تاققا تالاس، ديناستيالار اراسىنداعى كۇرەس، قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى: قازاق حاندىعى تۋرالى ارنايى كۋرس جارىق كوردى. 

Qalam تانىمال تاريحشى سۇلتان اكىمبەكوۆتىڭ قازاق حاندىعى تۋرالى ارنايى كۋرسىن باستادى. كۋرستىڭ جاريالانعان ءبىرىنشى بولىمىندە جوشى ۇلىسى، ياعني التىن وردا ىدىراعان سوڭ جانە قازاق حاندىعى قۇرىلاردىڭ الدىندا بولعان وقيعالار سيپاتتالادى.

XV عاسىردا جوشى ۇلىسىنىڭ سول قاناتى بولعان ايماقتا ءوڭىردىڭ ساياسي كارتاسىن ايقىنداپ بەرىپ كەتكەن بيلىك كۇرەسى باستالدى. سۇلتان اكىمبەكوۆ اۋلەتتەر اراسىنداعى سوعىستاردىڭ قالاي باستالعانىن، ەشكىم كۇتپەگەن وداقتاردىڭ قالاي پايدا بولعانىن جانە بۇل تالاسقا شىڭعىس حاننان تاراعان ۇرپاقتان بولەك تۇلعالاردىڭ نە سەبەپتى قاتىسقانىن تالدايدى.

قازاق قالاي پايدا بولدى؟

كۋرستىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە سۇلتان اكىمبەكوۆ قازاق، وزبەك، نوعاي سەكىلدى جاڭا ەتنيكالىق بىرەگەيلىكتىڭ قالاي قالىپتاسقانىن دا سيپاتتايدى.

«وزبەك، موعول، قازاق، شاعاتاي، نوعاي، قىرىم تاتارى جانە باسقا جالپىلاما اتاۋلاردىڭ پايدا بولۋ زاڭدىلىعى تۋرالى ايتا كەتۋ قاجەت. مۇنىڭ بارلىعى موڭعول حان يمپەرياسى قۇرىلعان ساتتە پايدا بولعان مەملەكەتتىك ءداستۇر داعدارىسقا ۇشىراعان كەزدە قالىپتاستى. بۇعان دەيىن ءتۇرلى موڭعول مەملەكەتىنىڭ نەگىزگى قۇرىلىمدىق بىرلىگى — شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ بەلگىلى ءبىر وكىلى باسقارعان ۇلىس بولعان ەدى», — دەپ جازادى تاريحشى Qalam-داعى ماقالادا.

اكىمبەكوۆ XIV عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن تايپالىق وداقتار جەكە-دارا سۋبەكت بولماعانىن ايتادى. الايدا شىڭعىس حان اۋلەتىنە ءتان ساياسي ءداستۇر داعدارىسى كۇشەيۋىمەن ساياسي جۇيەدە ەرەكشە كوزگە تۇسكەن تايپالار الدىڭعى قاتارعا شىقتى. ولار ءوز بەتىنشە ەركىن ارەكەت ەتە باستادى جانە جاڭا اسكەري تاپقا اينالدى.

كەرەي مەن جانىبەكتىڭ كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتىنەن ءبولىنۋ تۋرالى شەشىمى ساياسي قادام بولاتىن. الايدا جاڭادان قۇرىلعان مەملەكەتكە ادال تايپالار موعولستانعا ەرە باردى جانە ولارعا قاتىستى «قازاق» اتاۋى قولدانىلدى. بۇل كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتىنەن ءبولىنىپ شىققان جۇرتتىڭ باسقا ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن قاجەت بولدى.

«قازاق» اتاۋىنىڭ پايدا بولۋى جايلى

سۇلتان اكىمبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، XV عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا بۇل تەرمين شىڭعىس حان اۋلەتىنە ءتان ءداستۇر تارالعان بارلىق جەردە كەڭىنەن قولدانىلعان ەكەن. ول ءتۇرلى موڭعول مەملەكەتىندەگى بەلگىلى ءبىر ادامنىڭ نەمەسە توپتىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسىنىڭ وزگەرۋىن بىلدىرگەن.

اۆتور تاريحي جىلنامالاردان تيمۋريد ءابۋ سايد جانە ءۋايىس حان سەكىلدى تۇلعالاردىڭ ءوزى ءومىرىنىڭ ءتۇرلى كەزەڭىندە «قازاق بولىپ» جۇرگەنى سيپاتتالاتىن مىسالدار كەلتىرەدى. سونداي-اق ول «قازاق» دەگەن تەرميننىڭ اۋەلىدە اسكەري ىسكە قاتىستى بولعانىن اتاپ وتەدى.

«شىڭعىس اۋلەتى بيلەگەن مەملەكەتتەردەگى ساربازدار مەن اقسۇيەكتەر نە سوعىس جاعدايىندا، نە اسكەري جەڭىلىسكە ۇشىراۋىنا بايلانىستى مارتەبەسىن وزگەرتكەندە، نە بەلگىلى ءبىر ماڭىزدى وقيعاعا ارنايى دايىندىق جۇرگىزگەندە “قازاق” انىقتاماسى پايدالانعان. بۇل ءسوزدىڭ كەرەي مەن جانىبەك قازاق حاندىعىن قۇرعان كەزدە دە قولدانىستا بولعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. ۋاقىت وتە كەلە “قازاق” وسى مەملەكەتتىڭ حالقىن بىلدىرەتىن بولدى», — دەپ تۇسىندىرەدى تاريحشى.

Qalam كۋرسى قازاق حاندىعىنىڭ قالاي قۇرىلىپ، دامىپ، ىدىراعانىن جەڭىل تىلمەن سۋرەتتەيتىن بەس ماتەريالدان تۇرادى. سۇلتان اكىمبەكوۆ كۋرس فاكتىلەرمەن تانىستىرىپ قانا قويماي، ولاردى اۋقىمدى كونتەكست تۇرعىسىنان كورۋگە مۇمكىندىك بەرەتىنىن ايتادى:

«مەنىڭشە، قازاقستانعا ماڭىزدى سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ ماڭىزدى. سەبەبى بىزدە كوپ رەتتە تاريح بايانداپ قانا بەرەتىن سيپاتقا يە. راس، مۇنىڭ ماڭىزى وتە جوعارى، سەبەبى فاكتىلەر اتالادى. دەگەنمەن قويىلعان سۇراققا جاۋاپ تابۋ، پروبلەمانى ايقىنداۋ جانە تاقىرىپتى اشۋ دا قاجەت. مەن Qalam كۋرسىندا وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تابۋعا بولادى دەپ سانايمىن. بۇدان بولەك كۋرس جالپى جاعدايدى تۇسىنۋگە كومەكتەسەتىن اسپەكتىلەردى بايقاتادى», — دەپ سانايدى اۆتور.

بۇل كۋرس — تاريحي وقيعالاردى ءجاي عانا سيپاتتاۋ ەمەس، قازاق بىرەگەيلىگىنىڭ قالاي قالىپتاسقانىن جانە قازاق حاندىعىنىڭ پايدا بولۋىنا قانداي جايتتاردىڭ ىقپال ەتكەنىن تۇسىنۋگە دەگەن قۇشتارلىق. كۋرستا وقىرماندى قۇرعاق حرونولوگيا ەمەس، كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن دەرەكتەردى تەرەڭىنەن تالداۋ، كۇتپەگەن قورىتىندىلار مەن تاريحىمىزداعى باستى وقيعالاردى پايىمداۋ كۇتەدى.

«سۇلتان اكىمبەكوۆتىڭ كۋرسىندا اكادەميالىق دالدىك پەن بەينەلى، ۇعىنىقتى بايانداۋ ۇيلەسىم تاپقان. مۇندا قالىڭ وقىرمانعا بەيتانىس بولۋى دەرەكتەر تالدانىپ، تاريحتاعى نەگىزگى وقيعالار ەلەنىپ-ەكشەلەنەدى. اۆتور بولعان جايتتاردىڭ حرونولوگياسىن ۇسىنىپ قانا قويماي، ولاردىڭ سەبەبىن تۇسىندىرەدى جانە بەلگىلى ءبىر شەشىمنىڭ بۇتىندەي ايماقتىڭ تاعدىرىنا قالاي اسەر ەتكەنى جايلى ويىن بولىسەدى. بۇل كۋرس قۇرعاق دەرەكتەرمەن شەكتەلمەي، ءتىرى، ايرىقشا جانە كۇتپەگەن دۇنيەلەرگە تولى تاريحتى تانىعىسى كەلەتىن جاندارعا ارنالعان. ارينە، كۋرس پىكىرتالاس تۋدىرادى، وقىرماندى وزگە مالىمەتتەردى زەرتتەۋگە يتەرمەلەيدى، تاريحىمىزدى جاڭاشا تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى. الداعى ۋاقىتتا سۇلتان اكىمبەكوۆ كۋرسىنىڭ كەلەسى 4 ءبولىمىن جاريالايمىز، بۇدان بولەك ءبىز قازاق جانە تۇركى تاريحىنداعى كۇردەلى ءارى ماڭىزدى تاقىرىپتاردى اشاتىن جاڭا كۋرستاردى دا ۇسىناتىن بولامىز», — دەيدى Qalam باس رەداكتورى جار زاردىحان.

كۋرستىڭ كەلەسى بولىمدەرى Qalam سايتىندا ءار بەيسەنبى سايىن جاريالانىپ وتىرادى.

سۇلتان اكىمبەكوۆ – تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ازيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى (الماتى). قازاقستان تاريحىنا قاتىستى «دالا تاريحى: ەۋرازيا تاريحىنداعى شىڭعىس حان قۇرعان مەملەكەت فەنومەنى»، «رەسەي يمپەرياسىنداعى قازاقستان»، «توڭكەرىس پەن اشتىق قۇرساۋىنداعى قازاقستان» سىندى ىرگەلى ەڭبەكتەر سەرياسىنىڭ اۆتورى.

Qalam – قازاقستاننىڭ، ورتالىق ازيانىڭ جانە تۇركىم الەمىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە ارنالعان مۋلتيمەديالىق جوبا. جوبادا قازاقستان، اقش، كانادا، ۇلىبريتانيا جانە رەسەي سەكىلدى ءتۇرلى مەملەكەتتىڭ زەرتتەۋشىلەرىنەن تۇراتىن حالىقارالىق توپ جۇمىس ىستەيدى. Qalam ماتەريالدارى قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جارىق كورەدى.

ديماش زيادين

Abai.kz