СӨЗ БАСЫ

ХІХ ғасырдың екінші жартысында патшалық Ресей әкімшілігі жүйесінде жоғары лаузымда қызмет атқарған қызметкерлер қатарынан Сейдәлиндер әулетінен шыққан кісілердің есімдері ерекше аталды. Торғай облысының уезд басшылығы деңгейіндегі лауазымда Сейдәлиндер әулетінен екі тұлға қызмет атқарды. Бірі – Әлмұхамбет Сейдәлин, екіншісі – Тілеумұхамбет Сейдәлин. Бұларды шатастырмау үшін ресми құжаттарда Сейдәлин-1, Сейдәлин-2 деген айшықтар пайдаланылды. Бұл орайда, олардың жас ерекшеліктері де ескерілгені анық. Бүгінгі әңгіме Сейдәлин-2 туралы, дәлірек айтсақ, оның өз қолымен таңбалап жазған, содан 145 жыл бойы архив мұрағатында сақталған ресми баянхаты (рапорты) туралы өрістейді.

Николаевск уезінің аға көмекшісі, штабс-ротмистр (қазіргі капитан шені –авт.) Тілеумұхамбет сұлтан екінші Сейдәлиннің 1879 жылы Торғай облысы әскери генерал губернаторы А. Константиновичке жазған баянхатының тарихи мән-маңызы туралы Abai.kz порталында жарияланған «Ы. Алтынсаринның қыстауы туралы мәлімет сақталған ресми құжат табылды» атты мақаламызда шет жағасын жағалап айтқан болатынбыз.

Аталған құжат атақты ағартушының қыстауы Тобыл өзенінің сол жағалауында, замандастары жазғандай, Қостанай қаласының іргесінен 3-4 верст жерде болғандығын нақты көрсетеді. Бұл – Ы.Алтысаринның қыстауы мен ол жерленген шағын әулеттік қорым кеңейген Қостанай қаласының астында қалып қойғанына бұлтартпас дәлел.

Ендігі кезекте басқа да құнды деректер сақталған сол ресми құжаттың толық мәтінін жариялауды жөн санап отырмыз. Себебі құжат Қостанай қаласының орнында өз заманында болып кейінгі тұста жоғалып кеткен тарихи топонимдерді анықтауға мүмкіндік береді. Бірақ алдымен баянхат иесінің Қостанай қаласының тарихына қатысты ғұмырнамалық баянын тілге тиек етуді жөн санап отырмыз.

Тілеумұхамет Айтөре-ұлы Сейдәлин-2

Ғалымдар айқындағандай, Сейдәлиндер – Әбілқайыр ханның ұрпақтары. Әбіқайырдан Нұралы, Нұралыдан Сейдәлі, Сейдәліден Күнтөре, Айтөре, Төрежан деген ұрпақтар тарайды. Әлмұхамбет Күнтөреден, Тілеумұхамбет Айтөреден туады. Әлмұхамбет пен Тілеумұхамбетті кадет корпусына оқуға беруге мұрындық болған кісі – 1841-1851 жылдар аралығында Шығыс Орданының билеушісі (кейінгі Қостанай уезі) Ахмет сұлтан Жантурин.

Әлмұхамбеттің баласы Жаһанша Сейдәлин – 1913-14 жылдары Алаш көсемдері Ә. Бөкейхан, А. Байтұрсынұлымен жер мәселесі және жалпықазақ құрылтайын өткізу жайындағы дискурсқа белсене қатысқан тұлға. Ал Төрежанның бір баласы Шуақтан туған Ыржан (Ржан) Шуақов-Сейдәлин Троицк округтік сотының мүшесі болады. Үкіметке сіңірген еңбегі үшін оған 1910 жылы Қостанай уезінің Кеңарал қонысынан 2000 гектар жер беріледі. Төрежанның Жұма атты екінші бір баласынан тарайтын ұрпақ қазіргі таңда Қостанай қаласында тұрады. Солардың бірі – Бақытжан Сатыпалды-ұлы Хасенов: үкімет тарапынан жоғары құрметке ие болған көрнекті заңгер, адвокат.

Тілеумұхамбеттің аталары Сыр бойы мен Ырғыз, Торғай, Қостанай өңірі аралығында көшіп-қонған қазақтардың билеушісі болады. Оның өз естелігінде Сырдария бойындағы балалық шағы мен кадет корпусындағы оқу кезеңінің көріністерін сипаттайтын әңгімелер бар. Оны Орынбор Шекаралық комиссияның төрағасы В. Григорьев «День» атты басылымда жарияланған «Письма из Зауральской степи» мақаласына арқау етеді. Мақалаға ол «Сұлтан Меңдәлі Піралиев» деген лақаппен қол қойған.

Бір қызығы, орыс патшалығына бағынған қазақ ордасының әкімшілік жүйесінде «сұлтан» лауазымы 1868 жылғы реформадан кейін жойылғанымен, төре тұқымдары оны бертінге дейін титулдық айшық ретінде пайдаланғаны байқалады. Мысалы, Шығыс Орданы 1841 жылға дейін билеген (А. Жантуринге дейін) аға сұлтан Бақтыгерей Шотайдың немересі, Ор мұғалімдік мектебінің 1886 жылы тамамдаған алғашқы 20 түлегінің бірі, Орынбаев мектебінің ұстазы Қазыкерей Әбілпейізұлы Шотайдың Меңдіқара ауданындағы «Ұялысай» деген жерінде тұрған бейітіндегі құлпытасқа «сұлтан» деген титул қосылып жазылған.

1879 жылы Қостанай қаласының іргетасы қаланған уақытта Т. Сейдәлин Николаевск (кейінгі Қостанай) уезі басшысының аға көмекшісі қызметінде болады. Сол жылдың жаз-күз айларында ол Торғай облысының генерал-губернаторының тапсырмасымен переселендерге құрылатын қоныстың (уезд орталығының) орнын жан-жақты сипаттаған ақпарат-мәліметті масшабтық өлшеміне 1 верст алынған сызба картаны қоса дайындайды. Ал қоныстың орналасатын мекен-жайы анықталып, оған переселендер қаптап орналаса бастағанда, ол жаңа мекеннің басшысы міндетін уақытша атқарады. Бұл міндетті сұлтан Сейдәлин Николаевск уезінің әкімшілігі Троицкіден Қостанайға түбегейлі көшіп келген 1883-84 жылдарға дейін жүргізеді.

Қоныстың басшысы ретінде ол жаңа қонысқа көшіп келетін әкімшілік нысандардың салынуын қадағалайды. Ы. Алтынсаринның 1861 жылдан жұмыс жасаған Троицкі уездік орыс-қазақ мектебін Қостанайға көшіретін қаракеті де осы кезеңде жүзеге асады (Троицк мектебі және «Троицк тұрғыны». Т. Сейдәлиннің басшылығы тұсында қалаға қоныстанып жатқан переселендер мен жергілікті қазақтардың арасында жер таласынан туындаған қақтығыстар жиі болып тұрады. Тіпті, кісі өліміне соқтырған оқиғалар да орын алады. Ол мұндай қақтығыстарды әділетті түрде шешуге ұмтылады. Т. Сейдәлин өз міндетін атқарған уақытта Қостанайдан 6 шақырым жерде орналасқан әкесінің қыстауында тұрады.

Қаланың іргетасы қаланған уақыттағы үлгілі қызметі үшін Т. Сейдәлин Торғай облысының әкімшілігі христиандық дінді тұтынбайтын кісілерге берілетін 2 дәрежелі Әулие Станислав орденімен марапатталады. 1889 жылы ол денсаулығына байланысты әскери қызметтен доғарысқа кетіп, бірақ одан кейін бірніше жыл азаматтық қызметтер атқарады.

Т. Сейдәлин – өлкетану жұмыстарында өз ізін қалдырған тұлға. Ол 1870 жылы Орыс географиялық қоғамының жинағына Торғай қазақтарының шарушылығы жайында мақала жариялайды. Бүгінгі тақырыпқа арқау болып отырған тарихи құжаттан оның қазақи дүниетанымдық, географиялық, топографиялық білімі кең тұлға болғандығын байқаймыз.

Сонымен, Тілеумұхаммед Сейдәлиннің шаң басқан архив мұрағатындағы түпнұсқадан алынып, бүгінгі қолданыстағы әліпбиге түсірілген тарихи баянхатының мәтіні төмендегідей:

Господину Военному Губернатору Тургайской области
Старшего помощника начальника Николаевского уезда

Рапорт

Представляя при сем составленные мною, по личному приказанию Вашего Превосходительства,  глазомерный план (посылаемый в особом тюке) и описание лично обозревавшихся Вами минувшим летом местностей по р. Тоболу от предназначенного для расположения города пункта против Урдабай-тогая, ниже по течению реки, на протяжении 18-ти, примерно, верст, до уроч. Умуртая, имею честь доложить, что медленность в исполнении настоящего поручения произошла от трудности собрания вошедших также в представляемое описание сведений о количестве накашиваемого киргизами тюке местностей сена как на стороне, имеющей отойти под город, так и на противоположной, вследствие крайнего в нынешнем году неурожая, не дозволявшего определить размер производимого каждым кибитковладельцем сенокошения, так сказать, с наглядною точностью.

Штабс-Ротмистр Сул. Сейдалин 2.

30 октября 1879 г. №127. г. Троицк.

Описание Урдабай-тогая и смежно лежащих с ним ниже по течению р. Тобола местностей, обозревавшихся г. Военным Губернатором Тургайской области летом 1879 г., с приложенным к нему глазомерного плана в 1 верстном масштабе.

Урдабай-тогай (Урдабаевы луга) название свое получил от имени кочевавшего тут некогда киргиза Урдабая, а «тогай» значит: луга. Как видно из самого названия, местность Урдабай-тогай представляет луговое пространство, лежащее в долине р. Тобола, простираясь по течению последнего верст на 6-ти, а поперек от 1,5 до 2,5 верст, т.е. во всю ширину его долины в этом месте. Начиная, приблизительно, с 2-х верстной ширины, Урдабай-тогай только в одном месте сузилась до 1 или до 1,5 верст, достигнув далее, ниже по течению реки, наибольшей своей ширины и кончаясь бродом Урус-уткуль, за которым начинается другой участок – Кустанай с бродом того же имени через Тобол и с смежно лежащим с ним ниже, по течению Тобола к урочищем Нартайляк и другим залежам последним до местности Умуртай, верхнею частью коего кончилось обозрение минувшего лета. Таким образом, в прилагаемый к сему описанию план вошел Урдабай-тогай со всеми участками, лежащими между ним и Умуртаем на протяжении, примерно, 18 с небольших верст.

Долина с лугами: Урдабай-тогай, Кустанай, Нартайляк и проч. обрамлены довольно возвышенными, но не особенно крутыми берегами, из коих левый относительно выше и круче, а правый, представляющий почти неприметный спуск с возвышенной равнины Аракарагайского бора, отстоящего от Тобола в 6-7, примерно, верстах, и местами ближе гораздо отложе.

Избранный в 1870 году под расположение города пункт, обозначенный в натуре земною насыпью в виде пирамиды, находится на одном из возвышений левой, наиболее нагорной стороне, в верхних частях Урдабай-тогая, и отстоит от р. Тобола, протекающего в этом месте более посредине долины, т.е. не подходя ни к одному из нагорных берегов, в полуверст. Впрочем, Тобол и далее нигде в пределах Урдабай-тогая не касается своим течением ни того, ни другого нагорного берега, приближаясь постепенно к левому из них уже по выходе из Урдабай-тогая и упираясь в него, вплоть, лишь в пределах Кустаная, бродом Кустанай-уткуль, – что верстах в 8-9 от места, предназначенного для города.

Далее, два других подобных или непосредственных подходов реки к этой стороне, одним из которых заканчивается прилагаемый у сего глазомерный план встречаются ниже Кустанай-уткуля: первый – верстах в 5-ти у мазарки Мурзагазы, а второй верстах 9-ти в верхних частях уроч. Умуртая. Между последним и Кустанаем, в одном из местностей Нартайляка, Тобол отошел к противоположному нагорному берегу. В остальных же частях своего течения река, наклоняясь то к той, то к другой нагорной стороне, ни к одной из них так не близится, как в вышепоказанных четырех пунктах.

Описываемая долина Тобола в Урдабай-тогай и прочих названных выше местностях представляет, за некоторыми впрочем исключениями, почти сплошные луга с превосходною покосною травою, особенно по местам наиболее низменным, заливаемым при малейшем разлитии, каковы: ямки, лужки, ложбинки, пересекающиеся долины в разных ее местах и направлениях. Подсказанными сейчас исключениями разумеются: а) те немногие, недоступные долины для самого большого разлития, возвышенные места, которые избраны, поэтому киргизами под устройства зимовых стойбищ, в) места, лежащие под самою рекою и другими водоемами в виде стариц или рукавов или озер, разбросанных повсюду по долине, как на примере, два лежащие рядом, тотчас по спуску с возвышения, предназначенного для города, е) часть долины, выросшая мелким кустарным лесом-тальником, произрастающим преимущественно по самой реке и чилижником, растущим повсюду, впрочем, с полянами опять для покосов и среди этих таловых и чилижных кустов. После угодьев, лежащих собственно в долине описываемой части Тобола, не менее важную и существенную частью таковых следует считать, как по отношению к способствованию силам весенних разлитий в Тоболе,так и по обилию мест небезпригодных для хлебопашества несколько, довольно больших, спускающихся в долину этой реки слева, с возвышенной равнины степных озер, лощин с произрастающим по некоторым из них, местами, молодым березовым лесом и с богатым месторождением по одной из них, например, Абиль-саю, дикого камня и плитняка. Некоторые из сих озер, отстоящие от Тобола верстах не более как в 9-10, при неурожае на Тоболе, могут служить для сенокошения, по обилию при них покосной травы довольно хорошего качества.

Почва долин в местах низменных глинистая; залежи, где произрастает тальник, песчаная; на местах же более возвышенных и там, где растет чилижник – супесь и суглинок. Попадается местами и чистый чернозем, а изредка и солонцеватый грунт. По лощинам и по лежащим между ними и близ вершин оных степям грунт земли, местами, суглинистый и супесь, и местами полоса черной и солонцеватой земли.

Все описанные выше угодья по Тоболу состоят в пользовании киргиз Аракарагайской волости разных аулов, всего в числе 127 кибиток, расположенных зимовками все, за исключением лишь одной кибитки, на правой, т.е. противоположной городу стороне Тобола, в ниже следующем порядке и составе: собственно, в Урдабай-тогае 1-я группа зимовок из 10 кибиток №1 аула – как раз против избранного под город пункта. Эта группа зимовок зовется именем киргиза Бозбая Мусина, 2-я зимовочная группа из двух кибиток Кутебара Ямгчурина №2 аула; 3-я из 7 кибиток Кочана Балгужина того же №2 аула; 4-я из 2-х кибиток хоружнего Алтынсарина того же аула и 5-я из 7 кибиток Карыкпула Кабылова того же аула; на уроч. Костанае: 1-я зимовочная группа из 4-х кибиток Абиля Хангоджина того же аула и 2-я из 13 кибиток Алима Клычпаева того же аула; на уроч. Нартайляк: 1-я зимовочная группа из 12 кибиток так называемых Туленгутов того же аула, 2-я и 3-я из 7 кибиток Абилевых, того же аула; 4-я, из 2 кибиток Акдавлетовых того же аула; 5-я, из 2-х кибиток Тумабаева того же аула; 6-я и 7 кибиток Утемиса Булекпаева того же аула; 7-я из 2 кибиток Султана Кунтюре Сейдалина, того же аула и 8-я из 12 кибиток Султана Айтюре Сейдалина того же аула; далее на безымянных урочищах: 1-я зимовочная группа из 8 кибиток Утеня Кайдаулова того же аула; 2-я, из 10 кибиток Айдабул-Кулюка того же №2 аула, 3-я из 12 кибиток Кожбана Санкибаева с №3 аула и 4-я, что в верхних частях урочища Умуртая из 9 кибиток Сарсенбая Иманкулова №3  аула.

Порядок пользования киргиз поземельными угодьями во всех объясненных местностях пока сохранился прежний, т.е. обычный, основанный на праве давности этого пользования, следовательно, далеко неравномерный, как усматривается это и из нижеследующей таблицы распределения покосов между кибитковладельцами разных зимовочных групп, или накашиваемого каждою группою количества сена в средний урожайный год.

Заключающиеся в этой таблице сведения о количестве сена, накашиваемого кибитковладельцами каждой зимовочной группы, взятые со слов самих зимовковладельцев, к сожалению, не могли быть проверены в точности, особенно в отношении перевеса покосов на той или другой стороне реки, по совершенному неурожаю в текущем году, вследствие чего и ручаться за верность таковых составитель не может, считая их поэтому только приблизительно верными.

Штабс-Ротмистр Сул. Сейдалин 2.

ТАЛҚЫ

Байқап отырғанымыздай, Т.Сейдәлин генерал губернаторға бағытталған баянхатта 1870 жылы Николаевск уезінің орталығы болады деп белгілеген «Ордабай тоғай» мен «Өміртай жайлауы немесе қонысы» (урочище) аралығындағы 18 шақырымдық (верст) жердің иелері мен географиялық белгілерін тәпіштеп сипаттаған. Ондағы аталған мекен-жайларға қазіргі таңда тұтастай Қостанай қаласы орналасқан.

Құнды ресми құжаттан қаланың орнында болған тарихи топонимдердің басым көпшілігі жоғалған, кейбірі жарым-жартылай ұмытылғанын байқаймыз. Ұмытылғандар қатарына Жаңбыршы ұрпағы Ханғожин Әбілдің қыстауы «Әбілсай» мен «Қостанай өткелін» атауға болады. «Әбілсайдың» иесі беймәлім болып жалпақ атаумен ғана сақталып жетсе, «Қостанай өткелі» бір сыңарынан айрылып, «Қостанай» деген соқа басымен жетті. Ал жоғалғандар қатарында, кісі есімімен аталатын Бозбай Мусин, Көтібар Жаңбыршин, Қошан Балғожин, Ыбырай Алтынсарин, Төлеңгіттер, сұлтан Күнтуар және Айтуар Сейдәлиндердің қыстауларын былай қойғанда, мынадай жер атаулары бар:

1. Ордабай тоғай;
2. Орыс өткелі;
3. Нартайлақ жайлауы;
4. Мырзағазы мазары;
5. Өміртай қонысы;

Қыстау демекші, сұлтан Сейдәлин қазақ қыстауларының Тобылдың сол жағына орналасуын бұл жағалау оң жаққа қарағанда биік болып келетінін: «Долина с лугами: Урдабай-тогай, Кустанай, Нартайляк и проч. обрамлены довольно возвышенными, но не особенно крутыми берегами, из коих левый относительно выше и круче, а правый, представляющий почти неприметный спуск с возвышенной равнины Аракарагайского бора, отстоящего от Тобола в 6-7, примерно, верстах...», - дей келе, «те немногие, недоступные долины для самого большого разлития, возвышенные места, которые избраны, поэтому киргизами под устройства зимовых стойбищ», - деп жазады.

Бұл сипаттама Ы. Алтынсарин қыстауы мен әулеттік қорымын еңісті, ойпатты болып келетін, сондықтан тасыған су астында қалатын оң жағалауда болған деп бой бермей жүрген біздің жұрттың зерде-зейініне бір мысқалдай болса да ой салар деп есептейміз.

Қазіргі таңда қаладан едәуір алыстап кеткен Арақарағай орманының бір шеті Тобыл өзенінен 6-7 шақырымдық жерде болғандығы байқалады. Оның ағашын жаңа қонысқа келген перелеслендер тұрғын үй салуға пайдаланғаны сөзсіз. Ы. Алтынсарин салдырған мектеп ғимаратына да Арақарағай орманының ағашы пайдаланылады.

Әлқисса, үзілген сөзімізді қайта жалғастырып, бұдан әрі жоғалып кеткен топонимдерге жеке-жеке тоқталмақпыз. Алдымен тоқталатынымыз – 1870 жылы Николаевск уезінің орталығы болады деп белгіленген «Ордабай тоғай».

Ордабай тоғай. Бұл жердің атауы мен географиялық белгілерін Тілеумұхамбет сұлтан былайша баяндайды: «Урдабай-тогай (Урдабаевы луга) название свое получил от имени кочевавшего тут некогда киргиза Урдабая, а «тогай» значит: луга. Как видно из самого названия, местность Урдабай-тогай представляет луговое пространство, лежащее в долине р. Тобола, простираясь по течению последнего верст на 6-ти, а поперек от 1,5 до 2,5 верст, т.е. во всю ширину его долины в этом месте».

Филолог маман ретінде қазіргі қазақ лексикасында «тал, ағаш өскен жер» деген ұғымды беретін «тоғай» атауы сол тұста «қалың, бітік шөп» деген мағына беретін «шалғын» сөзінің синонимі ретінде қолданғанын байқаймыз. Демек, Торғай-Ырғыз өңіріндегі тегіс далалық аймақтағы «Амантоғай», «Аралтоғай» деген топонимдердің мағынасы тал мен ағашқа емес, шалғын, қалың шөпке қатысты айтылған деп пайымдауға болады. «Ордабай тоғайды» бүгінгі мағыналық тұрғыдан жіктелген, сараланған қазақ лексикасының ұғымымен айтсақ, «Ордабай шалғыны» болып шығады.

Қостанай қаласының алғашқы картасында Тобыл өзенінің сол жағалауындағы шүпірлеген үлкенді-кішілі көлшіктерге толы жағалау ретінде бейнеленген кескіндеме – Ордабай тоғайы (1 сурет).

1 сурет. Ордабай тоғай (шалғыны) мен Орыс өткелі (қазіргі КЖБИ көпірі)

Су басқан жерде шөп қалың, бітік шығатыны белгілі. Айтпақшы, 1879 жылы «Ордабай тоғайды» переселендер қонысы етуді көздеп келген Торғай облысының әскери генерал-губернаторы А. Констатинович Тобыл тасыған кезде пайда болатын көлдерден қатты құрғашылықта судың борсыған иісі шығатындықтан ол жерді жақтырмай, өзеннің төменгі ағысынан «Қостанай өткелі» мен «Әбілсай» аралығындағы биік, құрғақ жерді таңдайды (Түркілік көмбе: Қостанай топонимінің төркіні)

Ордабай шалғыны – қазіргі таңда қаланың бір бөлігі болып саналатын Амангелді кентінің тұсы. Ол жердегі айтулы нысан – кеңестік кезеңде Қостанай обкомының бірінші хатшысы А. Бородин салдырған саяжай. Кешегі күнге дейін ол облыс әкімінің резиденциясы болып келді.

Орыс өткелі. Орыс өткелі, автордың баяндауынша, «Ордабай тоғайдың» көлденеңінен 2 шақырымға созылып келетін кеңістігі 1-1,5 шақырымға тарылған тұсына орналасқан. Бұл жер, біздің шамалауымызша, қазіргі қаланың оңтүстігіндегі КЖБИ көпірі. Тобыл өзенінің арнасы да бұл тұста тарылады. Өзен арнасы екі жарылып, төменгі ағыста қос (оң мен сол) қолтық құрайды. Көпірдің өткелге түсуінің себебі де осында деп ойлаймыз (1 сурет). Аталған өткелден кейін «Ордабай шалғыны» аяқталып, Қостанай алқабы басталады. Автордың сөзімен айтсақ: «...кончаясь бродом Урус-уткуль, за которым начинается другой участок – Кустанай с бродом того же имени».

Қостанай өткелі. Қаланың солтүстік жағында патша заманында салынған швецариялық кәсіпкер Лоренцтің сыра зауыты жанындағы үлкен сайдың тұсында «Қостанай өткелі» болған. 1895 жылдан қолға алынып, 1907 жылы аяқталған (Тарихи жәдігер: Қостанай қаласының алғашқы картасы) Қостанайдың алғашқы картасында аталған өткелдің сұлбасы сақталған Мұнда өткел өзеннің арнасына үш бұрышты формадағы арал түрінде орналасқан. Үшбұрышты арал Тобылдың суы қайтқан уақытта өзеннің арнасын жіңішкеріліп тарылуына әсер әкеліп, өткел түзейді (Тобылдағы тасқын су: көргеніміз бен көңілге түйгеніміз). Картадан өткелден өзен жағасына қарай екі сүрлеу жол түскендігін айқын аңғаруға болады (2 сурет).

2 сурет. Қостанай өткелі мен қазіргі «Кәрістер көпірі»

Ағысты өзендердегі өткелдер көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан қазақ жұрты үшін аса маңызды болды. Қазақ даласындағы танымал топонимдердің кейбірі өткел ұғымымен орныққан. Мысалы, Астана қаласы орналасқан жердің ертедегі атауы – Қара-өткел. Кенесары ханның Қара-өткел бекінісін шапқан ерлігін қазақ жұрты біледі.

Атбасар қаласының атауы да өткелге қатысты. Оның мағынасы «ат кешіп өте алатын өткел» дегенді білдірсе керек. Торғай облысының тарихын жазған И. Крафтың айтуынша, 1845 жылы іргетасы қаланған Торғай бекінісі «Жарық өткел» деген жерге қоныс тепкен. Тобыл өзенінің бойына ораласқан Қостанай қаласы да өткелдің жанынан орын алады. Бірақ ол тарихи топонимінің «өткел» деген сыңары таза орыс тілді әкімшіліктің қолданысына енбегендіктен, мүлдем ұмытылып қалды. Қала орны анықталғаннан кейін 20 жылдай өткен соң, 1898 жылы Қостанай қаласындағы дін ісі туралы «Оренбургские епархиальные ведомости» газетасының бірнеше номерінде «Г. Кустанай» деген тақырыппен мақала жазған священник П. Гордеев переселендер қонысы Әбілсай мен Костанай-сай арасынан орын алып, қала соңғы аталған сайдың (Қостанай-сай) атауына ие болды деп жазады: «Новый губернатор Константинович, понимая всю важность учреждения нового города, лично осенью в 1879 года осмотрел намеченное под город место и нашел его далеко не подходящим для означенной цели: оно находилось среди болотных озер, не без вредного влияния для жилого пункта, к тому значительно было отдалено (в ½ версты) от Тобола. Вместе с доктором Неймарком он отъехал от означенного пункта вниз по течению реки еще 18 верст и остановил свое внимание на настоящем месте, среди двух сухих логов: с юга – Абиль-сая, с севера Кустаная. Последнее название легло в основание имени самого города»

Аңғарып отырғанымыздай, әу баста қала орнын анықтаған уақыттағы генерал губернатор А.Костантинович пен Т.Сейдәлиндер атап өтетін «Қостанай өткелі» топонимінің екінші сыңары мән-мағынасымен бірге ұмытылған. Егер қазақ тілді топонимдерді сол заманда баспа ісінде, ресми қолданыста еркін шарлаған, үстемдік құрған орыс тілі ығыстырып шығармағанда, қаланың бүгінгі атауы «Қостанай өткелі» болып қалыптасуы да әбден мүмкін еді.

Өткелдің «Қостанай» болып аталуының сырын, яғни оның этимологиясын біздер «Егемен Қазақстан», «Казахстанская правда» басылымдарына жарияланған «Тамырлас топонимдер: Қостанай – Дөң (Дон) – Дунай» атты мақаламызда қаланың іргетасы қаланған тұста хатқа түскен тарихи жазба деректерге сүйене отырып біріккен атауды түркі тілінің үндестік заңы негізінде лингвистикалық тұрғыдан талдаған болатынбыз. Өткел мал баққан көшпелі қазақтарға қырдан еңіске қарай ағатын Үй мен Тобыл өзендерінің арасындағы кең, шұрайлы жайылымға – жіңішке түбірмен дыбыстағанда «Кушдөнәйға», жуан түбірмен айтқанда «Қостанайға» (парсы ұғымымен айтсақ, «қос өзен арасы» деген мағынадағы Мауренахрға) шығаратын табиғи көпір еді (Мархабат: https://egemen.kz/article/346182-tamyrlas-toponimder-qostanay-%E2%80%93-donh-don-%E2%80%93-dunay).

1879 жылы генерал губернатор А. Константинович «Қостанай өткелі» тұсындағы терең сай мен Әбіл Ханғожинның қыстауы орналасқан сайдың (Әбілсай) арасындағы 350 десятина (гектар) жерді переселендер тұрақтайтын қоныс етіп таңдайды. Переселендер «Қостанай өткелі» тұсындағы сайға қаланың алғашқы орны болып белгіленген «Ордабай тоғайдың» құрметіне «Ордабай-сай» деген атау береді. Қаланың алғашқы қоныс үйлері сол сайдың маңынан салынып, Әбілсайға қарай жылжиды. Сондықтан қаланың алғашқы Михайло-Архангельский шіркеуі (1889), шіркеу алдындағы алаң (Михайловская площадь), алаңның батыс жақ тұсындағы христиандар қорымы Ордабай-сай жақта орналасты. Ал патшалық Қостанайдың сәніне айналған қызыл кірпішті үйлердің қалың қатары қаланың қазіргі орталық бөлігінде орын алды. Себебі ондай ғимараттар Қостанай қаласы Ордабай-сайдан Әбілсайға қарай өсіп, кеңейген кезеңдерде салына бастайды.

Әлқисса, өткелдің жанындағы көпес Лоренцтің сыра зауыты әлі күнге дейін жұмыс жасап тұр. Ал сол сайды жағалап төмендегі «Қостанай өткеліне» баратын жолда «Қостанай-Су» мекемесінің тораптық жүйесі орналасқан. Одан төменіректе «Кәріс көпір» атанып кеткен өткел бар. Қиыр Шығыстан күштеп қоныс аударылып келген еңбекқор, егінші кәріс жұртына ойпатты, еңісті болып келетін, сондықтан өзеннен су шығаруға оңай оң жақ жағалауға егін салдыру үшін үкімет арнайы көпір салған.

Нартайлақ. Қостанай өткелінен кейінгі кең алқап – «Нартайлақ». Өткелден бастау алып кеңестік дәуірде «Тепличный комбинат» деп аталған солтүстіктегі мекенге қарай созылып жатқан жерлер Нартайлақтың «еншісінде» болған. Мұндағы сол замандағы белгілі нысан – Мырзағазы мазары. Мазар, Т. Сейдәлиннің жазуынша, «Қостанай өткелінен», яғни қазіргі сыра зауытының жанындағы сайдан 5 шақырымдай жерде орналасқан. Бүгінгі таңда аталған кесене және оған жерленген Мырзағазы туралы бір мысқал да ақпарат сақталмаған.

Өміртай жайлауы. «Қостанай өткелден» 9 шақырымдай жерде орналасқан мекен – «Өміртай жайлауы немесе қонысы» («урочище» деген ұғымның баламасы ретінде қолданып отырмыз). Бұл қазіргі «Геологтар» саяжайының маңы. Саяжайды жағалап Қостанайдан Тобыл үстінен салынған көпір арқылы Көкшетауға қарай шығатын теміржол өтеді. Қазіргі таңда бұл қаланың солтүстігіндегі шекарасы.

СӨЗ СОҢЫ

Қостанай қаласы пайда болғанға дейін қазақ жұртының қолданысында болып кейінгі кезеңдерде жоғалып кеткен топонимдерді бүгінгі қала тарихында қалдыру – тәуелсіз ел-жұрттың парызы. Оның бір жолы – идеологиялық мазмұны ескірген кісі есімдеріндегі көше атауларын Қостанай қаласы пайда болғанға дейінгі тарихи тононимдермен ауыстыру. Мұндай тәжірибе Астана қаласында тым жақсы жүргізілді.

Тарихи топонимдерді жаңғыртудың тағы бір тәсілі – жаңадан көкке таласа салынып жатқан кешенді тұрғын үйлерге атау етіп беру. Олардың қабырғасына QR-код арқылы Қостанай қаласының көне топонимдеріне қатысты ақпараттар іліп қоюға болады. Бұл істі құрылыс компанияларына жер беретін қала әкімшілігі қадағаласа, іс оңға басар еді. Аталған тәжірибелер негізінде Ордабай, Нартайлақ, Төлеңгіт, Мырзағазы, Өміртай деген атаулар қала ішінде көше немесе кешенді тұрғын үй атауларынан орын алса, ол қарекет өлке тарихына, ата-баба рухына деген құрметтің белгісі болып табылады деп санаймыз. Бұлардың қатарына қаланың алғашқы басшысы міндетін уақытша атқарған Т. Сейдәлин және оның өзге ағайындарының тарихи Торғай облысына сіңірген еңбектерінің құрметіне арнап арнайы көше немесе мектеп атауы берілсе, тіптен, құба-құп болар еді.

Алмасбек Әбсадық,

филология ғылымдарының докторы, 

Қостанай қаласы

Abai.kz