قوستاناي اتاۋىنىڭ شىعۋ توركىنى تۋرالى مازمۇندىق تۇرعىدان ءبىر-بىرىنە جاقىن، بىراق كەيىپكەرلەرى اۋىسىپ وتىراتىن اڭىز-ءاپسانالار جەلىسى جانە سول دەرەكتەردەن تۇيىندەلەتىن سان-الۋان پايىم-پىكىرلەر بار.

ۇزاق جىلدار بويى قالىپتاسقان پىكىرلەر قورجىنىنا بىزدەر قالا پايدا بولعان كەزەڭدەگى ارحيۆتىك مۇراعاتتاردا ساقتالعان دەرەكتەردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، بۇرىننان قالىپتاسقان پىكىرلەردەن بولەك، تاريحي-لينگۆيستيكالىق پايىمعا نەگىزدەلگەن وقشاۋ وي، تىڭ تۇجىرىم سالعان بولاتىنبىز. ونى رەسپۋبليكالىق باس باسىلىم «ەگەمەن قازاقستان» (قاراڭىز: تامىرلاس توپونيمدەر: قوستاناي – ءدوڭ (دون) – دۋناي) جانە «كازاحستانسكايا پراۆدا» (قاراڭىز: وتكۋدا بەرەت كورني نازۆانيە گورودا كوستاناي) گازەتتەرىندە، سونداي-اق قازاق تىلدە وقىرمانعا تانىمال «Abai.kz» (قاراڭىز: تۇركىلىك كومبە: قوستاناي ءتوپونيمىنىڭ توركىنى) ينتەرنەت پورتالىندا جاريالاندى.

ويى ۇشقىر، كوزى قاراقتى، تانىمى تەرەڭ كىسىلەردىڭ تاراپىنان جاريالىمداعى وقشاۋ تۇجىرىمدار ايرىقشا قىزىعۋشىلىققا يە بولدى. دەگەنمەن دە، بۇرىنعى سۇرلەۋ-سوقپاقتى قيمايتىن، وتكەننىڭ شىندىعىن عىلىمي نەگىزدە، زەردەلى امال-تاسىلدەر ارقىلى سارالاۋ، ساراپتاۋ ناتيجەسىنەن تۋاتىن دالەل-قيسىن جولىمەن ىزدەمەي، «اناۋ ايتتى، مىناۋ ايتتى» دەپ، بولماسا كوزگە تۇسكەندى، ويىن بالالارى جاڭا جاۋعان جۇمساق قاردان كەيىن ىلە-شالا اققالا تۇرعىزعانداي، ويقى-شويقى جۇمبازداپ، زەيىن بەزبەنىنە سالماي ۇسىنا سالۋ جالپىلىق كورىنىس الىپ كەتكەنى بايقالادى.

بىزدەر قيسىندى تۇجىرىمداردىڭ وزگە دە جولدارى بار ەكەنىن تاعى دا ەسكە سالا وتىرىپ، بۇگىندە قالا جانە تۇتاس ءوڭىر اتاۋىنا اينالىپ وتىرعان قوستاناي ءتوپونيمىنىڭ ەتيمولوگياسىن شاھار پايدا بولعان ىلكى كەزدەگى تىلدىك ورتادا (قازاق، ورىس) قولدانۋ كەڭىستىگىنىڭ ءاۋ باستاعى كەزەڭى بەينەلەنگەن ناقتى جازبا دەرەكتەر مەن ءتىل تانىمدىق زەردەگە سۇيەنە وتىرىپ، كەڭىرەك ءسوز قوزعاۋ قاجەت دەپ تانىدىق.

العاشقى قارماق-ءسوز ىلگەگىنە سوناۋ پاتشا زامانىنداعى بيلىك ەتۋشى اكىمشىلىك تاراپىنان بولاشاق قالا ورنى بەلگىلەنگەن 1879 جىلدىڭ جاز-كۇز ايلارى مەزگىلىندەگى جازبالارى مەن سول ۋاقىتتان باستاپ قالاعا قاجەتتى جەردى الۋ ءۇشىن اكىمشىلىكتىڭ ءوزارا جازعان ىسكەرلىك حاتتارى جانە ۋەزد باسشىسىنىڭ اراقاراعاي بولىسى №2 اۋىلىمەن 1881 جىلدىڭ جاز ايىنا دەيىن جۇرگىزىلگەن كەلىسىمسوزدەرى راسىمدەلگەن ارحيۆتىك قۇجاتتاردىڭ جەم-دەرەگىن ىلەمىز.

رەسەي پاتشالىعىنىڭ ورىنبور اكىمشىلىگى يمپەريانىڭ قازاق دالاسىنداعى جاڭا قونىستارىن يگەرۋ ءۇشىن 1879 جىلى قوستاناي قالاسىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋ جۇمىستارىن قىزۋ قولعا الادى. سول جىلدىڭ جاز ايىندا گۋبەرناتور ا. كونستانتينوۆيچ تورعاي وبلىسى اشىلعان كەزدە نيكولاەۆسك ۋەزىنىڭ بولاشاقتاعى ورتالىعى بولادى دەپ پيراميدا تۇرپاتىندا ارنايى بەلگى قويىلعان (1870 جىلى) «ورداباي-توعاي»-دى (بۇرىنعى «كراسنىي پارتيزان» پوسەلكاسى، قازىرگى امانگەلدى كەنتى) ءوز كوزىمەن كورىپ، ونىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋىن ءھام وتىرشىلدىق تۇرمىسقا سانيتارلىق-گيگەنيالىق تۇرعىدان قولايسىزدىعىن بايقاپ، جاڭا قونىس ورنىن ىزدەۋ ءۇشىن توبىل وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىمەن 18 ۆەرست (شاقىرىم) ارالىعىنداعى جەردى شولىپ شىعادى. ساپار قورىتىندىسىندا ول ءوزى نىسناعا العان جەرلەردە قازاق اۋىلدارىنان كىمدەردىڭ قىستاۋلىق جەرى بار ەكەنىن، ول جەردەن قانشا مولشەردە ءشوپ شابىلاتىنىن انىقتاۋ ءۇشىن نيكولاەۆسك ۋەزى باسشىسىنىڭ اعا كومەكشىسى، شتابس-روتميستر ت. سەيدالينگە (سۇلتان تۇقىمى) ارنايى تاپسىرما بەرەدى.

سۇلتان سەيدالين گۋبەرناتوردىڭ تاپسىرماسىن بۇلجىتپاي ورىنداپ، 1879 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ 30 كۇنى گۋبەرناتورعا رەسمي راپورت (بايانحات) جازادى. وندا ول گۋبەرناتور شولىپ شىققان 18 شاقىرىم جەردىڭ گەوگرافيالىق مەن تابيعي ەرەكشەلىكتەرىن، ول جەرلەردە قاي اۋىلدىق قىستاۋلىق جەرلەرى بار ەكەنىن، وندا قانشا شومەلە ءشوپ شابىلاتىنىن، ول جەرلەردىڭ قالاي اتالاتىنىن تاپىشتەپ جازىپ، ونى كوزبەن شولۋ ارقىلى كارتاعا ءتۇسىرىپ (كارتا گۋبەرناتور تاراپىنان ۋەزد باسشىلىعىنا كەيىن قايتارىلادى، بىراق ونى تاعدىرى نە بولعانى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز – اۆت.), جاڭا قالانىڭ ورنى ورداباي-توعايدان 7-8 ۆەرست قاشىقتىقتاعى «قوستاناي وتكەل» دەگەن جەرگە بەلگىلەنگەنىن اتاپ وتەدى. بۇل تۇرعىدا ت.سەيدالين بىلاي دەيدى: «يزبراننىي ۆ 1870 گودۋ پود راسپولوجەنيە گورودا پۋنكت، وبوزناچەننىي ۆ ناتۋرە زەمنويۋ ناسىپيۋ ۆ ۆيدە پيراميدى، ناحوديتسيا نا ودنوم يز ۆوزۆىشەني لەۆوي، نايبولەە ناگورنوي ستورونە، ۆ ۆەرحنيح چاستياح ۋرداباي-توگايا، ي وتستويت وت ر. توبولا، پروتەكايۋششەگو ۆ ەتوم مەستە بولەە پوسرەدينە دولينى، ت.ە. نە پودحوديا ني ك ودنومۋ يز ناگورنىح بەرەگوۆ، ۆ پولۋۆەرست. ۆپروچەم، توبول ي دالەە نيگدە ۆ پرەدەلاح ۋرداباي-توگايا نە كاساەتسيا سۆويم تەچەنيەم ني توگو، ني درۋگوگو ناگورنوگو بەرەگا، پريبليجاياس پوستەپەننو ك لەۆومۋ يز نيح ۋجە پو ۆىحودە يز ۋرداباي-توگايا ي ۋپيراياس ۆ نەگو، ۆپلوت، ليش ۆ پرەدەلاح كۋستانايا، برودوم كۋستاناي-ۋتكۋل – چتو ۆەرستاح ۆ 8-9 وت مەستا، پرەدنازناچەننوگو دليا گورودا».

بايانحاتتى العان گۋبەرناتور سول جىلدىڭ 17 قاراشاسىندا وعان ۇزاق كولەمدەگى بۇرىشتاما جازادى. وندا ول بولاشاق قالا ءۇشىن قاجەتتى 13 300 دەسياتينا جەر الۋ قاجەتتىگىن ايتا كەلىپ، تۇرعىنداردىڭ ناقتى ءۇي-جايلارى سالىناتىن جەردى بىلايشا بەلگىلەيدى: «پلوششاد، وگرانيچەننوي س سەۆەرا وۆراگوم پروتيۆ برودا كۋستاناي-ۋتكۋل, س يۋگا لوششينويۋ ابيل-ساي، ي ۆوستوكا ر. توبولوم ي س زاپادا پريمەرنو ناچەرچەننويۋ لينيەي سد; زاكليۋچايا پريبليزيتەلنو دو 350 دەس. بۋدەت سوۆەرشەننو دوستاتوچنا دليا سوبستۆەننوگو گورودسكوگو پوسەلەنيا، تو ەست پود ۋسادبى».

گۋبەرناتوردىڭ تۇسىنىكتەمەسى رەسمي حات ەمەس ەدى، ول وزىنە باعىنىشتى لاۋازىم يەلەرىنىڭ بولاشاق قالا ءۇشىن جۇمىستانۋ قاجەتتىگىنە باعىت-باعدار بەرۋ ماقساتىندا جازىلعان ەدى. ءبىرى ورىنبوردان (ا. كونستانتينوۆيچ), ەكىنشىسى ترويتسكىدەن (ت. سەيدالين-2) ورداباي-توعايعا كەلىپ، وقيعانىڭ ىشىندە بولىپ، بولاشاق قالا ورنىن ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، اقپارات جيناعان رەسمي تۇلعالاردىڭ ءوز قولدارىمەن جازعان اتالعان جازبالارىنان قانداي تاريحي دەرەك تابامىز؟

بىرىنشىدەن، ولار قالا ورنى بولىپ بەلگىلەنگەن جەر «قوستاناي وتكەلى» دەپ اتالعانىن ناقتى كورسەتەدى، ياعني وزەننىڭ ارناسى تار، اعىسى باياۋ، سۋى تاياز بولعاندىقتان ءارى-بەرى وتۋگە قولايلى وتكەلدىڭ اتاۋى. زات ەسىم تۇلعالى «وتكەل» ءسوزى «ءوت، ءوتۋ» ەتىستىگىنەن تۇزەلگەن. قوس سوزبەن تىركەسكەن بۇل اتاۋدىڭ جالپاق ۇعىمى «توبىل وزەنىنەن قوستانايعا وتەتىن وتكەل» دەگەندى بىلدىرەدى. جالپى العاندا، مال باعۋ تىرشىلىگىمەن اينالىسقان كوشپەلى قازاقتار ءۇشىن وتكەلدەردىڭ ماڭىزى زور بولدى. سول سەبەپتى قازاق دالاسىنداعى بەلگىلى، اتاقتى قونىستاردىڭ ءبىرسىپىراسى وتكەل اتاۋىمەن تۇزەلگەن. مىسالى، قاراوتكەل (ۇلكەن، باستى وتكەل), اتباسار (ات كەشەتىندەي وتكەل), قارعالى (تاياز وتكەل) سىندى جەر اتاۋلارى بىزدەرگە بەلگىلى.

ەكىنشىدەن، گۋبەرناتور مەن ۋەزد باسشىسىنىڭ اعا كومەكشىسىنىڭ جازبالارىندا «قوستاناي» ەسىمدى كىسىنىڭ بەيىتى تۋرالى دەرەك مۇلدەم جوق. وندا اتالعان لاۋازىم يەلەرى قالا ورنىنىڭ سولتۇستىك باعىتىنداعى شەتى دەپ بەلگىلەنگەن «قوستاناي وتكەلىنەن» تومەن قاراي 5 ۆەرست جەردە «مىرزاعازى مازارى» دەپ اتالاتىن بەيىت بار ەكەنىن تىلگە تيەك ەتەدى. مىسالى، ت.سەيدالين جازعان بايانحاتتىڭ ءبىر تۇسىندا: «...دالەە، دۆا درۋگيح پودوبنىح يلي نەپوسرەدستۆەننىح پودحودوۆ رەكي ك ەتوي ستورونە، ودنيم يز كوتورىح زاكانچيۆاەتسيا پريلاگاەمىي ۋ سەگو گلازومەرنىي پلان ۆسترەچايۋتسيا نيجە كۋستاناي-ۋتكۋليا: پەرۆىي – ۆەرستاح ۆ 5-تي ۋ مازاركي مۋرزاگازى, ا ۆتوروي ۆەرستاح 9-تي ۆ ۆەرحنيح چاستياح ۋروچ. ۋمۋرتايا»، - دەپ، مىرزاعازىنىڭ مازارى انىق ايتىلادى (تولىعىراق قاراڭىز: سەيدالين جانە قوستاناي قالاسى: جوعالعان توپونيمدەر). مۇنى گۋبەرناتور ا.كونستانتينوۆيچ تە اتاپ وتەدى.

بولاشاق قالا ورنىندا قىستاۋلىق جەرلەرى بار قازاق اۋىلدارىنىڭ كەلىسىمىن الۋ ءۇشىن قارەكەت ەتكەن ۋەزد باسشىسى ا.سيپايلوۆ 1880-1881 جىلدارى اراقاراعاي بولىسىندا بىرنەشە رەت جينالىس ۇيىمداستىرادى. سول جيىنداردىڭ ناتيجەسىندە 1881 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىندا اراقاراعاي بولىسىنىڭ جيىنى №2 اۋىلدىڭ قىستاۋلىق جەرىنەن بولاشاقتاعى قالا ءۇشىن 13 500 دەسياتينا جەردى بەرۋگە كەلىسىمىن بەرەدى. ونى بولىس و. باۋبەكوۆ، ۋەزد باسشىسى ا.سيپايلوۆ، ونىڭ اعا كومەكشىسى ت.سەيداليندەر ءوز قولتاڭبالارىمەن كۋالاندىرادى. مۇندا قالاعا بەرىلەتىن جەردىڭ تەرريتورياسىندا ارعىمباي ەسىمدى كىسىنىڭ مازارى تۋرالى دەرەك بار.

ءسوزىمىز «قۇرعاق، ءىشى قۋىس» بولماۋى ارحيۆتىك قۇجاتتاعى ماتىنگە نازار اۋدارايىق. وندا بىلاي دەپ جازىلعان: «...وتۆود پوترەبنوگو دليا سەگو (دليا گورودا – اۆت.) كوليچەستۆا زەملي سدەلات پو وبەيم ستورونام ر. توبولا (قالا ورنىنا توبىل وزەنىنىڭ ەكى جاعىنان الۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستى گۋبەرناتور قولداماي، قالا ورنى وزەننىڭ سول جاق جاعالاۋىنان بەلگىلەنەدى – اۆت.), نازناچيۆ گرانيتسەي تاكوۆوگو وتۆودا چەرتۋ وت سۋششەستۆۋيۋششەي مەجدۋ زيموۆكامي كيرگيز كارىكبۋلا كابىلوۆا ي وسمانا التىنسارينا گراني نا زاپاد پو پريامىم ناپراۆلەنيام دو يۋجنوي وكونەچنوستي وزەرا جانگىز-كۋل، چەرەز مازاركۋ ارگىمباي دو زاپادنوي وكونەچنوستي وزەرا كوس-جالتىر».

دەمەك، قالا ورنىن انىقتاعان جىلدارى قازاق جۇرتىنىڭ ەكى بەيىتى تۋرالى ناقتى جازبا دەرەك تىركەلگەن. ولار – مىرزاعازى جانە ارعىمباي مازارى. ال قوستاناي، جازبا دەرەكتەر كورسەتىپ وتىرعانداي، توبىل وزەنىندەگى وتكەلدىڭ اتاۋى. سوندىقتان «قوستاناي» اتاۋىنىڭ سىرىن ولكەنىڭ گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگىنەن تۋىنداعان كورىنىستەن ىزدەۋ دالەلى ءدامدى، تىرەگى بەرىك، بەرەكەلى ءىس دەپ سانايمىز.

وسى تۇرعىدان كەلگەندە، «قوستاناي وتكەلىندە» قانداي ۇعىم بار؟ «قوستاناي» دەپ وتىرعانىمىز نە؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپتى كوشپەلى تۇرمىس-تىرشىلىك قۇرعان اتا-بابالارىمىزدىڭ كەڭىستىككە تاققان گەوگرافيالىق ۇعىمدارىنان ىزدەگەن ءجون. قازاقتاردىڭ مال شاراۋاشىلىعىن كۇيىتتەگەن ماۋسىمدىق كوش باعىتى مەريديان بويىنشا وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك ارالىعىندا جۇرەتىنىن ەسكەرسەك، «قوستاناي وتكەلى» – توبىلدىڭ وڭ جاق جاعالاۋىنان كەلگەن كوشتىڭ وزەننىڭ سول جاعالاۋىنا وڭاي  وتۋىنە سەپ بولاتىن تابيعي كوپىر. ولاي بولسا، قوستاناي – توبىلدىڭ سول جاق بەتىندەگى ءوڭىر. بۇل ءوڭىردى پاتشا اكىمشىلىگى از-كەم ۋاقىت ۋەزد ورتالىعى بولعان كازاكتاردىڭ نيكولاەۆسك ستانيتسياسىنىڭ اتىمەن «نيكولاەۆسك ۋەزى» دەپ اتاسا، قازاقتار «قوستاناي ءوڭىرى» دەپ ەرتەدەن ايتىپ كەلگەن دەپ بولجاۋعا بولادى. سول سەبەپتەن بولار تۇتاس ءوڭىردىڭ اتاۋى ۋاقىت وتە كەلە ۋەزد ورتالىعىنىڭ، ياعني قوستاناي قالاسىنىڭ اتاۋىنا تولىق ورنىعادى.

تۇتاس گەوگرافيالىق وڭىرگە وتەتىن وتكەل اتاۋى بولعان «قوستاناي» ءتوپونيمى – تۇركى تىلدەرىندەگى جىڭىشكە بۋىندى «كۋش+دوڭ+اي» اتتى ءۇش ءتۇبىر سوزدەن بىرىككەن ءسوزدىڭ جۋان بۋىندى سىڭارى. ءۇش ءتۇبىر سوزدەن بىرىككەن كۋش+دوڭ+اي ءسوزىنىڭ ماعىناسى نەنى بىلدىرەدى؟

بۇل اتاۋدىڭ ماعىناسىن اشۋدى سوڭعى بۋىننان باستايمىز. بىرىككەن توپونيمدەگى «اي» ء(اي) - كونە تۇركى تىلىندە وزەن-سۋ ماعىناسىندا قولدانىلعان ءتۇبىر ءسوز. بۇعان ناقتى مىسالداردى ەرتىس وزەنىنەن بالقان تاۋلارىنا دەيىن ءتىزىپ، جەتەلەپ اتاپ شىعۋعا بولادى. مىسالى، ايعىز، اياگوز، ايات، ايكە، اي، ايدار ت.ب. (تولىعىراق: تۇركىلىك كومبە: قوستاناي ءتوپونيمىنىڭ توركىنى).

ال ورتاڭعى بۋىنداعى جىڭىشكە بۋىندى «ءدوڭ» ءتۇبىر ءسوزى – قىر، قىرات، بەل، بەلەس سوزدەرىنىڭ ءسينونومى. بۇل تۇبىردەن تۇزەلگەن گيدرونيمدەر جەتىسۋدان باستاپ بالقان تۇبەگىنە دەيىنگى گيدرونيمدەردە كەزدەسەدى. ولاردىڭ جالپاق جۇرتقا بەلگىلىسى – ءدوڭ (اقتوبە وبلىسى), دوڭگۇز (رەسەي), ءدوڭ (ۋكراينا), ءدوڭاي (بالقان تۇبەگى).

«ءدوڭ» ءسوزىنىڭ وزەن-سۋ ماعىناسىنداعى تانىم-تۇسىنىگى ەپوستىق جىرلاردىڭ مازمۇنىنان ورىن العان. ايتالىق، اتاقتى «ەدىگە باتىر» جىرىندا:

ەسىلدىڭ باسى – قىزىلجار،

اسپادان سۋات سالار-دى.

ەرتىستىڭ باسى – قارادوڭ،

ەكى اراسىن قوسار-دى،- دەگەن جىر شۋماعى كەزدەسەدى.

سونىمەن قاتار ول ەپوستىق جىردىڭ باستى قاھارمانىنىڭ ەسىمىنە دە اينالعان. نوعاي-قازاق ەپوسىندا قارادوڭ باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى تسيكلدى جىرلار توپتاماسى بار.

بىرىككەن تۇبىردەگى «كۋش» «ەكى» دەگەندى بىلدىرەدى. كوپشىلىككە باشقۇرتتىڭ «كۋشتاۋ» (پارنايا گورا) اتتى ءتوپونيمى تانىمال دەپ ويلايمىز. ورىنبور قالاسىنىڭ ءبىر بولىگى جانە قالا ماڭىندا «كۋشكۋل» (قوسكول) دەپ اتالاتىن اۋىل بار. اۋىلدىڭ باسىم كوپشىلىگى – قازاقتار. سونىمەن قاتار قوستاناي وڭىرىندەگى قۇشمۇرۇن گيدرونيمدەگى العاشقى ءتۇبىردىڭ ماعىناسى ءبىز قوزعاپ وتىرعان ماسەلەگە قاتىسى بار (تولىعىراق: قازىنالى قۇسمۇرىن قۇپياسى).

دەمەك، «كۋش+دوڭ+اي» «دوڭنەن (قىردان) اعاتىن قوس وزەن ارالىعىنداعى ولكە» دەگەن ماعىنا بەرەدى. جىڭىشكە «كۋش»-تى «قوس» دەگەن جۋان بۋىندى قاتاڭ داۋىسسىز دىبىستاردان تۇراتىن «قوس» ءتۇبىرى الماستىرعاندا، «ءدوڭ»-ءنىڭ دىبىستالۋى وزگەرىپ، ول جۋان بۋىندى، تۇسىنىكسىز «تان»-عا اينالادى. سول سەبەپتى ونىڭ ماعىناسى كومەسكىلەنىپ، جۇمباققا اينالعان. باسقاشا ايتقاندا، العاشقى بۋىنداعى جۋان داۋىستى دىبىس وزىنەن كەيىنگى بۋىنداردى دا جۋانعا وزگەرتكەن. تىلدەگى مۇنداي قۇبىلىستى فونەمالىق قۇبىلىستى لينگۆيستيكادا  سينگورمونيزم، ياعني ۇندەستىك زاڭى دەپ اتايدى. ءحىح عاسىردا ن. پوتانيننىڭ «ماعان قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي بولادى» دەگەن قاناتتى ءسوزى تىلىمىزدەگى ۇندەستىك زاڭىنا دا قاتىسى بار دەپ ويلايمىز.

اتالعان تىلدىك قۇبىلىس تۇركى تىلىندە جالعىز-جارىم، وقشاۋ كورىنىس ەمەس. تامىرى تەرەڭ تۇركى تىلدەرىندە ءتۇبىر سوزدەگى داۋىستى دىبىستىڭ جۋان جىڭىشكەلىگىنە قاراي وزگە بۋىنداردىڭ وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىراتىنى ءجيى كەزدەسەدى. ءبىزدىڭ مىسالىمىزدا العاشقى تۇبىردەگى داۋىستى دىبىس كەيىن كەلگەن قاتاڭ «س» دىبىسىن وزىمەن ۇيالاس «ش»-مەن (ەكەۋى دە ىزىڭ داۋىسسىزدار) اۋىستىراتىن فونەمالىق قۇبىلىس بار ەكەنىن كورسەتەدى. مىسالى، اسپان دا ۇشاتىن «قۇس» – قوش، «بەس» سان ەسىمى – بيش (بەستاماق – بيشتاماق), قۇشبەگى (قوسبەگى، ياعني «قوسىن (وترياد) بەگى» دەگەن ماعىناداعى اسكەري لاۋازىم), قوستاۋ – قوشتاۋ (قيمىل-ارەكەتتى ەتىستىك), قۇشمۇرزا (كىسى ەسىمى – بۇگىنگى ورفوگرافيادا قوسمىرزا), قوسجان- قوشان ت.ب.

ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، كۋشدوڭاي-قوستاناي – قىرداعى ءۇي (وي) مەن ويداعى توبىل وزەندەرى اراسىنداعى كەڭ-بايتاق ءوڭىر اتاۋ، كوشپەلى ەلدىڭ جاز ايلارىندا جايلايتىن جايلاۋ قونىسى (1 سۋرەت).

1 سۋرەت. قوس وزەن (توبىل مەن وي ء(ۇي) اراسىنداعى قوستاناي ءوڭىرى.

وزەن-كولى مول، ءشوبى شۇرايلى، قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان دا قولايلى (تابيعي قورعان-وزەندەرمەن قورشالعان) قونىسقا توبىل وزەنىنەن وتەتىن كىشكەنتاي وتكەل ۇلكەن، ءوڭىردىڭ اتاۋىنا يە بولعان. بۇل شىنايى ومىردەگى ازدىڭ كوپشىلىككە، كىشىنىڭ ۇلكەنگە باعىناتىن بولمىستىڭ ءتىل ۇشىنداعى بەينەلى كارتيناسى.

قالا ورنىن دايىنداۋ جۇمىستارىنىڭ بارىسى تىركەلگەن 1879-1881 جىلدارداعى ارحيۆتىك جازبالاردا «قوستاناي وتكەلىنىڭ» ورىسشا بالاماسى ءىشىنارا «برود كۋستانايسكي» دەپ اتالىپ وتىرادى. «كۋستاناي» - تۇركىلىك «كۋشدوڭاي»-دىڭ ورىس تىلىندەگى فونەمالىق كوشىرمەسى. تۇركىلىك «كۋش» تۇبىرىمەن كەلەتىن سوزدەردى ورىس تىلىندە «كۋس» فونەمالىق بالاماسىمەن اتاۋ قالىپتاسقان. مىسالعا كوپ جىلدار قولدانىستا بولعان «كۋسكۋل» گيدرونيمىن اتاۋعا بولادى. ال جۋان بۋىندى «قوستاناي» ول تىلدە «ا» فونەماسى ارقىلى دىبىستالىپ (ورىس تىلىندە ەرتە كەزدەن «وكانە» جانە «اكانە» گوۆورى بار ەكەنىن ءتىلشى عالىمدار الدەقاشان انىقتاعان), «كاستاناي» دەپ اتالعان بولار ەدى.

«قوستاناي وتكەلى» اتاۋىنان ۋاقىت وتە كەلە «ۋتكۋل» جانە «برود» دەگەن انىقتاۋىشتار ءتۇسىپ قالىپ، ورىس ادەبي تىلىنە كەڭ ورنىققان «ۋروچيششە» دەگەن اتاۋ بەلەڭ الىپ كەتەدى. جاڭا قونىستىڭ اتاۋى العاشقىدا «نيكولاەۆسك»، ودان كەيىن «نوۆونيكولاەۆسك» دەپ اتالىپ، 1895 جىلى وعان ءوڭىردىڭ جالپى اتاۋى بولعان «قوستاناي» بەرىلەدى.  وسىلايشا تۇتاس وڭىرگە وتەتىن وتكەل ەل جادىنان ۇمىتىلادى. ماعىناسى كومەكىلەنگەن اتاۋدىڭ سىرتقى فونەمالىق قاۋىزىنان كىسى ەسىمىن ىزدەگەن تالپىنىستار تۋىنداي باستايدى. سونىڭ ناتيجەسىندە اتاۋ قازاق اراسىندا «اي» تۇبىرىمەن كەلەتىن ايەل كىسىلەردىڭ ەسىمىنە جاقىن بولعاندىقتان، الدىمەن كەمپىردىڭ، ودان سوڭ كەڭەستىك كەزەڭنىڭ شىندىعى مەن زامانا سازىنا قاراي سومدالعان دالا اموزونكالارى - قوس قىزدىڭ، بۇدان سوڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ سارىنىن باتىردىڭ ەسىمىنە قاتىستى اڭىزدار تۋىندايدى. اڭىزدىق جۇمباقتىڭ سىرى – وسى.

بۇعان قوسا كەيبىر تۇستا كوپ ماعىنالى «قوس» ءسوزىنىڭ ءبىر پاراسى ورىس تىلىنە اۋدارعاندا «شالاش، يۋرتا» دەگەن ماعىنا بەرەدى دەي كەلە، «قوستاناي» اتاۋىن «پالەنشە، تۇگەنشەنىڭ قوسى» دەپ تۇيىندەلەتىن پايىمدار – قازاق تىلىندەگى ءسوز تىركەسىنىڭ زاڭدىلىعىنا كەرەعار. قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا، بۇل جەردە بىرەۋدىڭ «قوسى» دەۋ ءۇشىن ءسوز تىركەسىن ىلىك سەپتىگى مەن تاۋەلدىلىك جالعاۋى ارقىلى ماتاسا بايلانىستىرۋ قاجەت جانە وندا «قوس» ءسوزى الدىڭعى ەمەس، سوڭعى پوزيتسيادا ورىن الۋى ءتيىس.

ەندىگى كەزەكتە «قوستاناي وتكەلى» توبىلدىڭ قاي تۇسىندا بولعانىن ناقتىلاپ كورەلىك. ول ءۇشىن بىزدەر 1895 جىلى تورعاي وبلىسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ پارمەنىمەن قولعا الىنىپ، 1896 جىلدىڭ 23 قىركۇيەگىندە ورمان شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنىڭ اعا توپوگرافى بەلوگلازوۆ دايىنداعان قوستاناي قالاسىنىڭ تۇڭعىش كارتاسىنا نازار سالىپ، ا. كونستانتينوۆيچتىڭ «ءا دەگەندە» قالانىڭ تۇرعىن ۇيلەرى تۇسەدى دەپ جوسپارلاعان دەرەگىنە، ياعني قونىستىڭ سولتۇستىگى مەن وڭتۇستىك شەكاراسى دەپ انىقتاعان جەرلەردى بەلگىلەپ الۋدى ءجون كوردىك.

گۋبەرناتور بولاشاق قونىستى «پلوششاد، وگرانيچەننوي س سەۆەرا وۆراگوم پروتيۆ برودا كۋستاناي-ۋتكۋل، س يۋگا لوششينويۋ ابيل-ساي» اراسىندا بولادى دەپ جوسپارلايدى. ونىڭ جازباسىنداعى سولتۇستىكتەگى «...وۆراگوم پروتيۆ برودا كۋستاناي-ۋتكۋل» دەپ اتاعان سايى كەزىندە شۆەيتسارلىق كاسىپكەر لورەنتس اشقان سىرا زاۋىتىنىڭ ماڭى.

زاۋىتتىڭ جانىنا ارناسى كەڭ تەرەڭ ساي توبىلعا قۇلايدى. بۇل سايدىڭ اتاۋىن تۇرعىندار كەيىن قالا العاش سالىنادى دەپ بەلگىلەنگەن تاريحي «ورداباي-توعايدى» ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا «ورداباي-ساي» دەپ اتايدى. شاھاردىڭ العاشقى ۇيلەرى وسى ساي جانىنا باستالىپ، وڭتۇستىككە، باتىسقا قاراي كەڭەيەدى. اعاشتان سالىنعان ميحايلوۆ شىركەۋى، شىركەۋ الدىنداعى الاڭ، حريستياندار قورىمى ورداباي سايدىڭ ماڭىنان ورىن تەپكەن. بۇل ماڭدا لورەنتستىڭ سىرا زاۋىتىنان باسقا، كىرپىشتەن سوعىلعان ەسكى عيماراتتار جوق. پاتشالىق قوستانايدىڭ سانىنە اينالعان قىزىل كىرپىشتى ۇيلەر قالانىڭ ورتالىق بولىگىندە-شاھاردا باي-قۋاتتى كىسىلەر پايدا بولعان كەيىنگى جىلدارى پايدا بولادى.

ورداباي-سايعا قاراما-قارسى وزەن ارناسىنداعى «قوستاناي وتكەلى» توبىل وزەنىنىڭ ورتاسىنا ءۇشبۇرىش سىندى ارال تۇزەپ، سودان وزەن ارناسى جىڭىشكەرىپ بارىپ ابدەن تارىلعان جەرگە ورنالاسقان (2 سۋرەت).

2 سۋرەت. «قوستاناي وتكەلى» ورداباي-سايىنىڭ ماڭى.

وتكەلدەگى وزەن سۋىنىڭ تايازدىعى مەن اعىستىڭ باياۋلىعىن توپوگرافتار مايدا نۇكتەمەن بەلگىلەگەن. كارتادا وتكەلدەن قالاعا قاراي تۇسكەن ەكى سۇرلەۋ جول بار. ءبىرى وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي بۇرىلىپ، قالاعا تۋرا تارتسا، ەكىنشىسى تۋرا «ورداباي سايعا» قاراي شىعادى. دەمەك، بۇل كورىنىس «قوستاناي وتكەلى» كارتا سىزىلعان 1896 جىلعا دەيىن كەڭ قولدانىستا بولعاندىعىن بايقاتادى. وتكەل تۇسىنداعى ارعى بەتتە قوستاناي جىلقى زاۋىتى ورنالاسادى. ونىڭ ورنىن تاڭداۋدا اكىمشىلىك وزەن ارناسىندا تابيعي كوپىر-وتكەلدىڭ بولعاندىعىن ەسكەرسە كەرەك.

بۇگىنگى تاڭدا تاريحي «قوستاناي وتكەلى» ورنالاسقان ماڭدا «قوستاناي-سۋ» مەكەمەسىنىڭ ناسوس ستانتسياسى ورنالاسقان. ال وزەن جاعالاۋىن قالىڭ نۋ قامىس باسىپ كەتكەن. درون ارقىلى كوكتەن قاراماسا، وتكەلدىڭ تۇرپاتىن كورۋ مۇمكىن ەمەس. قالا تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى وتكەلدى بۇل كۇنى ەشكىم ەسكە المايدى. سوندىقتان زامانىندا قالانىڭ اتاۋىنا مۇرىندىق بولعان «قوستاناي وتكەلدىڭ» تاريحي ورنىنا بەلگى قويىلسا، بۇل تاريحي جادىمىزدا جاڭعىرتۋ جاسالعان، اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحىنا قۇرمەت ۇعىمىنداعى بەرەكەلى قارەكەت بولار ەدى.

تۇيىندەي كەلگەندە، قوستاناي قالاسىنىڭ اتاۋىندا ءتۇپ توركىنى كونە تۇركى، ءتىپتى، عۇن زامانىنان بويلايتىن قىزىقتى تانىم بار. ونى عىلىمي نەگىزدەمەلەرگە سۇيەنە وتىرىپ قوعامدىق پىكىردىڭ، سانانىڭ پايداسىنا جاراتۋ (تۇركى حالىقتارىنىڭ دوستىعىن نىعايتۋ، حالىقارالىق بايلانىستارعا ارقاۋ ەتۋ) – ايماق تۇرعىسىنان عانا ەمەس، تۇتاس قازاقستان ءۇشىن جاسالعان قارەكەتتەردىڭ ءبىرى بولارى ءسوزسىز.

ماقالا قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى ارحيۆ، قۇجاتتاما جانە كىتاپ ءىسى كوميتەتى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ تاپسىرىسىمەن جۇزەگە اسىرىلاتىن «قازاقستان ايماقتارىنىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىن دياحرونيالىق زەرتتەۋ» جوباسى بويىنشا جازىلدى.

الماسبەك ابسادىق،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قوستاناي قالاسى

Abai.kz