ءبىزدىڭ قازاقتى شىڭعىس داۋىرىمەن، ونىڭ ۇلى جورىقتارىمەن بايلانىستىراتىن داڭقتى تۇلعالارىمىز وتە كوپ.

شىڭعىسقا قاعانات قۇرىپ بەرگەن 43 رۋ تۇگەل قازىرگى قازاق قۇرامىندا.

شەتىنەن تىزبەلەي زەرتتەسەڭىز، ۇشىنا جەتۋ ءۇشىن ۇزاق جول كەرەك. ورتا عاسىرلىق تاريح تۋرالى قالام تەربەگەن كەز كەلگەن تاريحشى مەن جازۋشى شىڭعىس قاعان قۇرعان ۇلى قاعاناتتان اينالىپ وتە المايدى. الايدا، شىڭعىس پەن ونىڭ اۋلەتىنىڭ تاساسىندا تۇرىپ، دالا تاۋاريحىن بىرگە جازىسقان اتاقتى بەكتەر، ۋازىرلەر، نوياندار، ۇلكەندى-كىشىلى قولباسىلار، كۇيشى-جىرشىلار جەتەرلىك.

سولاردىڭ ىشىندە اتى عالام تاريحىنا ەنگەن جالايىر مۇقالى نويان مەن نايمان كەت-بۇقا كۇيشىنىڭ ورنى ايرىقشا.

«ۋاقىت پەن مۇمكىندىك بولسا، تۇرمىس قول بايلاماسا، ەكى تۇلعا جايلى كەڭ-مول دەرەكتەردى پايدالانا وتىرىپ، ەكى بولەك تاريحي-دەرەكتى رومان جازسا عوي، شىركىن!» دەپ قويامىن.

مۇقالى نويان قارا كۇن تاڭبالى تۋ كوتەرىپ، قاعانات ىرگەسىن كوتەرىسكەن سوڭ شۇرشىتتەر قۇرعان التىن (جين) پاتشالىعىن شابۋدا اتاقتى «ءتوررت كۇلىكتىڭ» قاتارىندا اتوي سالدى.

قارا تۋ – كوشپەندىلەر سالتىندا ءولىم بەلگىسى. مۇقالىنىڭ اتى كەستەلەنگەن قارا كۇن بەينەلى تۋدى كورگەن ءشۇرشىت پەن حۋاشيا اسكەرى سوعىسۋعا باتپاي، الىستان تايىپ وتىرادى ەكەن. كوزى تىرىسىندە-اق اتى ۇرەيلى اڭىزعا اينالعان باتىردىڭ رۋحى بىزگە دەمەۋ.

1211 جىلى قازىرگى جاڭجياكۋدىڭ شىعىسىنداعى كوشپەندىلەر تۇلكى اسۋ (ونگىن اسۋى), قىتايلار يەحۋليڭ دەپ اتايتىن قىراتتا، حۋان ىءرزۇي ماڭىندا توقسان مىڭ قاعانات قولى ءشۇرشىت-حۋاشيانىڭ ءتورت ءجۇز مىڭ لاشكەرىن تۇگەل قيراتقان اتاقتى سوعىستى قىتايلار جىلاپ ەسكە الادى. وسىناۋ سۇراپىلدا قاسار مەن بىرگە شەپ بۇزعان باتىرلاردىڭ ءبىرى وسى مۇقالى نويان بولاتىن.

شىڭعىس جورىقتارىنا سارتاۋىل-حورەزم سوعىسىنان وزگەسىنە دەرلىكتەي قاتىسقان، جاي قاتىسىپ قويماعان، دۋلىعالى باس كەسكەن، جاۋ شەبىنەن تۋ العان. سول ارقىلى قاعان مەرەيىن كوتەرگەن. شەپ بۇزىپ، جاۋ جاپىرعان اسا ادۋىندى، پاراساتتى باتىردىڭ عۇمىرى دا كەلتە.

1218 جىلى شىڭعىس قاعان سارتاۋىل جورىعىنا كەتەر الدىندا مۇقالىنى ءالى تولىق باعىنباعان التىن ەلىنىڭ ۇلىس بەگى، حان (گوۋاڭ) ەتىپ تاعايىنداعان. ايگىلى نويان 1223 جىلى كوكەك ايىندا، 53 جاسىندا قازىرگى قىتايدىڭ شانشي ولكەسىندەگى سيجوۋ اۋدانى ءتۇڭشۇي وزەنى بويىنداعى ءبانشي دەگەن جەردە قايتىس بولادى. قۇلپىتاسى دا سوندا تۇر.

قايتىس بولار الدىندا ءشۇرشىت استاناسى بيانجياڭعا (قازىرگى كايفىڭ) وتەتىن جولدا ۇلكەن كەدەرگى ءشانشي ءۋالاياتىن تۇگەل قولىنا قاراتىپ، جىبەيدى تازالايدى. ەڭ تاڭداۋلى ەكى ءجۇز مىڭ اسكەر بەكىنگەن تۇڭگۋان قامالىن الۋعا ساناۋلى ۋاقىت قالعان ەدى.

ولەر الدىندا بارلىق مىڭعان نوياندارىن جيناپ: «قىرىق جىل بويى قولىمنان قارۋ تۇسكەن جوق. ۇلى قاعانىمنىڭ جورىقتارىنا شامام كەلگەنشە جاردەم ەتتىم. ەش جاۋدان بەتىم قايتىپ، شەگىنىپ كورمەدىم، اتتاپ شىقسام الدىمدا جەڭىس كۇتىپ تۇراتىن. ەڭسەم ەڭكەيىپ، رۋحىم ءتۇسىپ، بەتىم قايتقان ەمەس. ءبىر ارمانىم ورىندالمادى – بيانجياڭ شاھارىن شاۋىپ، پاتشانى ۇستاۋ ەدى. ول ەندى سەندەردىڭ مويىندارىڭا قارىز بولىپ قالدى...» دەپتى.

ول جايلى مەندە جەتكىلىكتى تاريحي دەرەكتەر بار. ءتاڭىرى جار بولىپ، ارۋاق قولداسا، كەشىكپەي وعان دا ورالارمىن.

ۇلاربەك دالەيۇلى

Abai.kz