قىش قۇمان – قازاق حالقىنىڭ كونە داۋىردەن كەلە جاتقان اسحانالىق ىدىستار توبىنا جاتادى. پايدالانۋ ماقساتى سۇيىق تاعامدى (سۋسىندار، سۋت جانە ت.ب.) تاسىمالداۋ جانە ساقتاۋعا ارنالعان قىش ىدىس بۇگىندە اناعا قۇرمەت مۋزەيىنىڭ «ىدىستار ەۆوليۋتسياسى» ەكسپوزيتسياسىندا كورمەگە قويىلعان.

قىش قۇماندى مۋزەي قورىنا قازاق كينو جانە تەاتر ونەرىندە وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىرعان دارىندى ارتيست ومىرزاقوۆا ءامينا ەرعوجاقىزىنىڭ وتباسى (نەمەرەلەرى) تابىستاعان. بۇگىندە مۋزەيدىڭ قوسىمشا قورىنا تۇراقتى ساقتاۋعا الىنعان قىش قۇماندى ءامينا اپامىزعا كەزىندە سىيعا بەرگەن كورىنەدى. ال قىش ىدىستىڭ ءوزى سىرداريا وڭىرىندەگى ورتاعاسىرلىق ساۋران قالاسىنان تابىلعان دەسەدى.

قىش قۇماننىڭ ءبۇيىرى شار تارىزدەس، سۋ اعار مويىنى بۇيىرىنەن شىعارىلعان. ال ىدىستىڭ قاق ورتاسىنان قيعاش شىققان تۇتقا سۋ اعار موينىنا بارىپ جالعاسادى. قۇماننىڭ ەرنەۋىنىڭ ديامەترى – 2,8 سم; تۇتقاسىنا دەيىنگى بيىكتىگى – 18,5 سم; ءتۇبىنىڭ ديامەترى – 8,1 سم; شار تارىزدەس ءبۇيىرىنىڭ ديامەترى – 13,2 سم جانە قۇماننىڭ يىعىنا دەيىنگى جالپى بيىكتىگى – 12,3 سم. بۇيىرىنەن جوعارى قاراي اينالا وسىمدىك ستيلىندە قىزىل-قوڭىر ءتۇستى انگوبپەن ورنەك تۇسكەن. بىرقاتار ورنەكتەر ارابشا جازۋعا دا كەلەدى.

قىش قۇماننىڭ تاريحي-ارحەولوگيالىق پاراللەلدەرى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىندەگى ورتاعاسىرلىق ەسكەرتكىشتەردە كەزدەسەدى. مىسالى، ە.ي. اگەەۆا مەن گ.ي. پاتسەۆيچتىڭ زەرتتەۋلەرىندە ۇقساس قۇماندار تابىلعان. الايدا بۇيىرىندەگى ورنەكتەر/ورنامەنتتەرى سىزىق تۇرىندە تۇسكەن. اۆتورلار قىش قۇماندى – VIII-X عاسىرلارمەن مەرزىمدەپ، قارلۇق كەزەڭىنە جاتقىزادى.

ت.ن. سەنيگوۆا زەرتتەۋلەرىندە ەجەلگى تاراز قالاسىنان دا وسىعان ۇقساس قۇماندار انىقتالعان. الايدا تارازدىق قۇمانداردىڭ ەرنەۋلەرى ۇلكەن بولىپ كەلۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ت.ن. سەنيگوۆا قۇمانداردى VIII-XI عاسىرلارمەن مەرزىمدەيدى.

ە.ا. سماعۇلوۆتىڭ قاراتوبە (ەجەلگى ساۋران) قالاسىنداعى زەرتتەۋلەرىندە ءبىزدىڭ قاراستىرىپ وتىرعان قۇمانعا  ۇقساس ىدىستار تابىلعان. عالىمنىڭ زەرتتەۋلەرىندە قاراستىرىلعان قۇماننىڭ ولشەمدەرى ءبىزدىڭ زەرتتەپ وتىرعان قۇمانعا وتە جاقىن. سونىمەن قاتار، مۇنداي قۇماندى مۇسىلمان قاۋىمنىڭ ءدىني عۇرىپتىق امالداردى ورىنداۋ الدىندا جۋىنۋعا پايدالانۋى مۇمكىن دەپ كورسەتەدى. الايدا، وسى ءتيپتى قۇماندار ورتا ازيادا كوپ تارالماعانىن جانە پايدالانۋ ماقساتى تەك جۋىنۋعا عانا ەمەس، اسحانالىق ماقساتتا دا قولدانىلعانىن تىلگە تيەك ەتەدى.

ولاي بولسا، اناعا قۇرمەت مۋزەيىنىڭ ەكسپوزيتسياسىنان ورىن العان قىش قۇماندى ارحەولوگيالىق ۇقساستىقتارىمەن سايكەستەندىرىپ، الدىن-الا بولجام بويىنشا VIII-X عع. مەرزىمدەۋگە بولادى. قۇماننىڭ ءوز زامانىندا قانداي ماقساتتا قولدانىلعانىن قازىر ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. الايدا، عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىندە اسحانالىق ىدىس نەمەسە ارنايى جۋىناتىن قۇمان رەتىندە پايدالانۋى مۇمكىن دەگەن پىكىرلەرگە قاراپ، ءارى قۇماننىڭ ارنايى شارىقتا وتە ساپالى جاسالعانىن ەسكەرە كەلە، ورتاعاسىرداعى داۋلەتتى وتباسىنىڭ اسحانالىق نەمەسە تۇرمىستىق جاعدايلارىندا قولدانعان بولۋى مۇمكىن دەپ تۇجىرىمدايمىز. قۇماننىڭ بۇيىرىندەگى جازۋدىڭ اراب گرافيكاسىنا () سايكەس ەكەنى بايقالدى. اراب تىلىندەگى اتالعان ءسوز – «بىلەتىندەر» نەمەسە «بىلەدى» دەپ اۋدارىلادى. دەگەنمەن، قۇمانداعى جازۋ ءالى دە تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىنى انىق.

تىلەۋبەرگەن بالگۇل ساپاربەكقىزى،

اناعا قۇمەت مۋزەيىنىڭ ەكسكۋرسيا جەتەكشىسى

Abai.kz