كوپ ادامدار قاراۋىل ىشىنە كوشىپ كەلىپ مال باعۋدى وتىنەدى. ولار ىلە قولباسىنا تابىس ەتكەن 12 رۋ باسىنىڭ بارماق تابى ء(مورى) باسىلعان ءبىر پارشا قاعازدا: «ءبىز جەتى اتامىزدان بەرى قاراي ۇلى پاتشا اعزامنىڭ جەرىندە كوشىپ-قونىپ جۇرگەلى 140 جىلدان استى. ال بۇگىن ورىستار جەرىمىزدى وزىنىكى دەپ بىزدەن تارتىپ الماقشى. ءبىزدى ورىستارعا باعىنىڭدار دەيدى، ءبىز باعىنبايمىز. بۇگىن قاراۋىل ىشىنە كىرىپ، شاشىمىزدى قىرقىپ تاستاپ كەتتىك...». («شىنجاڭ جەرگىلىكتى تاريحى»، 166-167-بەتتەر). ساۋىرىق، بودەن باتىرلار باستاعان قازاق جاساقتارى كۇنەس باسى جۇلدىزدا بۇربى ءامبىنىڭ باسىن الىپ، ورداسىن شابۋمەن ىلە القابىنداعى قازاق پەن جوڭعار ورتاسىنداعى ۇلكەن كولەمدى قاقتىعىستار وسىمەن ءۇزىل-كەسىل اقىرلاسادى. چيڭ حاندىعىنىڭ ەستەلىكتەرىندە 1862 جىلدان باستاپ ساۋىرىق، بودەن باتىرلار باستاعان 400 دەن استام وتباسى كۇنەس وزەننىڭ باسىندا، جۇلدىز ساحاراسىندا كوشىپ-قونىپ، مال باعىپ جۇرگەنى قاتىرەلەنگەن. كۇنەستەگى قازىرگى كوپتەگەن جەر-سۋ اتتارىن ساۋىرىق باتىردىڭ قويعانىن بىلەمىز. «بۇل رەت كەلگەن قازاق رۋلارى – ايت-بوزىم، الجان سەگىز سارى بولاتىن. مۇنان باسقا دا ورىستاردىڭ ايداۋىنا كونبەي، ىزگى نيەتىمەن ىشكە قاراعاندار ۇزدىكسىز كوشىپ كەلە بەردى. ىلە شونجارى ۇلى ءجۇز قازاقتارنىڭ الجان رۋىنا ىلە وزەننىڭ سولتۇستىگىندەگى قورعاس قالاشىعىنان باستاپ قۇلجانىڭ شىعىسىنا دەيىن جانە ىلەنىڭ وڭتۇستىگىنەن اسىپ بارىپ قونىستانۋىنا جول بەردى». («شەتەلدەرگە قاتىستى ىستەردىڭ ءبىر جايلى ەتىلۋ بارىسى»، تۇڭجي پاتشا ءبولىمى، 8-توم، 66-بەت). تاعى دا وسى ساۋرىق باتىرلاردىڭ جەرشىل رۋحى تۋرالى چيڭ حاندىعىنىڭ ەستەلىكتەرىندە بىلاي قاتىرەلەنگەن: «1863 جىلى 9-ايدا قازاق ۇلتىنان شىققان ساۋرىق پەن ونىڭ رۋلاستارى قىرعىزدىڭ 12 اتامانىمەن ۋادەلەسىپ، ەلگە ادال بولۋ ءۇشىن پاتىشالىق رەسەي شاپقىنشىلارىنا باتىل قارسى تۇرۋ بەكىمىن ءبىلدىرىپ، قوي، جىلقى سياقتى جىلۋ بەرىپ، ۇكىمەت ارمياسىن قامتاماسىز ەتتى».(«شىنجاڭ قازاقتارنىڭ قونىس اۋدارۋ تاريحى»، بەيجىڭ، ۇلتتار باسپاسى، 199-200-بەتتەر). چيڭ حاندىعىنىڭ ەستەلىكتەرىندە ىلە جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگى كوشپەلىلەردىڭ پاتشالىق رەسەي ازاماتتىعىن قابىلداعىسى كەلمەي 1872 جىلى قاراۋىلدىڭ ىشىنە وتكەندىگى، 1878 جىلى تاعى دا نەشە مىڭ قازاق، قىرعىز مالشىلارنىڭ ىلەنىڭ شەگارا وڭىرلەرىنەن تيانشاننىڭ ورتا بولەگىندەگى موڭعولداردىڭ مال شارۋاشىلىق رايونى جۇلدىز ساحاراسىنا كوشىپ بارعاندىعى، چيڭ حاندىعىنىڭ قاتىستى ۇلىقتارنىڭ ولارعا وسى جەردە مال باعۋعا رۇقسات ەتكەندىگى قاتىرەلەنگەن. («چيڭ گاۋزوڭ ەستەلىكتەرى»، 762-بۋما).

ءىلياس جانسۇگۇروۆتىڭ «جەتىسۋ ولكەسىن ورىس الۋى» دەگەن ماقالاسىندا: «جەتىسۋعا ورىستىڭ ىرگە تەۋىپ وتىرۋى 1840 جىلدان 1880 جىلداردىڭ باسىندا بولدى... وسى كۇنگى ىلە كوپىرىنەن ورگە قاراي قۇلجاعا شەيىن، جەتى وزەننىڭ ەكى جاعىن ورىستەپ، ۇلى ءجۇزدىڭ البان، سۋانى جاتۋشى ەدى» دەپ اتاپ كورسەتتى. «ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ البان رۋىنىڭ ىلە وزەننىڭ سولتۇستىگىنە (دۇرىسى: وڭتۇستىگىنە) ءوتىپ بارىپ قونىستانۋىنا جول قويدى». (ي.ۆ.بابكوۆ: «باتىس سىبىردەگى قىزمەتىمنەن ەسكە العاندارىم» 1859-1875 جىلدار، بەيجىڭ، 1973 جىل، 1-كىتاپ، 173-بەت).

ءوڭىرتانۋشى اقاي سايدۋاقاسۇلىنىڭ ىلەنىڭ شىعىس بولەگىنە بىتىراندى تۇردە ۇزدىك-سوزدىق قونىس اۋدارعان ەل تۋرالى شەجىرەلىك دەرەكتەرگە نەگىزدەلىپ ۇزاق جىلدىق ەل اراسىندا قىدىرىپ تەكسەرۋ ارقىلى جيناقتاپ رەتتەگەن ءبىرىنشى قول ماتەريالدارىن ىقشامداپ بەرۋدى ءجون كوردىم. جىلقىلى باي شاجا بەكمىرزا قاۋمەنۇلى 1823 جىلى ءوز اۋىلىن باستاپ، جىلقىسىن جايا-جايا كۇنەس باسى جۇلدىزعا دەيىن بارىپ بىرنەشە جىل وتارلاپ، ودان قايتا اينالىپ تەكەستىڭ كوكسۋ وڭىرىنە دامىلداپ، 1834 جىلى ءۇش قۇشتاي وڭىرىنە تۇراقتاپتى، ونان سوڭ ارتتا قالعان تۋىستارىن دا كوشىرىپ الىپتى. جارتى ەدىگە دوڭكىبايۇلى دەگەن باي 1830 جىلدارى ءوز اۋىلدارىن باستاپ كوشىپ ولاردا ءۇش قۇشتايعا تۇراقتاپتى. بازار داداي (كەيىن اقالاقشى (بولىس) بولعان) الجانبايۇلىنىڭ اۋىلى 1840 جىلداردان باستاپ تەكەستىڭ ەشكىلىك تاۋىن مەكەندەپتى، 1862 جىلعا كەلگەندە حالىق سانى ارتقان سوڭ ەشكىلىكتەن جوتكەلىپ، قاراجون، كوكسۋ، قورداي، شولاقتەرەك قاتارلى جەرلەرگە قونىستانىپتى.(تەكەس تاريحي ماتەريالى، 1-كىتاپ، 108-بەت). 1850 جىلدارى نارات بي باستاعان جارتى اۋىلى تەكەسكە كەلىپ ىرگە تەۋىپتى. شيلىوزەك اۋىلى اقشي قىستاعىنىڭ شىعىس جاعىندا وزەننىڭ قاباعىنداعى اق كۇمبەزدى 1862 جىلى اعىمسارى سىمايىل دەگەن سازگەرگە 80 سەركەشتىڭ مايىمەن ءجۇنىن شىلاپ ەسكەرتكىش ەتىپ تۇرعىزعان ەكەن. وسى كۇمبەز ارقىلى 1860 جىلداردا سول جەردە وتىراقتاسقان ءبىر قاۋىم ەل بار ەكەنىن كورۋگە بولادى. تەكەس پەن توعىزتاراۋدى تۇتاستىراتىن سارى-بۋىرشىن سايى بار، بۇل سايدى مولشەرمەن ءXىح عاسىردىڭ باسىندا اعىمسارى سارى-بايسالۇلى دەگەن تۇيەلى باي ادام مەكەندەگەن، قاۋىپسىزدىك ءۇشىن تۇيەنىڭ بۋىرشىندارىن ءبولىپ الىپ وسى سايعا باقتىرادى ەكەن. بۋىرشىنداردى كورگەن ەل بۇل كىمدىكى دەپ سۇرايدى. بۇل سارىنىڭ بۋىرشىندارى دەپ ءجۇرىپ، ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن بۇل ساي «ساربۇرشىن» اتالىپ كەتەدى. جەتىسۋ كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ التىن دىڭگەگى داۋلەسكەر كۇيشى قوجەكە نازارۇلى ءبىر قاۋىم ەلدى باستاپ بۇراتالا، تارباعاتايدى اينالىپ 1863 جىلى ىلەگە كەلەدى، اقىرى تەكەسكە ىرگە تەۋىپ، ءۇش قۇشتاي ءوڭىرىن مەكەن ەتەدى. ءور تەكەستىڭ قايىڭدى-قاراسۋ دەگەن جەرىندەگى ەكى جاقتان تەڭ پايدالانىپ جۇرگەن مانكە (كەيىن اقالاقشى بولعان) قازانشىۇلىنىڭ اۋىلى 1865 جىلى قوتارىلا كوشىپ، تەكەستىڭ شەتمىس دەگەن جەرىنە كەلىپ بىرنەشە جىل تۇرىپتى. ودان سوڭ كۇنەستىڭ ناراتىنا بارىپ ون جىل تۇرىپتى. اقىرى اينالىپ ءۇش قۇشتايعا ىرگە تەۋىپتى.

«بىلەتىنىمىز، قوجبانبەت رۋىنىڭ قوسقۇلاق اتاسى ءۇش رەت دۇركىن-دۇركىن ىلە ايماعىنا قونىس اۋدارىپتى، ءبىرىنشى كوشۋ كەزەڭى 1859 جىلى باستالىپتى... ونان سوڭ ەكىنشى مارتە كوشۋى 1860 جىلداردىڭ ءىشى... ءۇشىنشى رەتكى كوشۋ كەزەڭى 1880 جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسى». («الباندار»، جالەل ايدارقانۇلى، الماتى، انارىس باسپاسى، 2012-جىل، 363-بەت). 1850 جىلداردىڭ سوڭى 1860 جىلىداردىڭ باسىندا جانسەيت قاۋمەنۇلى ءوز قاراۋىنداعى ەلدەرىن باستاپ ىلە اڭعارنىڭ شىعىس بولەگىنە قونىس اۋدارىپ، اقىرىندا تەكەس وڭىرىنە تۇراقتاپتى. «قوجبانبەت» اتتى تاريحي-تانىمدىق كىتاپتا ايتىلۋىنشا، ءحىح عاسىردىڭ 50–60-جىلدارى جانسەيت (كەيىن اقالاقشى بولعان) باس بولىپ قوسقۇلاقتىڭ قارجاۋ اتاسى 70 ءۇي مال-جانىمەن بىراق ورگە كوشىپ بارعان. تەزەك تورەنىڭ تىكەلەي قىسىم جاساۋىمەن، تاعى دا وتەپباي، سۇگىرباي باستاعان 35 ءۇي بارىپتى. ولاردىڭ تەكەس وزەننىڭ سولتۇستىگىندەگى مىڭبۇلاق، ارال، اتشابىس، قاراجون، قاپسالاڭ وڭىرىنە بىرىڭعاي قونىستانعانى تاريحتان بەلگىلى. «قازاقتىڭ البان، سۋان رۋلارى چيڭ پاتشالىعىنىڭ العاش گۋاڭشۇي جىلنامالارىنان باستاپ پاتشالىق رەسەيدەن كوشىپ كەلىپ، چيڭ ۇكىمەتىنە باعىنعان». («شىنجاڭ قازاقتارنىڭ قونىس اۋدارۋ تاريحى» قىتايشا، ءۇرىمجى، شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى، 1993 جىل 12-اي، ءبىرىنشى باسىلىمى، 244-بەت). الايدا چيڭ ۇكىمەتى جوڭعار بۇلىگىن تىنىشتاندىرعاننان باستاپ 1930 جىلدارعا دەيىنگى ۇزدىك-سوزدىق جالعاسىپ جاتقان حالىقتىق كوشى-قوندى قۇلاعىنان ءتىزىپ تۇگەندەۋ شىعۋ مۇمكىن ەمەس.

1864 جىلى جاسالعان «چيڭ-رەسەي باتىس سولتۇستىك شەگارانى تەكسەرىپ ايىرۋ شارتىنىڭ ەرەجەسىندە»: «بۇدان كەيىن وسى بەلگىلەنگەن شەكارا ماڭىنداعى شارۋالار قونىستانعان جەرلەر قايسى ەلگە بولىنگەن بولسا، سول جەردەگى ادامدار تۇرعىندار سول جەرمەن بىرگە سول ەلدىڭ باسقارۋىندا بولادى» دەپ بەلگىلەنگەن. («چيڭ پاتشالعى كەزىندەگى قازاق حالقى»، ن.مۇقامەتحانۇلى، قازاقشا 125-بەت). وسىدان باستاپ چيڭ پاتشالىعى مەن پاتشالىق رەسەي مەملەكەتىنىڭ شەگاراسى نەگىزىنەن قالىپتاستى. چيڭ پاتشالىعىنا قاراعان وڭىردە جاساعان قازاقتار چيڭ پاتشالىعىنىڭ ازاماتى بولدى دا، پاتشالىق رەسەي قارماعىنا قاراعان جەردەگىلەر رەسەيگە تاۋەلدى بولدى. شەگارا ماڭىنداعى قازاقتاردىڭ قايسى ەلگە قارايتىندىقتارىن تاڭداپ الۋلارىنا ءبىر جىل ۋاقىت بەرىلدى. تاعى دا رەسەي پاتشا ۇكىمەتى 1868 جىلى قازان ايىندا «جاڭا نيزام» جاساپ، «جەر پاتشانىڭ مەنشىگىندە، قازاقتار ونان تەك پايدالانۋ ۇقىعى عانا بولادى» دەپ جارلىق شىعارادى. وسىدان كەيىن قازاقتاردان باجى الا باستايدى. سونىمەن جەتىسۋداعى قازاق حالقى رەسەي وتارشىلدارىنا قارسى تۇرا باستادى.

وتانشىل، ۇلتشىل قايراتكەر تازابەك پۇسىرمانبايۇلى (1804-1871 ج.) باس بولىپ، حالىق جاساقتارى پاتشالىق رەسەيدىڭ قارماعىنا ءوتۋدى قالاماي، اسقاق ۇلتشىلدىق سەزىممەن 1865 جىلدان باستاپ رەسەي وتارشىلدارىنا قارسى كوتەرىلىس جاسايدى، ورىس-كازاك سولداتتارىنىڭ وت قارۋىنا توتەپ بەرە الماي ساتسىزدىككە ۇشىراپ، 1870 جىلى قىسقا سالىم اقىرىندا ىلە سۇلتانى الاحانمەن كەلىسىپ، پاتشا اسكەرلەرنىڭ قورشاۋىن بۇزىپ، 1000 ءتۇتىندى باستاپ، شونجى ارقىلى ىلەنىڭ شىعىس وڭىرىنە ءوتىپ، توعىزتاراۋدى نەگىز ەتىپ قونىستانادى. ورىستار 1871 جىلى قازاندا ىلەدەگى حالىققا جان سانى ساناعىن جۇرگىزگەندە «قازاقتاردىڭ سانىن 22 مىڭ 344 ادام» دەپ جازعان.(«ورتا ازيانى باعىندىرۋ تاريحى»، م.ءا.تەرەنتيەۆ قىتاي تىلىندە، ساۋدا باسپاسى، 1983 جىلى 3-اي، ءبىرىنشى باسىلىمى 2-ءبولىم، 61-بەت). بىراق ولار بۇل جان سانى ساناعىن تولىقسىز مالىمەت دەپ قاراعان.

بۇل ۋاقيعا شار پاتشا وتارشىلدارىنا قاتتى سوققى بولىپ تيەدى دە، 1871 جىلى مامىر ايىنىڭ 8-كۇنى ىلە سۇلتانى الاحانعا «تازابەكتى ۇستاپ ءبىر اپتادا تاپسىرىپ بەرۋ» جونىندە اقتىق ەسكەرتۋ جاريالايدى. ءالاحان باس تارتقان سوڭ، وسى ۋاقيعانى سىلتاۋ ەتىپ مامىردىڭ 15-كۇنى ىلەگە شابۋىل جاسادى. باستابىندا ىلە اڭعارىنداعى ءار ۇلت حالقى پاتشالىق رەسەي ارمياسىنا سىلەيتە سوققى بەردى، سۇلتان ۇكىمەتى دە ەڭ العاش حالىق جاقتا بولدى. الايدا، كوپ وتپەي ءالاحان سۇلتان رەسەي ارمياسىنا تىزە بۇگىپ، ءوزىنىڭ وداقتاسى تازابەكتى قاپىدا تۇتقىنداپ گ.ا.كولپاكوۆسكي گەنەرالعا تاپسىرىپ بەردى. ساتقىن ءالاحان باياندايعا بارىپ گ.ا.كولپاكوۆسكي گەنەرالدى قول قۋسىرىپ قارسى الىپ، ونىڭ شاپقىنشى ارمياسىن قۇلجا قالاسىنا باستاپ كىرىپ ورنالاستىرادى. تازابەكتى قۋعىنداعان ورىستىڭ كولپاكوۆسكي گەنارالى 1871 جىلى شىلدە ايىندا تازابەكتى تۇتقىنداعان سوڭ، ونى الماتىعا اپارىپ قاماپ، سوڭىنان ۋ بەرىپ ولتىرەدى. سونىمەن پاتشالىق رەسەي ىلەگە 1871 جىلدىڭ شىلدە ايىنان 1882 جىلدىڭ ناۋىرىز ايىنا دەيىن 10 جىل ۇستەمدىك ەتتى. «1871 جىلى پاتشالىق رەسەي ارمياسى شىلدە ايىندا ءسۇيدىڭ جانە قۇلجا قالاسىن باسىپ العان كەزدە قازاقتىڭ قىزاي تايپاسى دا ءبىر رەت پاتشالىق رەسەي ارمياسىنا سىلەيتە سوققى بەرگەن سوڭ كوگىرشىن تاۋىنان اسىپ قايتادان بۇراتالا وڭىرىنە شەگىنىپ كەتتى». («شىنجاڭڭنىڭ قىسقاشا تاريحى»، شىنجاڭنىڭ قىسقاشا تاريحىن قۇراستىرۋ گۇرپپاسى، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 283-284-بەتتەر).

ءالاحان سۇلتان ۇكىمەتى كەزىندە، رەسەي ىلەنى وتارلاپ العان سوڭ موڭعولدىڭ ولىت، ساحار قاتارلى تايپالارنىڭ باسىم كوپشىلىگى وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك وڭىرلەرگە جوتكەلىپ كەتتى. مۇندا مولشەرمەن 60 سۇمىن، 120 مىڭ ادام تارباعاتاي مەن كورقاراسۋ، از بولەگى مولشەرمەن 8 مىڭ 500 ادام جەتىسۋدىڭ سولتۇستىگىنە كوشىپ كەتتى. ال 12 سۇمىن حالىق جۇلدىز ساحاراسىنداعى موڭعولدارعا كوشىپ كەتتى. وسىنداي زور كولەمدى جان سانى كوشىپ كەتكەندىكتەن ىلەدەگى بوساپ قالعان ۇلان-بايتاق مال جايلىمى قازاقتاردىڭ يەلىگىنە ءوتتى. («ۆەنيكوۆ شىعارمالارى»، ماليمان اۋدارعان، «جوڭعار شەگاراسىنداعى تۇرعىنداردى تەكسەرۋ»، «شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى عىلىمي جۋرنالى»، 1980 جىل، 3-سان). چيڭ ۇكىمەتى ىلەنى قايتارىپ العان سوڭ، بىتىراپ كەتكەن تۇرعىنداردى قايتارىپ الىپ ورنالاستىرۋ قىزمەتتەرىن ىستەدى، ماسەلەن 1893 جىلى (گۋاڭشيدىڭ 9-جىلى) ىلەدەن شىعىپ كەتكەن سولۇن، سىبە، ولىت حالقىنان قىرىق، ەلۋ مىڭ جان ساندى قايتارىپ اكەلدى. («شىنجاڭنىڭ قاريتالى شەجىرەسى» شەجىرە ءبولىمى، 16-توم، 9-بەت). بىراق قايتارىپ اكەلگەن كوشپەلىلەردىڭ سانى كوشىپ شىعىپ كەتكەن كوشپەلىلەردىڭ سانىنان الدە قايدا از بولدى. ونىڭ ۇستىنە چيڭ ۇكىمەتى ىلەنى قايتارىپ العان سوڭ پاتشالىق رەسەي ىلەدەگى البان، سۋان قازاقتارنىڭ باسىم كوپشىلىگىن زورلىقپەن كوشىرىپ كەتتى، سونىمەن وسى ءبىر مەزگىلدە ىلەدە كوپ جايلىم بوس قالدى... گۋاڭشيدىڭ 25-جىلىنا (1900 جىلى) كەلگەندە «قىزاي، البان قازاقتارى وڭتۇستىك، سولتۇستىك، باتىس تاۋلى وڭىرلەرگە بىتىراي قونىستاندى، ارا قاشىقتىعى مىڭ شاقىرىم، نەشە ءجۇز شاقىرىم بولدى». («شىنجاڭنىڭ قاريتالى شەجىرەسى» شەجىرە ءبولىمى، 16-توم، 9-بەت).

1881 جىلى 2-ايدىڭ 24-كۇنى «چيڭ - رەسەي ىلە شارتىنا»، 10-ايدىڭ 28-كۇنى «چيڭ - رەسەي ىلە شەگارا توقتامىنا» قول قويىلدى. كەلەسى جىلى ناۋرىز ايىندا (1882 جىلى 3-ايدا) ىلەنىڭ شىعىس القابىن چيڭ پاتىشالىعىنا رەسمي قايتارىپ بەردى، ىلە گەنەرالى جين شۇن اسكەرىن باستاپ ىلەگە كەلدى. كەلىسىم-شارت بويىنشا چيڭ - رەسەي شەكارا سىزىعىن بەكىتىپ، شەكارا قاراۋىلدارىن سالدى. پاتشالىق رەسەيدىڭ جاندايشاپتارى ءار ۇلت حالقىن پاتشالىق رەسەي قاراستىلىعىنا كوشۋگە زورلايدى. كوشپەگەندەرىن اسكەري كۇشپەن زورلاپ كوشىرەدى. «1881 جىلدان 1884 جىلعا دەيىنگى ءتورت جىل ارالىعىندا پاتشالىق رەسەيدىڭ ىلەدەن قايتارىپ كوشىرىپ كەتكەن البان، سۋان رۋلارىنىڭ ءتۇتىن سانى 5 مىڭعا جەتكەن».(«ءحىح عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسى، حح عاسىردىڭ باسىندا ىلەنىڭ شىعىس وڭىرىنە قونىس اۋدارعان قازاقتار»، باقىت ەجەنقانۇلى ءۇرىمجى، 1987 جىل، 14-بەت). 1881-1884 جىلدارداعى شەگارا ءبولىنىسى كەزىندە ىلە تۇرعىندارىنان 70 مىڭداي ادام رەسەيگە زورلاپ كوشىرىلگەن، ونىڭ كوبى ۇيعۇرلار مەن دۇڭگەندەر بولسا، 20 مىڭدايى قازاقتار ەكەن. «ىلە بويى، كۇنەس، تەكەستەن كوشىرىلگەن البان، سۋان ەلدەرنىڭ ءتۇتىن سانى بەس مىڭعا جەتكەن». («ىلە تاريحي ماتەريالدارى»، 19-كىتاپ، 172-بەت). ال ورىس تاريحشىسى يۋ.بارانوۆانىڭ دەرەكتەرىندە: «قورعاس پەن التىن-ەمىل اراسىنا ەكى مىڭ ءۇي سۋان، ال ىلەنىڭ وڭتۇستىگىنە ءۇش مىڭ ءۇي البان كوشىپ كەلدى» دەپ كورسەتىلگەن. («شىعىس تانۋ سەكتورنىڭ ەڭبەكتەرى»، الماتى،1959 جىل، 1-توم). ورىس تاريحشىسى يۋ.بارانوۆانىڭ جازباسىنداعى سول كەزدەگى ىلە اڭعارىنداعى ءۇش بولىس ەل ياعني ۇش مىڭ وتباسى البان ەلى پاتشالىق رەسەي قارماعىنا تۇگەل ءوتىپ كەلدى دەگەنى قاعاز بەتىندەگى تۇسپال عانا. مولشەرمەن ەكى بولىستاي ەل كوشىپ، ءبىر بولىستاي ەل كوشپەي قالعان ەكەن. تاريحي شىندىققا جۇگىنسەك، ىلە اڭعارىنا بىتىراپ كەتكەن حالىقتى جيناۋعا ارناۋلى شەرىكتەر جاۋاپتى بولىپتى، شەرىكتەرگە جازىقتاعى ەلدى جيناۋ وڭاي بولعانمەن، تەكەستىڭ كوكسۋ، ءۇش قۇشتاي، تەگەرەك، بوزادىر قاتارلى تاۋلى وڭىرلەرىندەگى ەلدى تولىق جيناۋ قيىنعا ءتۇسىپتى. ال زورلىقپەن كوشىرىلگەن ەلدىڭ ءبىر بولەگى سولداتتاردىڭ كۇزەتى بوساعان سوڭ ۇيرەنشىكتى جەرلەرىنە قايتا ورالعان ەكەن. «اينالاسى ەكى-ءۇش جىلدىڭ ىشىندە كەتكەندەردىڭ كوبى ىلە ايماعىنداعى ۇيرەنشىكتى مەكەندەرىنە مىڭداعان ۇيلەر كەلىپ ۇلگەرىپتى». («الباندار»، جالەل ايدارقانۇلى، الماتى، انارىس باسپاسى، 2012-جىل، 368-بەت).

چيڭ ۇكىمەتى ىلەنى قايتارىپ العان سوڭ، 1882 جىلدان باستاپ ىلە قازاقتارىنا بۇرىنعىداي اقالاقشىلىق باسقارۋ ءتۇزىمىن جولعا قويعان. لاي حۇڭبو بىلاي دەيدى: «حىحعاسىردىڭ ورتا شەنىنەن سوڭ، قازاقتار ىلەگە كوپتەپ كوشىپ كەلدى. گۋاڭشي پاتشا جىلدارىندا چيڭ پاتشالىعى ورداسى ۇيعۇرلاردىڭ بەكتىك تۇزىمىنە ەلىكتەپ، قازاقتارعا ءبىر تايجى، 4 اقالاقشى، 4 مامپاڭ، 24 زاڭگى، 27 كۇندە، 77 ەلۋ باسى، 4 باس شارلاۋشى، 27 كىشى شارلاۋشى، جينى 117 مانساپتى تاعايىندادى. قازاقتارعا قاتىستى ىستەردىڭ بارلىعى گەنەرال جامبىلىنىڭ باسقارۋىندا بولدى». (ىلە تاريحي ماتەريالدارى، 11 دەن 15 كە دەيىنگى توپتاما كىتاپ، 7-بەت). دەمەك، چيڭ ۇكىمەتى قىزاي ەلىنە 3 اقالاقشى، ال پاتشالىق رەسەي ىلەنى وتارلاپ تۇرعانداعى ءۇش بولىس البان ەلىنىڭ اتا قونىسىندا تۇراقتاپ قالعاندارىنا ءبىر اقالاقشى تاعايىنداپتى. ىلە گەنەرال مەكەمەسىنىڭ بەكىتۋىمەن 1882 جىلى تەكەستى نەگىز ەتكەن ءبىر اقالاقشى ەل بولىپ ۇيىسىپ، داداي الجانبايۇلى اقالاقشى، جانسەيت قاۋمەنۇلى مامپاڭ بولىپتى. كەيىن ءۇش اقالاقشى، ودان التى اقالاقشى ەلگە كوبەيىپتى.

قىزاي ەلىنىڭ ىلە اڭعارىنا قونىس اۋدارۋ بارىسى

چيڭ ۇكىمەتى 1882 جىلى ناۋرىز ايىندا ىلەنى قايتارىپ العان سوڭ، ىلە اڭعارىنداعى جايىلىمدار نەگىزىنەن بوس قالعاندىقتان تارباعاتايدىڭ سولتۇستىگى مەن بۇراتالا وڭىرىندەگى قىزاي ەلىنىڭ اتقا مىنەرلەرى قاسيەتتى قىزاي انانىڭ «ەل ءوسىپ جەردەن قىسىلساڭدار، اكەم بايدىبەكتىڭ اتا مەكەنى ىلەنى تابىڭدار» دەگەن وسيەتى بويىنشا «ورىسقا ەمەس، چيڭ پاتشالىعىنا قارايمىز» دەپ ىلە گەنەرال مەكەمەسىنە وزدەرىن ىلە اڭعارىنا ورنالاستىرۋدى تالاپ ەتەدى. ىلە گەنەرالى جين شۇن قىزاي تايپاسىنىڭ بۇرىن تارباعاتاي سانزان ۋازىرىنە قارايتىنىن ەسكەرىپ، سول كەزدەگى تارباعاتاي سانزان ءۋازىرى شي لۇننىڭ ادام جىبەرىپ ولاردى تارباعاتايعا ورنالاستىرۋىن تالاپ ەتەدى. الايدا، تارباعاتايدا ورنالاستىراتىن بوس جەر بولماعاندىقتان بۇراتالانىڭ تاۋلى وڭىرلەرىندە مال باعۋىنا ۋاقتىلى بۇيىرىق بەرگەن. كوپ وتپەي ىلە گەنەرال مەكەمەسى قىزاي ەلىنىڭ ىلە اڭعارىنا قونىستانۋىنا رۇقسات ەتەدى. قاسيەتتى قىزاي انا ۇرپاقتارىنا مىناداي وسيەت قالدىرىپتى: «جاۋگەرشىلىك جويىلىپ، تىنىش بەيبىت زامان ورناعان دا، كەيىنگى ۇرپاقتارىم مەنىڭ اتامەكەنىم ىلەگە بارىپ قونىستانسىن». («مۇرا»،1999 جىل، 3-سان،30-بەت).

«جاتاتىن ۇلى جۇزگە ءۇيسىن قانداي،
ءۇيسىيۋىننىىڭ تۋاجاتى بايدىبەك باي.
كۇنبيبى بايدىبەكتىڭ كۇندەي قىزى،
اتانعان كەيىن كەلە انام قىزاي». («ەسەنكەلدى» داستانىنان).

1882 جىلى ىلە گەنەرالى قۇدايمەندى تورەنى قىزاي تايپاسىنىڭ تايجىلىگىنە تاعايىندادى، ول قىزاي تايپاسىنىڭ ءۇش اقالاقشىسىنىڭ ۇستىنەن قارادى. ساسان، بوقاش، بايەكە قىزاي ەلىنىڭ اقالاقشىسى بولىپ تاعايىندالدى، ولارعا 3-دارەجەلى ۇكى تاعۋدى ىلتيپات ەتتى. بايبولات اقالاقشىلىق مانساپ تيمەگەندىكتەن وكپەلەپ قازىمبەت، قوڭىرباي، تاستەمىر، شوبان قاتارلى ءتورت رۋدان 100 دەن استام وتباسىن باستاپ پاتشالىق رەسەي تەريتورياسىنا ءوتىپ كەتەدى. 1883 جىلى 7-ايدا ساسان، بوقاش، بايەكە وزىنە قاراستى رۋلاردى باستاپ ءۇش باعىتپەن ىلە اڭعارىنا كوشەدى. بوقاشتىڭ باسقارۋىنداعى تاڭىربەردى رۋلارى قارابۇقا اسۋىنان اسىپ، سايرام كولىن جاعالاپ، تالقىدان اسىپ، قاس، كۇنەس وزەندەرنىڭ اڭعارىنا كوشىپ بارادى. ساساننىڭ باسقارۋىنداعى بەگىمبەت-دەربىس رۋلارى جىڭ وڭىرىنەن اتتانىپ، كوكقامىر تاۋىنان اسىپ، كۇنەس وزەننىڭ وڭتۇستىك جاعاسىنا كوشىپ بارادى. بايەكەنىڭ باسقارۋىنداعى تىلەۋبەردى، تىلەۋقابىل رۋلارى كۇنەستىڭ شىعىسىنداعى تاۋلى وڭىردەن اسىپ ءوتىپ، كۇنەسكە كەلەدى، ونان سوڭ ىلە اڭعارنىڭ باسقا جەرلەرىنە بىتىراي قونىستانادى.

چيڭ ۇكىمەتى جوڭعار بۇلىگىن تىنىشتاندىرعاننان كەيىن، قىزاي ەلى مولشەرمەن 1760 جىلدارى اياكوزدەن تارباعاتاي وڭىرىنە كوشە باستاعان. «تارباعاتايعا تاياۋ جەردەگى (كەيىنگى پاتشالىق رەسەيدىڭ لەپسى اۋدانى) بايجىگىت، قىزاي رۋلارى». (ۆەنيكوۆ شىعارمالارى مالي مان اۋدارعان، «جوڭعار شەگاراسىنداعى تۇرعىنداردى تەكسەرۋ»، «شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى عىلىمي جۇرنالى»، 1980 جىل، 3-سان). چيڭ حاندىعىنىڭ ەستەلىكتەرىندە وسى مەزگىلدەردە «قىزاي ەلىنىڭ تارباعاتاي سانزانىنا قارايتىندىعى» قاتىرەلەنگەن. («شىنجاڭنىڭ قاريتالى شەجىرەسى» شەجىرە ءبولىمى، 16-توم، 5-بەت). ال پاتشالىق رەسەيدىڭ تاريحي ماتەريالدارىندا «قىزاي ەلىنىڭ بارلىق تاۋىندا كوشىپ-قونىپ» جۇرگەنى قاتىرەلەنگەن. (ي.ۆ.بابكوۆ: «باتىس سىبىردەگى قىزمەتىمنەن ەسكە العاندارىم» 1859- 1875 جىلدار، بەيجىڭ، 1973 جىل، 1-كىتاپ، 130-بەت). قىزاي ەلى تارباعاتايدىڭ توقتابارلىق، ورقى، مايلى-جايىر تاۋلى ءوڭىرىن جانە ەمىل وزەننىڭ ەكى جاعاسىنداعى كەڭ بايتاق ساحارادا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن، 1865 جىلى1-ايدىڭ 27-كۇنى شاۋەشەكتە دۇڭگەن كوتەرىلىسى تۋىلدى، قىزاي ەلى دە كوتەرلىسكە بەلسەنە قاتىناستى. 1866 جىلى 4-ايدىڭ 1-كۇنى كوتەرلىسشىلەر شاۋەشەكتى باسىپ الىپ، چيڭ ۇكىمەتىنىڭ شاۋەشەكتەگى بيلىك ورگاندارىن جويدى. بىراق ىشكى-سىرتقى كۇشتەردىڭ باسىمىنا توتەپ بەرە الماي 6, 7-ايلاردا دۇڭگەن-قازاق كوتەرلىسشىلەرى شاۋەشەكتەن شەگىنىپ شىقتى. ولاردىڭ كوپ بولەگى كورقاراسۋعا (شيحۋعا) باردى. «ولار (دۇڭگەندەردى ايتىپ وتىر، - اۆتور) مال-مۇلكىمەن شاۋەشەكتەن شەگىنىپ، وداقتاستارى بايجىگىت، قىزاي، ءدورتۋىل رۋلارىمەن ماناس توڭىرەگىنە جوتكەلىپ بارىپ، كۇيتۇن دەگەن قىستاق قۇردى».(«ورتا ازيانى باعىندىرۋ تاريحى»، م.ا.تەرەنتيەۆ قىتاي تىلىندە، ساۋدا باسپاسى، 1983-جىلى 3-اي، ءبىرىنشى باسىلىمى 2-ءبولىم، 13-بەت). ماناس وڭىرىنە بارعان قازاقتاردىڭ ءبىر بولەگى چيڭ ارمياسىنىڭ قىسىمى مەن جايلىم جەتىسپەگەندىكتەن جەتىسۋ-سەمەي وڭىرەنە كوشىپ كەتتى. ال قىزاي ەلىنىڭ كوپ بولەگى 1869 جىلدىڭ الدى-ارتىنان 1883 جىلى 7-ايدا ىلە اڭعارىنا كوشكەنگە دەيىن تارباعاتايدىڭ سولتۇستىگىندەگى تاۋلى وڭىرلەر مەن بۇراتالا ويپاتى، سايرام كولىنىڭ توڭىرەگىندە كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. «...بۇرىن ءدوربىلجىن، تولى اۋدانى كولەمىندە تۇراتىن قازاقتىڭ قىزاي رۋى سوعىستىڭ الا-شاپقىنىنان قاشىپ، ەرەنقابىرعانى جيەكتەي كوشىپ، ءۇرىمجى وزەننىڭ جوعارعى اعىسىنا دەيىن باردى، كەيىن ءتاڭىر تاۋىن بويلاي باتىسقا بەتتەپ، سوڭىندا ىلە اڭعارىنا قونىس تەپتى». («شىنجاڭ قازاقتارنىڭ قونىس اۋدارۋ تاريحى» قىتايشا، ءۇرىمجى، شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى، 1993 جىلى 12-اي، 1-باسىلىمى، 220-بەت). قىزاي ەلىنىڭ كوشى-قونى تۋرالى بۇدان باسقا دا جازبا دەرەكتەر بار. «تارباعاتايدان شەگىنىپ شىققاننان كەيىن، قىزاي تايپاسىنىڭ باسىم كوپشىلىگى اينالىپ بۇراتالا ويپاتى مەن سايرام اڭعارىنا كوشىپ كەلدى. 1869 جىلدىڭ الدى-ارتىن 1883-جىلى 7-ايدا (گۋاڭشيدىڭ 8-جىلى 6-اي) ىلە اڭعارىنا كوشكەنگە دەيىن، قىزاي تايپاسى باستان-اياق وسى ءوڭىردى قيمىل ورتالىعى ەتتى». (ي.ۆ.بابكوۆ: «باتىس سىبىردەگى قىزمەتىمنەن ەسكە العاندارىم» 1859 – 1875 جىلدار، بەيجىڭ، 1973-جىل، 1-كىتاپ، 213-بەت).

1900 جىلى 5-ايدا كۇنبولات بايبولاتۇلى پاتشالىق رەسەي ازاماتتىعىنا ءوتۋدى قالاماي، بۇرىن اكەسى بايبولات باستاپ شار پاتشا جەرىنە ءوتىپ كەتكەن ەلدى باستاپ ىلە اڭعارىنا كوشىپ كەلۋدى تالاپ ەتتى، ءارى ىلە گەنەرال مەكەمەسىنىڭ رۇقساتىن الدى. سول جىلى 6-ايدا 130 وتباسى، 513 ادامدى باستاپ ىلەگە كوشىپ كەلدى.

پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ەزگىسىنە قارسى 1916 جىلعى قارقارا كوتەرلىسىندەگى ۇلكەن قىرعىنشىلىق سالدارىنان حالىق جاپپاي ىلە اڭعارنىڭ شىعىسىنا قونىس اۋدارعان. كەلەسى جىلى ەكى ەلدىڭ كەلىسىمىمەن بۇل ەلدىڭ باسىم كوپشىلىگى قايتارىلدى. تاعى دا 1930 جىلدارداعى كەڭەستەر وداعىندا بولعان اشارلىق سالدارىنان حالىق سولتۇستىك شىنجاڭ وڭىرىنە كەڭ اۋقىمدى قونىس اۋدارىپ، قايتپاي تۇراقتاپ قالعان.

دەمەك، چيڭ ۇكىمەتى جوڭعارلاردى تىنىشتاندىرعاننان كەيىن قازاقتىڭ ءبىر ءبولىم رۋ-تايپالارى پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا باتىل قارسى تۇرىپ اتامەكەنى  ىلە، التاي، تارباعاتاي وڭىرىنە قايتا ورالا باستايدى.

ءمۇراتالى ماشىرەپۇلى،

ىلە پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلوسوفيا ءپانىنىڭ ماگيستيرى، ۇلتتانۋ ءپانىنىڭ دوكتورى.

ماقالانى توتە جازۋدان اۋدارىپ دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz