قازاق اتتىڭ قۇلاعىندا ويناعان جىگىتتى ورتەكەگە تەڭەگەن. «ورتەكەدەي ورعىعان وڭعا-سولعا» دەپ باستالاتىن بۇل ويناقى ءاندى ەرتەرەكتە روزا اپامىز ءجيى ايتاتىن. سول ورتەكەمىز قازىر حالىققا تاۋتەكە دەگەن اتپەن ءمالىم. كەيدە «تاۋ ەشكىسى» دەپ تە اتايدى. تاۋتەكە – ەشكى تۇقىمداسىنا جاتاتىن اشا تۇياقتى جانۋار. دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى – 160 سم، بيىكتىگى – 100 سم، ال سالماعى 100 كگ. مۇيىزدەرى قىلىش تارىزدەس قايقى. تەكەسىنىڭ ءمۇيىزى جۋان ءارى ۇزىن. قويدان ايىرماشىلىعى – دەنە تۇرقى ۇلكەندەۋ جانە ەشكى سەكىلدى جىلدام قيمىلدايدى.

جەلتوقسان ايىندا ورتەكەلەر، ارقار، تاۋ ەشكىلەرى جەكە-جەكە شاعىن توپتارعا بولىنە باستايدى. بۇل «تەكەبۇرقىلداق» امالىنىڭ تايانعانىن بىلدىرەدى. جەلتوقساننىڭ اقىرعى ونكۇندىگىندە قازاق دالاسىندا قاتتى بوران سوعىپ، اۋا-رايى وزگەرەدى. قار بۇرقاپ، بوران سوعىپ، كۇن سۋىتادى. ءدال وسى كەزەڭدە تاۋ تەكەسى ماتالادى. ياعني، 2-3 كۇن ىشىندە كيىكتىڭ كۇيەگى جۇرەدى. وسى ۋاقىت ارالىعىن «ارقارجالاق»، «تەكەبۇرقىلداق» امالى باستالدى دەپ ەسەپتەيدى. ءۇي جانۋارلارى قوشقار مەن تەكەدەن كۇيەك شەشىلىپ، ونىڭ اۋىزىنا بيداي، تارى قۇيىپ «ءتول كوپ بولسىن» دەپ ساۋلىقتاردى ۇرىقتاندىرۋعا قوسادى. جابايى اڭداردان ارقار، قۇلجا، تاۋتەكە ۇيىرگە تۇسەر الدىندا بيىك جارتاسقا شىعىپ الىپ، قاۋىپسىز جەردى مەكەندەپ، جايىلماي تاس جالاپ، دەنەسىندەگى مايىن ارىلتۋ ءۇشىن، ەكى جۇماداي جارتاستا جاتادى. قازاق ەسەپشىلەرى ونى «ارقارجالاق» دەپ اتايدى. قاڭتار ايىنىڭ باسىندا ۇركەر شوق جۇلدىزىنا باس بەرىپ جاتادى دا، ۇركەر باتقان كەزدە تاستان اتىلىپ شىعىپ، ۇرعاشى ساۋلىقتارعا قاراي ۇمتىلادى. كەيبىرى ولەرمەندەنىپ تاستان ءۇشىپ ولەدى. كەيبىرى ساۋلىققا تالاسىپ ءسۇزىسىپ جارالانادى. بۇلار ءبىر اي شاماسىندا تاباندارىن شوپكە، جۇمساق جەرگە تيگىزبەي قاتتى تاستى باسىپ تۇرىپ، دەنەدەگى مايىن ارىلتادى. وسىنىڭ ءبارى ۇيىرگە تۇسۋگە، ۇرپاق جالعاستىرۋعا ارنالعان قوشقار، تەكەلەردىڭ ارەكەتى. ونى قازاق «تاسباستى» دەپ اتاعان. سوعان دەيىن ارقار، تاۋتەكە، قۇلجالاردىڭ تەكە-قوشقارلارى ۇيىرگە تۇسپەيدى. بۇل اڭداردىڭ تابيعىي سۇرىپتالاتىن جاراتىلىس بەرگەن زاڭى.

انە، ۇركەر شوق جۇلدىزىن ادام بالاسىنىڭ ەسەپشىلەر عانا ەمەس، جابايى اڭدار دا، ءوزىنىڭ جاراتىلىستىق ارەكەتىنە پايدالانادى. تابيعات اۋليەسى قازاق ەسەپشىلەرى جۇلدىزدىق امالداردى دا، دۇرىس ەسەپتەي بىلگەن.

اشا تۇياقتىلاردىڭ ىشىندەگى ۇزىن سۇيرىك ساقالدى، ايازعا وتە ءتوزىمدى ەڭ بيىككە كوتەرىلەتىن جانۋار نەبىر تابان تۇرماس تايعاناق قۇزداردا تاستان تاسقا 3-3,5 م. بيىكتەن ەمىن-ەركىن سەكىرەدى. وزدەرى وتە اقىلدى جانە ساق كەلەدى. ۇيىرىمەن 35-40 باسقا شەيىن جايىلعاندا بىرەۋى بيىك تاستىڭ باسىندا كۇزەتتە تۇرادى، قاۋىپ تونگەندە اياعىن تاسقا ۇرىپ، شاقىلداتىپ، «قاشىڭدار» دەپ بەلگى بەرەدى. تاۋدىڭ بيىك جارتاستى اسا قيىن جەرلەرىن مەكەندەيدى. ارقاردىڭ نەگىزگى ەكى جاۋى – قاسقىر جانە ادامدار. سودان كەيىن – سىلەۋسىن مەن ايۋ. قارلى شىڭداردىڭ پاتشاسى قار بارىسىنىڭ نەگىزگى جەمتىگى دە وسى تاۋ ەشكىلەرى. قار بارىسى تاۋەشكىلەردىڭ كۇزەتشىسى ىسپەتتى، ولاردى باعىپ جۇرەدى. جىرتقىشتىڭ تىرناعىنا تەك قارتايعاندارى، اۋرۋلارى نە جاس لاقتارى عانا ىلىگەدى. تۇتقيىلدان باسپاسا، بۇل جانۋاردىڭ جىلدامدىعىنا شاڭ دا ىلەسپەيدى.

قازاق دالاسىندا 16 مىڭنان استام ارقار قالعان. نەگىزگى قونىسى – تيان-شان، پامير، التاي تاۋلارىندا تىرشىلىك ەتەدى. بارلىق ورتا ازيا ەلدەرىندە ونىڭ ون ءتۇرى بولسا، سونىڭ بەسەۋى قازاقتىڭ دارحان دالاسىنا بەيىمدەلگەن. قازاقستاندا ونىڭ التى ءتۇرى مەكەندەيدى. التاي، قىزىلقۇم، قازاقستان، تيان-شان، قاراتاۋ جانە ءۇستىرت ارقارى.

حالقىمىز ونى قويعا ۇقساس جانۋارعا بالاپ، اسقان مەيىرىمدىلىكپەن قاراعان. ول – قازاقى سيپاتقا، قازاق تابيعاتىنا ءبىر تابان جاقىن اڭ. كۇز ايلارىندا ەركەكتەرى «ۇرپاق جالعاستىرۋ مارتەبەسىنە» يە بولۋ ءۇشىن قىزىل قانعا بويالعانشا مۇيىزدەسەدى. ادەتتە ەڭ مىقتى، دەنى ساۋى عانا بۇل مارتەبەگە قول جەتكىزىپ، ءبىر ءۇيىر «گارەمگە» يە بولادى. وسى تابيعي سۇرىپتاۋ ارقىلى ولار وزدەرىن ساقتاپ، ۇرپاق قالدىرادى. ءساۋىر، مامىر ايلارىندا لاقتايدى. ادەتتە ءبىر نە ەكى لاق تۋادى. لاقتارى سۇتپەن دە، شوپپەن دە قورەكتەنىپ، ءبىر ايدان سوڭ اناسىمەن جايىلىمعا شىعادى. تاۋتەكە تاۋ بەلدەۋلەرىندەگى شاعىن جايىلىمداردا تاڭەرتەڭ، كەشكە جايىلادى. كۇندىز ىستىقتان قورعانىپ، جارتاستاردىڭ استىنا جاسىرىنادى. قىس ايلارىندا تاۋداعى قالىڭ قارعا ومبىلاپ، تاماق تابۋى قيىنداعان كەزدە بوكتەرگە تۇسەدى. ءار الۋان شوپتەسىن وسىمدىكتەردىڭ بۇرشىكتەرىمەن، جاپىراقتارىمەن قورەكتەنەدى. تاۋتەكەنىڭ ەتى ادال، جەۋگە بولادى، ال تەرىسىنەن تون تىگەدى. ءمۇيىزىن قولعا تۇسىرگەندەر ساندىككە قابىرعاعا ءىلىپ قويادى. سانى جىلدان-جىلعا ازايىپ كەلە جاتقان كيەلى جانۋارلار قازىر الماتى قالاسىمەن ىرگەلەس جاتقان ىلە الاتاۋىندا، الماتى ۇلتتىق ساياباعى قورىعىندا ەرەكشە قورعالاتىن ايماقتى مەكەن ەتەدى. بۇل تابيعي كەشەندەردە تاۋتەكەنى اۋلاۋعا تىيىم سالىنعان.

تاۋ شاتقالدارىندا ءجيى كەزدەسەتىن بۇل اڭنىڭ قۇرمەتىنە الماتى وبلىسىنداعى ۇلكەن ەلدى مەكەن تەكەلى دەپ اتالادى. تاۋتەكە وڭتۇستىك ءسىبىر، ورتا جانە ورتالىق ازيا تاۋلارىندا، ونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ جوڭعار، كەتپەن، تەرىسكەي، كۇنگەي، ىلە الاتاۋلارىندا 2500-5000 م. بيىكتىكتە كەزدەسەدى. تابيعي جاعدايدا 12-14 جىل ءومىر سۇرەتىن ارقاردىڭ جاسىن مۇيىزىندەگى ساقيناعا قاراپ انىقتايدى.

ساق داۋىرىندە ارقار ەلدىكتىڭ رۋحتى سيمۆولى بولىپ سانالعان. ەسىك قالاسىنىڭ جانىنان تابىلعان التىن ادامنىڭ باس كيىمىنىڭ ەڭ جوعارى بولىگىندەگى التىننان قۇيىلعان ءمۇسىن سونىڭ ايعاعى. ەلىمىزدەگى تاستار مەن جارتاستاردا كيەلى جانۋاردىڭ پەتروگليفتەرى قاشالىپ سالىنعانى كيەلى جانۋارلاردىڭ وسىنداي ەرەكشە قاسيەتىنە بايلانىستى بولسا كەرەك. كيىز، تەكەمەت، كىلەم، ۇلتتىق كيىمدەردە ءالى كۇنگە ارقارمۇيىزدى ويۋ-ورنەكتەر بەينەلەنىپ كەلە جاتقانى - ورتەكەگە قاتىستى قازاقتىڭ مەيىرىمدى قارىم-قاتىناسى دەپ بىلەمىن.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz