جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ – سانقىرلى سۋرەتكەر

ءومىر، ونەر جولى

بيىل قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، حح عاسىردىڭ ۇلى اقىنى، جاۋھار جازۋشى، تاجىريبەلى ءتارجىمان، كەرەمەت كۇيشى، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ جاڭا ءانۇرانىنىڭ اۆتورلارلارىنىڭ ءبىرى، قازاقستان جاستار وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى جۇمەكەن سابىرجانۇلى ناجىمەدەنوۆتىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويى اتاپ وتىلەدى. وسىعان وراي  رەسپۋبليكالىق  «ءبىر ەل - ءبىر كىتاپ» اكتسياسىنا جازۋشى، اقىن، سىنشى، اۋدارماشى، سۋرەتكەر تاكەن الىمقۇلوۆ پەن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ شىعارمالارى ەنىپ وتىرعانى قانداي عانيبەت.

ج. ناجىمەدەنوۆ  1935 جىلى 28 قاراشادا اتىراۋ وبلىسىنىڭ قۇرمانعازى اۋدانىنداعى قوشالاق قۇمىنىڭ اشاق ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. رۋى – قوڭىر بورىك الاشا. ارعى اتالارى:  قالماتاي – توقپان – بەرلىباي – قارتپەنبەت (جىراۋ) – تاڭقاي – ستامعازى – ناجىمەدەن – سابىرجان – جۇمەكەن بولىپ كەلەدى. وسى اۋلەتتىڭ جالعىز ۇلى. اكەسى –سابىرجان 1939 جىلى 15 مامىردا 25 جاسىندا اسكەرگە الىنىپ، 1941-1942 جىلدارى سوعىسقا ءتۇسىپ، سودان حابارسىز كەتكەن. اناسى – ءمۇسليما ايدىنقىزى جۇمەكەن، ءسابيلا، جاڭىلسىن ەسىمدى ءۇش بالامەن اتا-ەنەسىنىڭ قولىندا قالعان.

1954 جىلى نۇرجاۋ كەڭەسىنە قاراستى لەنين اتىنداعى ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن جۇمەكەن «جاس قايرات» سەگىزجىلدىق مەكتەبىندە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرگەن. الماتىعا وقۋعا كەلگەن ول مەكتەپتە وزات وقىپ جۇرگەن قازاق ادەبيەتىنەن ەكىلىك باعا العان. سۋىق قولدىڭ ارالاسقانىن سەزسە دە دالەلدەيتىن دارمەن تابا الماي  ارىققا اياعىن مالىپ، نالىپ  وتىرعان بالانى كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان قازاق وفيتسەرى عۇبايدوللا ەرجانوۆ بايقاپ قالعان. بۇرىلىپ كەلىپ، جاعدايىن ءبىلىپ، ۇيىنە اپارىپ، قاراعاندىعا جۇمىسقا الىنىپ جاتقانداردىڭ قاتارىنا ىلىكتىرگەن. وسىلايشا قوشالاقتان قوڭىر مۇڭىن، قوڭىر دومبىراسىن قولتىقتاپ اتتانعان جىگىت الماتىدا از-كەم ايالداپ، قاراعاندىعا اتتانعان. ول 1955-1956 جىلدارى قاراعاندىداعى №33/34 شاحتادا كومباينشىنىڭ كومەكشىسى بولىپ ىستەگەن. كىشكەنتايىنان كۇي تارتاتىن بالانىڭ جۇمىستان بوس ۋاقىتتا دومبىرا شەرتىپ وتىرعانىن مايقۇدىق شاحتاسىنداعى كاسىپوداق ۇيىمىنىڭ باسشىسى اۋكەباي كەنجين كورگەن. كوركەمونەر ۇيىرمەسىنە، كەنشىلەردىڭ ءان-بي انسامبلىنە  قوسىپ، كاسىپوداقتاردىڭ بۇكىلوداقتىق بايقاۋىنا جىبەرتكەن. ماسكەۋدەگى ۇلكەن تەاتردا ونەر كورسەتىپ،  جۇلدەلى ورالعان جىگىتتىڭ  «وبالىنا قالمايىق» دەپ ارنايى جولداما اپەرگەن. ءسويتىپ، جۇمەكەن الماتى كونسەرۆاتورياسىنا وقۋعا تۇسۋگە كەلگەن.

اقىن ورىنداۋىنداعى كۇيلەر ەسكى، ءىرى كۇيلەر بولىپ كەلەتىن. ماسەلەن، «ناراتۋ»،  ابىلدىڭ ءوزى اتتاس كۇيى، مامەننىڭ «قايعىلى قارا»، «بالامايسان»، «اقشولپان» كۇيلەرىن اسقان شەبەرلىكپەن ورىندايتىن. اسىرەسە  داۋلەتكەرەيدىڭ «اقجەلەڭ»، اڭشىلىق»، «قوسىشەك»، «توپان» كۇيلەرىن جانە تاتتىمبەتتىڭ «سىلقىلداعى» مەن «سارىجايلاۋىن» قالىڭ  جۇرتشىلىق  تىڭداي بەرگىسى كەلەتىن.

1956-1959 جىلدارى قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ حالىق اسپاپتار بولىمىندە ءدارىس العان. جەتى جىل الماتىنىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەندەپ، پاتەر جالداپ جۇرگەن.

1959-1965 جىلدارى «جازۋشى» باسپاسىندا كىشى رەداكتور، 1965-1966 جىلدارى «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتى ادەبيەت جانە ونەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1966-1971 جىلدىرى قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا ادەبي كەڭەسشى بولىپ قىزمەت اتقارعان.

1971-1973 جىلدارى ماسكەۋدەگى الەكسەي ماكسيموۆيچ گوركي (ماكسيم پەشكوۆ) اتىنداعى جوعارعى ادەبي كۋرستا وقىعان. 1974-1978  جىلدارى  قازاق مەملەكەتتىك كىتاپ ساۋداسى جونىندەگى كوميتەتىندە رەداكتور، 1978-1983 جىلدارى «مەكتەپ» باسپاسى تاريح جانە گەورافيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت ىستەگەن.

اقىن 1963 جىلى ماسكەۋدە وتكەن جاس جازۋشىلاردىڭ IV كونفەرەنتسياسىنا  دەلەگات بولىپ قاتىسقان. 1967 جىلى «جوق، ۇمىتۋعا بولمايدى!» دەگەن داستاندار جيناعى ءۇشىن قازاقستان جاستار وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتانعان.

ج. ناجىمەدانوۆ ارتىنا  بەس تومدىق جىر جانە داستاندار جيناعىن، ءۇش رومانىن، كوپتەگەن حيكاياتتار مەن اڭگىمەلەرىن، اۋدارمالارىن قالدىرعان. 1966 جىلى شىعىستىڭ جەتى جۇلدىزىنان  ساعديدىڭ «بۋستان» داستانىن، 1973 جىلى تۇركيا اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن، 1980 جىلى الەكساندر الەكساندروۆيچ  بلوكتىڭ «زاۋال» داستانىن، اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ، سۋرەتشى ميحايل يۋرەۆيچ لەرمونتوۆ پەن ادۋىن اقىن ۆلاديمير ۆلاديميروۆيچ  ماياكوۆسكيدىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىن،  1981 جىلى اندرەي اندرەەۆيچ ۆوزنەسەنسكيدىڭ شىعارمالار جيناعىن  قازاق تىلىنە اۋدارعان. نيكولاي البەرتوۆيچ كۋننىڭ «گرەك اڭىزدارىن» تارجىمالاۋعا قاتىسقان. اقىننىڭ ولەڭدەرى شەتەلدەردە دە باسىلعان.

دۇنيەدە اقىن جۇرەگىنەن نازىك، بۇدان سەزىمتال، جارالانعىش، جابىرلەنگىش جاراتىلىس جوق. قانشاما  سالقىنقاندى دانىشپان بولعانىمەن ابايدىڭ دا، قانشاما ادۋىندى باتىر بولعانىمەن ماحامبەتتىڭ  دە جۇرەكتەرى سونشاما نازىك، ءالجۋاز تۇعىن. جالپى، وزگە جۇمىسباستى پەندەلەردەن ناعىز اقىنداردىڭ ەكى ءتۇرلى ايىرماسى، ەرەكشەلىگى بار: ونىڭ ءبىرىنشىسى - اقىننىڭ جۇرەگى، ەكىنشىسى - اقىننىڭ قيالى. جۇرەك پەن قيال ۇندەسكەندە عانا دۇنيەگە عاجايىپ جىرلار كەلەتىنى ايقىن. شىن اقىنداردىڭ ءومىرى مەن ولەڭىنىڭ اراسىندا كەرەعارلىق بولمايتىنى سوندىقتان. ج. ناجىمەدەنوۆ ءۇش رەت ينفاركت العان. 1983 جىلعى 22 قاراشادا 48 جاسىندا جۇرەك سىرقاتىنان باقيلىق بولعان.

سول جىلدىڭ جازىندا جۇمەكەن الداعى 50 جاسىنا وراي «جازۋشى» باسپاسىنان قوستومدىق تاڭدامالى شىعارمالار جيناعىن شىعارۋدى  سۇرانعانىمەن، ولار ماڭىنا جولاتپاي قويعان. اۋپىرىممەن 15  باسپاتاباق جاڭا كىتابىن جوسپارعا كىرگىزگەن ەكەن.

قالامگەردىڭ جارىق كورگەن كىتاپتارى: «بالاۋسا» (1961), «سىبىزعى سىرى» (1962), «ءوز كوزىممەن» (1964), «جوق، ۇمىتۋعا بولمايدى!» (1965, ەكى جىلدان كەيىن وسى جىر جيناعى ءۇشىن قازاقستان جاستار وداعىنىڭ سىيلىعىن العان), «جارىق پەن جىلۋ» (1966), «كۇي كىتابى» (1967), «مەزگىل اۋەندەرى» (1968), «ۆەسەننيە ۆەترى» (1969), «ۇلىم، ساعان ايتام» (1970), «قىزعالداق جايلى باللادا» (1971), «مەن تۋعان كۇن» (1972), «اق شاعىل» (رومان، 1973), «كىشكەنتاي» (رومان، 1975), «داڭق پەن داقپىرت» (رومان، 1977), «جەتى بوياۋ» (1979), «شۋاق» (1980), «اشىق اسپان» (1981), «تەمىرقازىق» (تاڭدامالى جىر جيناعى), «موە روجدەنيە» (1982), «قىران-قيا» (1984), «مەنىڭ توپىراعىم» (اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان، بىراق الا الماعان جىر جيناعى، 1985), «تەبە گوۆوريۋ، پوتوموك» (1986), «ۇرپاعىم، ساعان ايتام» (1988), «سولنتسەۆوروت» (1994), ءۇش تومدىق جىرلار مەن داستاندار جيناعى (1996-1997), «مەن - تامىرمىن» (2001), «قاسىرەت پەن قايسارلىق» (2001), «جۇمەكەن» - (اتىراۋ اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كىتاپحاناسى، 2002), «جاڭعىرىق»، «يا  ەست» (2003), «مەنىڭ قازاقستانىم»، قوستومدىق جىر جيناعى، «اسپان شاقىرادى» (2005).

2006 جىلى الماتىداعى «ءبىلىم» باسپاسىنان «ادەبي مەمۋارلار» سەرياسىمەن  «جۇمەكەننىڭ جۇرەگى» دەپ اتالاتىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ تۋرالى ەستەلىكتەر جيناعى  شىققان. سايدا جۇمەكەنقىزى ناجىمەدەنوۆا قۇراستىرعان بۇل كىتاپقا اقىن جايلى ەستەلىكتەر، ارناۋ ولەڭدەر مەن ماقالالار ەنگەن.

2021 جىلدان بەرى الماتىدا رەسپۋبليكالىق «جۇمەكەن» ادەبي-تانىمدىق جۋرنالى جارىق كورىپ كەلەدى. اقىلداستار القاسىنىڭ توراعاسى - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ساياسي عىلىم دوكتورى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ. قۇرىلتايشى ءارى باس رەداكتورى - «بولات مەديا» مەكەمەسىنىڭ ديرەكتورى بولات باتىر.

«مەنىڭ قازاقستانىم» ءانى وسىلاي جازىلعان... 

«مەنىڭ قازاقستانىم» - قازاق حالقىنىڭ ۇلتىق پاتريوتتىق رۋحىن، تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى پاش ەتەتىن ايگىلى ءان. بۇل ءاننىڭ ءسوزى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆكە، ال اۋەنى ءشامشى قالداياقوۆقا تيەسىلى. 1956 جىلى جازىلعان بۇل تۋىندى العاش رەت حالىققا ۇسىنىلعان ساتتەن باستاپ كەڭ تانىمالدىققا يە بولعان. اندە قازاقستاننىڭ كەڭ-بايتاق جەرى مەن تابيعاتى، ۇلتتىق ماقتانىش پەن ەلدىڭ بولاشاعىنا دەگەن سەنىم شىنايى تۇردە سيپاتتالعان.

ارادا 50 جىل وتكەننەن كەيىن، دالىرەگى 2006 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ءاننىڭ ماتىنىنە وزگەرىستەر ەنگىزىپ، رەسمي تۇردە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءانۇرانى رەتىندە قابىلدانعان. وسىلايشا  «مەنىڭ قازاقستانىم» - تەك پاتريوتتىق ءان رەتىندە عانا ەەس، ەلدىڭ مەملەكەتتىك  رامىزدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە ۇلكەن مارتەبەگە يە بولىپ وتىر.

1956 جىلى ج. ناجىمەدەنوۆ الماتىعا  كەلگەن. ونىڭ جاعدايىنا ابدەن قانىققان جەبەۋشىسى - قازاق وفيتسەرى ع. ەرجانوۆ بۇرىننان پالەندەي تانىس-بىلىستىگى جوق اتاقتى اكادەميك احمەت جۇبانوۆتىڭ تۋرا وزىنە ەرتىپ اپارعان. سول جەردە ونىڭ  ەكى-ءۇش كۇيىن تىڭداپ كورگەن احاڭ بىردەن قاراۋىنداعى جىگىتتەرىنە پارمەن بەرىپ، بۇرىنعى قۇدىقشى، كەشەگى شاحتەر جىگىتتى قۇرمانعازى اتىنداعى ايگىلى كونسەرۆاتورياعا وقۋعا قابىلداتتىرعان ەكەن. ءسويتىپ، ونى ۇلت اسپاپتار وركەسترىنىڭ ديريجەرى بولۋعا دايىنداپ جۇرگەن.

اقىن جۇمەكەن كونسەرۆاتوريادا وقىپ ءجۇرىپ كۋرستاس دوسى ءشامشى قالداياقوۆپەن بىرىگىپ 1956 جىلى اتاقتى «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىن شىعارعان. زايىبى نەسىپ مۇستاحوۆانىڭ ايتۋىنشا، اقىن بۇل ولەڭىن ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە جازىپ تاستاعان كورىنەدى. ال ساز ونەرىنىڭ «شاپپاي بەرى» ءشامشى  جونىندە ءسوز باسقا.

بۇل ءاننىڭ شىعۋ تاريحى قىزىق. سول كەزەڭدە قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىن - تەرىسكەيدىڭ استىقتى ولكەلەرى مەن باتىستىڭ مۇنايلى وڭىرلەرىن  ءبىرجولا رەسەيگە، ماڭعىستاۋدى تۇركىمەنستانعا  اپارىپ قوسىپ جىبەرەدى ەكەن دەگەن ساياسي وسەك بۇرق ەتە قالعان. ونىڭ الدىندا عانا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ەداۋىر جەرى كورشىلەس وزبەكستانعا ءوتىپ كەتكەندىكتەن، مۇنىڭ ءجاي قاۋەسەت ەمەس، كوپ ۇزاماي شىندىققا اينالاتىنى بۇرىنعى اقمولانىڭ باسىنا  تسەلينوگراد  قالپاعىن كيگىزىپ، تىڭ ولكەسى قۇرىلعاننان-اق بەلگىلى بولىپ قالعانداي تۇعىن. بىراق سول تۇستا تىرپ ەتىپ، تۇياق سەرپەر شاما جوق تۇعىن.

الايدا بارىنەن وزعانى – جاسى ەرەسەكتەۋ، تاجىريبەسى مولداۋ قوس ستۋدەنتتىڭ بىردەن اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ كەتكەن «مەنىڭ قازاقستانىم» اتتى ەكپىندى ءانى بولاتىن. جۇمەكەن مەن ءشامشىنىڭ «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانى -مەيلىنشە جۋاسىپ بارا جاتقان قازاق رۋحىن ءدۇر سىلكىندىرۋ ماقساتىندا تۋعان زەردەلى دۇنيە دەر ەدىك. سونىمەن قاتار اقىن جۇبان مولداعاليەۆتىڭ «مەن - قازاقپىن!»  اتتى قۇدىرەتتى داستانى - وسى قۇيتۇرقى ساياساتقا بەرىلگەن حالىق جاۋابى بولاتىن.

تۋعان ەل باسىنا تاعى دا قاتەر تونگەن 1986 جىلعى  جەلتوقسان وقيعاسى كۇندەرىندە الماتىداعى برەجنەۆ (قازىرگى رەسپۋبليكا)  الاڭىندا بۇگىنگى ازاتتىق ءۇشىن قان توككەن قازاق جاستارىنىڭ  اۋزىنان جۇمەكەن مەن ءشامشىنىڭ «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىنىڭ ايتىلۋى تەگىننەن تەگىن ەمەس تۇعىن. بۇل جايت ۇلتجاندىلىق رۋحقا شاقىراتىن اسەم اۋەندى ءان عۇمىرىنىڭ ماڭگىلىك ەكەنىن پاش ەتكەندەي بولعان.

قالامداس، زامانداستارى جۇمەكەن جايىندا...

ج. ناجىمەدەنوۆتىڭ پوەزياسى جونىندە ادەبيەتىمىزدىڭ كورنەكتى وكىلدەرى، قارىمدى قالامگەرلەر – ءابۋ سارسەنباەۆ، ءابدىلدا تاجىباەۆ، عافۋ قايىربەكوۆ، ءابىش كەكىلباەۆ، مۇقاعالي ماقاتاەۆ، زەينوللا سەرىكقاليەۆ،  قادىر مىرزاليەۆ،  تۇمانباي مولداعاليەۆ، نۇرلان ورازالين،  تەمىرحان مەدەتبەك، راحىمجان وتارباەۆ، ادىلعازى قايىربەكوۆ، ابزال بوكەن، اقىن شىعارماشىلىعىنان «جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ اقىندىعى»» تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان اتىراۋلىق قادىر يۋسۋپوۆ» («جۇمەكەن ەاجىمەدەنوۆتىڭ اقىندىعى»، الماتى قالاسى، «عىلىم» باسپاسى، 1995 جىل), تاعى باسقا اقىن-جازۋشىلاردىڭ   اۋىزشا جانە جازباشا لەبىزدەرى بارشىلىق.

«...ادەبي جىل قورىتىندىسى بولدى. ءابدىلدا تاجىباەۆ قادىر مىرزاليەۆ ەكەۋمىزدى سويىپ تۇرىپ ماقتادى. سودان بەرى مەنىمەن جۇرت امانداسپايدى. مەن نە ىستەيمىن؟  ونىڭ ماقتاعانىنا سەنىپ جاتقان مەن جوق. «ءوز كوزىممەن» (1964) عوي  باياعى.

ال پوەمالار تۋرالى  ەشكىم ۇندەمەيدى. تسك-عا ارىز ءتۇسىپتى دەگەندى ەستىدىم. (جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ سوعىستىڭ كۇلىن عانا جىرلايدى). بىراق تسك-داعىلار مەنىكىن دۇرىس دەپ تاۋىپتى...» (جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ 1965 جىلعى 13 ماۋسىمدا ورازبەك سارسەنبايعا جازعان حاتىنان ءۇزىندى).

سونىمەن قاتار ج.ناجىمەدەنوۆ  سىنشى دا. ونىڭ سىني  ماقالالارى دەگەندە الدىمەن «ولەڭگە قاتىستى ءسوز» (اقىن اقىن تۋرالى) جادىمىزعا ورالادى. وندا ول جۇماتاي جاقىپباەۆ، ەسەنعالي راۋشانوۆ، ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ جىرلارىنا تالداۋ جاسايدى.

ۇلتىمىزدىڭ كوركەمدىك ويىنا جاڭا ءسوز اكەلىپ قوسقانداردىڭ قاتارىندا اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ بار ەكەنىنە بۇگىندە ەشكىمنىڭ تالاسى جوق شىعار.

«...جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ مۇقاعالي ماقاتاەۆ اعاسى سياقتى «قازاقتىڭ كۇپى كيگەن قارا ولەڭىنە شەكپەن جاۋىپ» اۋرەلەنبەيدى، قازاق جىرىن الەكساندر سەرگەەۆيچ پۋشكين، اعىلشىن اقىنى دجوردج نوەل گوردون بايرون، نەمىس اقىنى يوگانن ۆولفگانگ فون گيوتە  ويلارىمەن قۇدىرەتتەندىرگەن اباي قۇنانباەۆ باباسىنا جاڭا بۋىن ولشەمدەرىن ەنگىزەدى. اقىن ولەڭدەرىنىڭ بۇل تۇستاعى ولشەمدەرى بىردە ون ءۇش، بىردە ون بەس بولىپ، مازمۇن تالابىنا لايىق قۇبىلىپ وتىرادى. ول مازمۇنعا  زالال كەلتىرەر، سىرەسىپ قالعان «تەمىر» ۇيقاسقا دا بارمايدى. وسى جولمەن قازاق پوەزياسىنىڭ گەوگرافيالىق شەڭبەرىن ۇلعايتىپ، امەريكانىڭ ۇلى دەموكرات  اقىنى ۋولت ۋيتمەن كەڭىستىگىنە شىعادى، كۇللى ادامزاتقا ورتاق بيىك ماقساتقا قانات قاعادى. امەريكان  اقىنى  ۋ. ۋيتمەن مەن قازاق اقىنى  جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ تولعانىستارىندا تاماشا ۇقساستىق، ۇندەستىك بار»، - دەپ تامسانعان ەكەن كەزىندە ءابۋ (ابۋعالي) سارسەنباەۆ سىندى ابىز اقىن.

اعا اقىنىمىز ءابدىلدا تاجىباەۆ ارىپتەس ءىنىسىنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي جازعان ماقالاسىندا: «جۇمەكەن پوەزياسى - ءبىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشىمىز، ءبىزدىڭ ەندى اشىلار التىن ساندىعىمىزدىڭ ءبىرى. ەشكىمگە ۇقسامايتىن اقىننىڭ ءاربىر شۋماعى - تىڭ قازىنالار»، - دەپ جازعان ەكەن. (قاراڭىزدار، «قازاق ادەبيەتى» گازەتى، 1985 جىلعى 22 قاراشا).

جۇمەكەن جايلى اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ: «جۇمەكەن - جۇمباق اقىن. تامىرىن تەرەڭگە سالعان، ويعا باي، تىلگە ساراڭ سۋرەتكەر. اقىن - جۇمەكەن، جۇمباق - جۇمەكەن ءبىزدىڭ  پوەزيامىزدىڭ بۇگىنگى دە، ەرتەڭگى دە قورىنا مىقتاپ جايعاسقان. ول وقىرمانى قۇرىماي، ءوزى دە قۇرىمايتىن سانالى، اقىلدى جىرلاردىڭ اۆتورى»، - دەپ ايتقانى بار.

«جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ ماعىناسى جاعىنان اسا باي مۇراسى - قازاق پوەزياسىنىڭ قازىناسىنا اينالىپ ۇلگەردى. ونىڭ شىعارماشىلىعى قازاق پوەزياسىنىڭ قازىرگى جەتكەن نىساناسى عانا ەمەس، ەشۋاقىتتا توزۋ بىلمەيتىن ماڭگىلىك قازىناسى». (عافۋ قايىربەكوۆ، «ۇلى اقىن ەدى جۇمەكەن»، «جالىن» جۋرنالى، №6, 1990 جىل).

«ءومىردىڭ  وزىندەگىدەي بوياۋ، ءومىردىڭ وزىندەگىدەي اۋەز-ىرعاق - اقىننىڭ كوركەمدىك مۇراتتارى. ول ءۇشىن - شىندىققا قيانات جاسايتىن اسىرە بوياۋ، اسىرە جەلپىنىستىڭ ءبارى جات. ايقاي سالىپ ارزانداتپا شىندىقتى! بۇل - جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ ازاماتتىق تا، اقىندىق تا كرەدوسى»، - دەگەن ەكەن ءابىش كەكىلباەۆ سىندى سۇڭعىلا سۋرەتكەر.

«جۇمەكەن كوزى تىرىسىندە-اق مىقتى اقىن رەتىندە مويىندالعان. قازاقستان جاستار وداعى سىيلىعىنىڭ العاشقى لاۋرەاتتارىنىڭ ءبىرى بولعان، بىراق تەرەڭدىك سىرى جوندەپ تانىلماعان. ءباسپاسوز بەتىندە كەرەعار، قايشىلىقتى قانشاما  پىكىرلەر ايتىلدى.  جىر جاراتىلىسىن ۇعىنۋ، قابىلداۋ باعىتىنداعى  سول سولاقاي، ءۇستۇرت تۇسىنىكتەرگە ەندى بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر كوزقاراسى قانداي؟ اقىن جۇرەگىنە اۋىر سالماق تۇسىرگەن جالا، ايىپتاردى ءوتتى-كەتتى دەپ ەسكەرمەۋگە بولا ما؟ سۇراۋسىز ەشنارسە قالمايتىنىن كەيىنگىلەرگە سەزدىرەر سىن ساباعىنىڭ ءبىرى وسى ەمەس پە؟ تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل ءبىزدىڭ  ادەبي تالعام، تانىم الەمىنىڭ وزىنشە ءبىر تاريحى بولۋعا ءتيىس»، - دەپ تولعانادى سارابدال سىنشى زەينوللا سەرىكقاليەۆ.

«جازعاندارىندا جارىق پەن جىلۋ، كۇنگەي مەن كولەڭكە، اقىل مەن اشۋ، مىنەز بەن ادەپ اركەز قاتار جۇرەتىن جۇمەكەن-جىردىڭ تابيعاتى - ءسوز بەن بوياۋعا قانىق بەينەلى جىردىڭ بيىگىنە كوتەرىلگەن ويى مەن سەزىمى قاتار كەلىپ شارپىسقاندا جۇرەك تورىنەن وت ورىلگەن وزگەشە كوركەم قۇبىلىس. كەيىنگىلەرگە سەزدىرەر سىن ساباعىنىڭ ءبىرى وسى.  (نۇرلان ورازالين، «جۇمەكەن-جىردىڭ جاراتىلىسى»، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 1996 جىلعى 10 قاڭتار).

«ازىرشە ءبىر نارسەنى عانا باتىل ايتۋعا بولادى. جۇمەكەن بۇرىن قانداي اقىن بولسا، قازىر دە سونداي اقىن. بۇرىن قانداي بەينەلى بولسا، قازىر دە سونداي بەينەلى. بۇرىن قانداي كۇردەلى بولسا، قازىر دە سونداي كۇردەلى. ساقالدارىنا اق كىرگەنشە پوەزيانى ءسابيدىڭ ساناماعى كورەتىن ءجاي سوزقۇمارلارعا جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ ولەڭدەرىن وقىماسا دا بولادى. ونىڭ جىرى، ادەبي مادەنيەتى وتە جوعارى، تۇسىنىكتەرى تەرەڭ، ۇعىمپاز وقىرماندارعا ارنالعان»، - دەگەن پىكىرىندە كوپ شىندىق بار. (قادىر مىرزاليەۆ، «ءسوز سيقىرى»، جىر تۋرالى كىتاپ، الماتى قالاسى»، «جازۋشى» باسپاسى، 1982 جىل).

«حالىققا قىزمەت ەتۋ - تالعامعا قىزمەت ەتۋ ەمەس. ويتكەنى ناعىز اقىن وقىرمان تالعامىن ىلعي دا بايىتۋ ءۇشىن، ىلعي دا جاڭا بيىككە كوتەرۋ ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن-ءدى. جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ ءدال سونداي اقىن-دى». (تەمىرحان مەدەتبەك، «ءار ءسوزىڭ تاساسىندا اسىلىم بار»).

«...تۇمانباي مولداعاليەۆ، ساعي جيەنباەۆ،  قادىر مىرزاليەۆ پەن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ باستاعان لەكتى ادەبيەتىمىزگە ەشكىم دە بايگەگە  سالعالى باپتاپ، باۋلىپ اكەلگەن جوق، - دەپتى مۇقاعالي ماقاتاەۆ. - ولار اياقتالماعان، اياقتالمايتىن قازاق داستانىنىڭ زاڭدى جالعاستارى. ولار ەستەرى كىرەر-كىرمەستەن  ەل تانىعان بالالىقتىڭ بالداۋرەنى ورنىنا شارۋانىڭ بەينەتىن تارتقان، بەسىك جىرىنىڭ ورنىنا  اناسىنىڭ زارىن ۇققان، ەرتەگىنىڭ ورنىنا ەلى ءۇشىن قۇربان بولعان اكەلەرى مەن اعالارىنىڭ ەرلىكتەرى جونىندە اڭگىمە تىڭداپ وسكەن، كوزدەرىندە جاس، كوڭىلدەرىندە مۇڭ بار سانالى اقىندار... ولار قازاق جىرىنا سول قالپىمەن سونىسىن ايتقالى كەلگەن-ءدى». (ادىلعازى قايىربەكوۆ).

«جۇرتتىڭ ءبارى ەلەسكە اربالعانداي العا ۇمتىلىپ، جىردىڭ جۇمباق جاعالاۋىن كوكجيەكتىڭ ار جاعىنان ىزدەۋگە شىققاندا بۇل كەيىنگە مويىن بۇرىپ، كوز كورمەس، قول جەتپەسكە كەتكەن پوەزيا قوڭىراۋلى كەرۋەنىنىڭ ىزىنە ءتۇستى. ءار جۇرتتا قالعان قولامتادان نەمىس اقىنى يوگانن ۆولفگانگ فون گيوتە شالدىڭ سۋرەتكەرلىگىن، اعىلشىن اقىنى دجوردج نوەل گوردون بايروننىڭ ەركىن سەرىلىگىن، امەريكان اقىنى ۋولت ۋيتمەننىڭ تەرەڭدىگىن، الەكساندر الەكساندروۆيچ بلوكتىڭ كۇردەلىلىگىن تاپتى. وسى تابىلعانى قازاقى سەزىم مەن اقىلدىڭ قويناۋىنا سالعاندا ونەر كوشەسىنە «ناجىمەدەنوۆ الەمى» دەيتىن سونىلىق بوي تۇزەدى»، - دەپ جازادى راحىمجان وتارباەۆ.

«جالپى، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ پوەزياسىندا نە بار دەگەننەن گورى نە جوق دەگەن ساۋال قويىلسا يگى. ويتكەنى، ول ناعىز  پوەزياعا ءتان بارشا سونى سيپاتتاردى جەتىك يگەرگەن. وي، سەزىم، بوياۋ، دەتال، يۋمور، پسيحولوگيا، ليريزم، ايتقىشتىق - ءبار-ءبارىنىڭ بيىگىنە سامعاي كوتەرىلىپ كەتكەن مۇنداي اقىن ءوز قاتارىندا  كوپ بولسا ەكەۋ،  ايتپەسە بىرەۋ-اق شىعار. جۇمەكەن ايتقاندا ءبارى جاڭا. جۇمەكەن سيپاتتاعاندا ءبارى سونى. ول سويلەگەندە جانسىز دەگەن جاراتىلىستىڭ (شارتتى تۇردە) جان كىرىپ، قان جۇگىرىپ تولقىپ قويا بەرمەيتىن ءساتى جوق» (ابزال بوكەن).

ال، پروزاسى - ازىرگە سىنشىلاردىڭ رەسمي تۇردە قالامىنا ىلىگە  قويماعان سونى سوقپاق. «سيۋجەتتەرى پىشىراعان  مەن دە ءۇش رومان»، - دەپ ءوزى ايتقانداي، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ پروزاسى  - ونىڭ جالپى پروزاداعى ەنگىزگەن جاڭالىعى، اششى يۋمورى، سۋرەتتەۋ ءتاسىلى، كوركەمدىك كەلبەتى، وقيعالاردى بەرۋ ءادىسى - ارنايى زەرتتەۋگە، ءبىر ەمەس، بىرنەشە مونوگرافيا جازۋعا  تاتىرلىق ەڭبەك. بۇل جونىندە قازاقتىڭ قارا ءسوزىنىڭ مايتالمانى، ۇلى سۋرەتكەر  تاحاۋي احتانوۆ: «اتتەڭ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ  روماندارى  وز باعاسىن الا الماي بارادى»، - دەپ ەرەكشە تولعانىسپەن سىر شەرتىپ، وكىنگەنى بار.

«جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ - ادەبيەتتە ەجەلدەن ۇندەس، مۇڭداس، سىرلاس، قوس جانردا بىردەي شىنايى شەبەرلىك كورسەتىپ، كوركەم ادەبيەتتەگى حالتۋرا بىتكەنگە باتىل مايدان اشقان قالامگەر. بۇل رەتتە ونى ورىستىڭ الەكساندر سەرگەەۆيچ پۋشكينى مەن ميحايل يۋرەۆيچ لەرمونتوۆىنا ۇقساتامىن. ويتكەنى، قوس جانردا بىردەي كۇش سىناۋ - ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى»، - دەپ جازادى تورەمۇرات مارات ىسقاق.

اۋدارماشى رەتىندە ورىس اقىنى، جازۋشى، دراماتۋرگ، سۋرەتشى  ميحايل يۋرەۆيچ لەرمونتوۆتىڭ ولەڭدەرىن، اقىن الەكساندر اولەكساندروۆيچ بلوكتىڭ «ۆوزمەزديە» («زاۋال») پوەماسىن،  اقىن فايىز احمەت فايىزدىڭ ولەڭدەرىن، تاعى باسقالارىن قازاق تىلىنە تارجامالاعان.

مىناۋ ءباتۋاسىز دۇنيەنىڭ وسەك-اياڭىنان بەزىنگەن الەكساندر سەرگەەۆيچ پۋشكين: «مى - ۆولنىە پتيتسى، پورا، برات، پورا»، - دەگەن جوق پا؟

اۋليە اباي قۇنانباەۆ: «كوڭىلىم قالدى دوستان دا، دۇشپاننان دا»، - دەدى.

سايرانعا دا، ويرانعا دا قاتار كىرگەن سەرگەي الەكساندروۆيچ ەسەنين بولسا: «نە جالەيۋ، نە زوۆۋ، نە پلاچۋ»، -دەدى.

قاسىم امانجولوۆ: «قايدا ەكەن، قايدا، داريعا سول قىز؟» - دەدى.

جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ: «ار جاعىندا ۇلى ىزعار سەزىلىپ تۇر،

جىلتىرايتىن دۇنيەنىڭ بەتى عانا» - دەدى.

مۇقاعالي ماقاتاەۆ بولسا: جاپىراق-جۇرەك، جاس قايىڭ،

جانىمدى ايىربايتايىن»، - دەدى دارمەنسىزدىكپەن قول سوزىپ.

جاراسقان ابدىراشەۆ: «ءومىر دەگەن ورەكپىگەن جۇرەگىمنىڭ،

جان داۋسى جاڭعىرىعىپ جاتىر سەندە»، - دەدى.

وسى ولەڭ تارماقتارىنىڭ قاي-قاسىسىندا دا ماڭگىلىكتىڭ، باقي دۇنيەنىڭ سالقىن سىزى بار. جانىڭدى تۇرشىكتىرەتىن، ەكى اينالۋعا كەلمەيتىن بەتبۇرىس بار. ءيا، ولار ءبارىن ءبىلدى، ولار ءبارىن سەزدى.

اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ  وتباسىلىق جاعدايى جايلى بىرەر ءسوز. اتاسى - ناجىمەدەن ستامعازىۇلى، اجەسى - باقىتجامال قايىپقىزى، اكەسى – سابىرجان  ناجىمەدەنۇلى، اناسى - ءمۇسليما ايدىنقىزى. قارىنداستارى - ءسابيلا، جاڭىلسىن. زايىبى – نەسىپ مۇستاحوۆا، قىزدارى - قارلىعاش، ايكەن، توعجان، سايدا،  جالعىز ۇلى - ماعجان، نەمەرەلەرى - تالجىبەك، ءدىلدا ەكەنىن بىلە جۇرىڭىزدەر.

ءابدىساتتار ءالىپ،

جۋرناليست، اقىن، اۋدارماشى، قازاقستان جۋرناليستەر جانە حالىقارالىق جازۋشىلار وداقتارىنىڭ مۇشەسى، رەسپۋبليكالىق «شىمكەنتىم، شىرايلىم!» جۋرنالىنىڭ باس ديرەكتورى – باس رەداكتورى.

شىمكەنت قالاسى.

Abai.kz