«اتتەڭ، توننىڭ كەلتەسى-اي!»

زاكىم جايلىباي 1941 جىلى 24-ساۋىردە قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1958 جىلى ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن جاڭاقورعان اۋدانىنداعى اۆتوبازادا جۇمىسشى بولىپ ەڭبەك جولىن ­باستايدى. 1964 جىلى قازمۇۋ-ءدىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، 1965 جىلدان شيەلى اۋداندىق كومسومول كوميتەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، ەكىنشى حاتشى، 1968 جىلدان شيەلى اۋداندىق «وسكەن ءوڭىر» گازەتى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، 1970 جىلدان 2001 جىلعا دەيىن 31 جىل ۇزدىكسىز وسى اۋداندىق گازەتتىڭ رەداكتورى بولدى.

«كەرمەك تاعدىر» اتتى تۇڭعىش كىتابى 2008 جىلى جارىق كوردى. بۇل ەڭبەگىنە قازاق ەلىنىڭ تاريحى مەن «حالىق جاۋىنىڭ» ۇلى بولمىسىنداعى كەرمەك تاعدىرىنىڭ ساباقتاستىعىن ارقاۋ ەتكەن. 2010 جىلى وقىرمان قولىنا تيگەن «كودەكس كۋمانيكۋس – بابالار بولمىسىنىڭ بايانى» اتتى زەرتتەۋى حالقىمىزدىڭ تاريحي-تىلدىك قۇندىلىعى، ەسكى قىپشاق ءتىلىنىڭ ەڭ ىرگەلى ەسكەرتكىشى «كودەكس – كۋمانيكۋسكە» ارنالعان. ال اۆتوردىڭ «جاماعات جادىنداعى جاقاەۆ» اتتى ءۇشىنشى ەڭبەگى دارابوز ديقان، دالا اكادەميگى، ەكى مارتە ەڭبەك ەرى ىبىراي جاقاەۆتىڭ 120 جىلدىعىنا تارتۋى. مۇنان سوڭ «كۇن كوزىندە مۇز جاتپاس» دەگەن كىتابىمەن تولىقتى...

زاكىم جايلىبايدىڭ ارىپتەس ءىنىسى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، «قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى»، شيەلى اۋدانىنىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى» سارسەنبەك بەكمۇراتۇلى زاكىم اعاسىن ەسكە العاندا:
«جايلىباەۆقا ارنالىپ ەستەلىك كىتاپ شىعارىلىپ جاتقاندا ۇلكەن ۇلى ەركىن: «بارلىق كىتابىن كومپيۋتەردە تەرگەن گۇلجان قۇرمانوۆانىڭ تۇسىنە اكەم كىرىپ، وعان كىتاپ سىيلاپتى. كىتاپتىڭ ءتۇسى كوك، اتاۋى «سىرلاسۋ» ەكەن. قۇرمانوۆا ەستەلىك كىتاپقا تۇسىندە كورگەن اتاۋدى قويۋدى ۇسىنىپ وتىر. وتباسىمىزبەن اقىلداسىپ، ءبىز دە سوعان توقتادىق. كىتاپتىڭ رەداكتورى ءارى قۇراستىرۋشى رەتىندە بۇعان قالاي قارايسىز؟» دەدى. قالاي قارايتىنى بار، زاكەڭنىڭ ءوزى انا دۇنيەدە جاتىپ، ءوزى تۋرالى كىتاپتىڭ اتىن ءوزى قويسا، قالاي كەلىسپەيسىڭ. كىتاپتىڭ اتىن بۇرىن «جاماعات جادىنداعى جايلىباەۆ» دەپ اتاپ، سۋرەتشىگە تاپسىرىس بەرىپ قويعانبىز، الگى اڭگىمەدەن كەيىن ارۋاق قويعان اتاۋعا وزگەرتتىك. مۇقابانىڭ ءتۇسى دە كوك بوياۋمەن بەزەندىرىلدى. عاجاپ! زاكەڭ ءوزى ومىردەن وتكەسىن جازىلعان 50 ەستەلىكپەن جانە ولاردىڭ يەلەرىمەن انا ومىردە جاتىپ-اق سىرلاسپاقشى بولعانى عوي. وسىدان كەيىن ارۋاققا، تۇسكە قالاي يلانبايسىڭ...

سۋرەتتە: زاكىم جايلىباي، شاكەن ابدىرەيىمۇلى جانە ابدىرەشىت تويلىبايۇلىۇ. قۇلجا قالاسى.

زاكەڭ مۇڭ تىلىمەن جورگەگىندە تانىسسا دا، بارىنشا كىشىپەيىل بولىپ، ەشكىمگە كەك ساقتاماي، مەيىرىمدى بولىپ ءوستى، كىسىگە قيانات جاسامايدى. جەسىرى – زىليحا ءداۋىتوۆا «سىرلاسۋ» دەپ اتالاتىن ەستەلىك كىتابىندا: «2009 جىلدىڭ ماي (مامىر) ايىنان باستاپ ماعان اۋرۋ پايدا بولدى... تاڭەرتەڭگىسىن شايعا زاۋقىم جوق، داستارحانعا بارعىم كەلمەيدى. «زىليحا، داستارحانعا كەلىپ وتىر، بالالار، ءبارىمىز قامكوڭىل بولماي بىرگە وتىرايىق» دەيدى زاكىم. امال جوقتان كەلىپ وتىرامىن. كۇندە: «كۇلىپ ءجۇر، كۇلىپ جۇرسەڭ دەنەڭە ەت جينالادى، قاباعىڭدى ءتۇيىپ جۇرسەڭ، دەنەڭە دەرت جينالادى» دەپ ەسكەرتىپ وتىرادى...» دەپ جازدى. جانىنىڭ جايدارى، جانۇياسىنا قايىرىمدى، جارىنا مەيىرىمدى ەكەنىنىڭ بۇل دا جارقىن كورىنىسى» دەپ تولعانادى اۆتور.

قۋانىشتىسى سول، ۇرپاعى ءىزىن وشىرمەي، جالعاپ كەلەدى. ادام ۇرپاعىمەن مىڭ جاسايدى دەگەن وسى ەمەس پە! ءومىرىنىڭ سوڭعى 10-13 جىلىن الماتى ماڭىندا «المالىباق» كەنتىندە وتكىزدى. 2012 جىلى 72 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى... توپىراق تا سول جەردەن بۇيىردى.

زاكىم اعا ومىردەن وتكەنىمەن ەسكەرۋسىز قالمادى. سوڭىندا قالعان ۇرپاعى ۇلكەن ۇلى ەركىن باس بولىپ، كوزى تىرىسىندە باس­پادان شىعارىپ ۇلگەرمەگەن ءار جىلدارى مەرزىمدى باسپاسوزدە جارىق كورگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى، وتان ءۇشىن وت كەشكەن مايدانگەرلەر مەن سىر ديقاندارى تۋرالى جازىلعان تارتىمدى ماقالالارىن، سونداي-اق، تاۋەلسىز ەلىمىز جايىنداعى وي-تولعامىن جيناقتاپ، كولەمى 30 باسپا­ تاباقتان اساتىن اسەم بەزەندىرىلگەن، قاتتى مۇقابالى «تىرشىلىك تاڭىنا تاعزىم» دەپ اتالاتىن بۇل جيناق زاكىم جايلىباەۆتىڭ ۇزاق جىل تىرنەكتەپ جيناعان ماڭىزدى مالىمەتتەر مەن دايەكتى دەرەكتەردىڭ باسىن قۇراعان كورنەكتى ەڭبەك بولدى.

زاكىم جايلىباي زەينەتكە شىققاننان كەيىن 2004 جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ەلارالىق «قازاق ەلى» گازەتىندە باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاردى. ول تاۋەلسىزدىك تۋىن تىككەن قازاق ەلىنە ادال قىزمەت ەتتى. پەداگوگ بولىپ بالا، ۇستاز بولىپ شاكىرت، جۋرناليست بولىپ بولاشاق قالامگەردى تاربيەلەدى.

شيەلىدە جايلىباەۆتى تانىمايتىن، اتىن ەستىسە ەلەڭدەمەيتىن ادام جوق شىعار، ءسىرا. اكەدەن جەتى ايلىعىندا قالىپ، جەتى جۇرتقا ءماشھۇر بولعان زاكىم جايلىباي بەينەسى مەن بەينەلى كوركەم ءسوزى ونى بىلگەن، شىعارماسىن وقىعان جۇرتشىلىق جۇرەگىندە ساقتالاتىنىنا سەنەمىز. اقجارقىن كۇلكىسىمەن، بيىك پاراساتىمەن، تەرەڭ بىلىمىمەن ەل ەسىندە قالدى.

ومىردەن كورگەنى مەن ويىنا تۇيگەنى كوپ زاكىم جايىباي اعا قاي جانردا قالام تەربەسە دە الەۋمەتتىك، تاريحي، ۇلتتىق ءداستۇر توڭىرەگىندە جەرىنە جەتكىزە جازادى. جۋرناليستيكانىڭ بۇگىنگى جايى، كەلەشەگى تارلان قالامگەردىڭ نازارىنان تىس قالماعان.

قازاقستان ­جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى زاكىم ­جايلىباي 5 كىتاپتىڭ اۆتورى، ءار جانرعا قالام تەربەگەن، قۇلاشىن كەڭگە سەرمەگەن جۋرناليست، جازۋشى، كوسەمسوزشى جانە اقىن ەدى. ول – تاعدىرىن قالامعا تاپسىرىپ، سانالى عۇمىرىن شىعارماشىلىققا باعىشتاعان جانكەشتى جان ەدى.

شيەلى اۋدانىنىڭ جۇرتشىلىعى زاكىم قالماعامبەتۇلىن رەداكتور، قالامگەر رەتىندە عانا ەمەس، ازامات رەتىندە دە قۇرمەت تۇتتى. ول قانشا جىل رەداكتور بولسا، سونشا جىل اۋپارتكومنىڭ مۇشەسى، اۋداندىق كەڭەستىڭ دەپۋتاتى، كەيىنگى جىلدارى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى بولدى. مۇنىڭ ءبارى ەلىم دەگەن ءبىر ازاماتقا از قۇرمەت بولماسا كەرەك. شيەلى اۋدانىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعى بەرىلدى. زايىبى، اۋداننىڭ ۇلگىلى مۇعالىمى اتانعان زىليحا كەۋىلىمجايقىزى ءداۋىتوۆا ەكەۋى 5 ۇل-قىز ءوسىرىپ، ولاردان وننان استام نەمەرە ءسۇيدى. زايىبى دەمەكشى، زىليحا كەۋىلىمجايقىزى دا اراعا ونشاقتى جىل سالىپ، 2020 جىلدىڭ باسىندا ومىردەن وزادى. بالالارى، اعايىن-تۋىسى اق جاۋىپ، ارۋلاپ ماڭگىلىك مەكەنىنە شىعارىپ سالدى. ەر ازاماتىنىڭ قاسىنا جەرلەندى. جانازا اسىنا جينالعان زامانداستارى، ارىپتەستەرى، شاكىرتتەرى، كوزكورگەندەر ۇلاعاتتى ۇستازدىڭ جاقسى قاسيەتىن، ونەگەلى ءىسىن 55 جىل بىرگە وتاسقان قوس زاكەڭنىڭ تاتۋ-ءتاتتى ءومىرىن، اعايىنعا ادالدىعىن، دوسقا مەيىرىمىن كوزدەرىنە جاس الىپ، تولقىپ اڭگىمەلەدى...

زاكىم اعامىز ءتىرى بولعاندا وسى جىلى 84 جاسقا تولىپ، اعايىنى مەن ۇرپاعىنىڭ، دوس-زامانداسىنىڭ ورتاسىندا مارقايىپ وتىرار ەدى-اۋ. «اتتەڭ، توننىڭ كەلتەسى-اي!» دەگەن وسى عوي...

 «زاكىم اعا، ءسىز ناعىز ۇلى ادام ەكەنسىز»

«تاعدىر» دەگەن وسى ءبىر ءسوزدىڭ استارىنا ۇڭىلسەڭىز، جۇمىر باستى پەندەنىڭ قامشىنىڭ سابىنداي عۇمىرىنىڭ قيلى تاعدىرى كوز الدىڭىزعا ەلەستەيدى. سول تاعدىر ادامدى سان اداممەن كەزدەستىرىپ، سان اداممەن دوستاستىرىپ، سان اداممەن جاۋلاستىرىپ تا ۇلگىرەدى. ءار ادامنىڭ تاعدىرى ءار قيلى. بىرەۋلەر ءومىر وزەنىندە قايىعىنىڭ ەسكەگىن ەسىپ الاڭسىز ءجۇزىپ كەتە بارسا، ال كەيبىرەۋلەردىڭ قايىعى قارىسى سوققان داۋىلعا تاپ بولىپ استان-كەستەنى شىعىپ جاتادى... سەنىڭ باعىڭدى اشاشىن دا، سورىڭدى سۋشا قايناتىن دا وسى تاعدىر. وعان كونبەسىڭە شاراڭ دا جوق؟!

مەن حالىقارلىق «قازاقستان زامان» گازەتىندە ءتىلشى بولىپ ءۇش جىل جۇمىس جاساعاننان كەيىن 2004 جىلى ەلارالىق «قازاق ەلى» گازەتىنە جۇمىسقا اۋىستىم. وندا دا «قازاق ەلى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى باقىت سارىبالاۇلى: «ءالىمجان، بىزگە كەلسەڭشى. ءوزىڭ شەتەلدەن كەلگەن قازاقسىڭ، سەنىڭ تابيعاتىڭ ءبىزدىڭ گازەتكە كەلەدى عوي» دەگەن سوڭ بۇل وتىنىشكە بىردەن كەلىسىم بەرگەن ەدىم.

«قازاق ەلى» رەدەكتسياسىنا الپىستى القىمداعان، ورتا بويلى، قىر مۇرىندى، قارشىعا كوزدى، بۋرىل تارتقان قويۋ شاشىن ارتىنا قايىرعان اق سارى كىسى ماقالا اكەلىپ ءجۇردى. ءوزىن شيراقى سەزىنەتىن، ايتقان ءسوزىن مانەرىنە كەلتىرىپ سويلەگەندە كەز كەلگەن ادامدى اۋزىنا قاراتاتىن بۇل ادامعا ءسىز الپىس ەمەس، ەلۋ جاستى دا قيماس ەدىڭىز. بىراق ونىڭ ماڭدايىنا تۇسكەن تەرەڭ سىزىقتاردان تاعدىرىنىڭ ونشا ءماز بولماعانىن اڭعارۋ دا قيىن ەمەس تۇعىن. مەن العاشىندا بۇل كىسىنى شاماسى تاريحشى بولار دەپ ءجۇردىم. ويتكەنى گازەتكە بەرگەن ماقالالارىنىڭ كوبى تاريحي ادامدار مەن تاريحي جەرلەرگە قاتىستى زەرتتەۋلەر بولاتىن. ونىڭ «سىعاناق قىپشاق دالاسىنىڭ ايلاعى»، «شىندىعى قۇپيا شىڭعىس حان»، «تونىكوك، كۇلتەگىن جانە بىلگە قاعان»، «توميريس (تۇمار)»، «بيىك باستامانىڭ   بەلگىسىز بەتتەرى نەمەسە «ەلىم-اي» اۆتورى كىم»، «ەدىل باتىر. اتيللا»، الەكساندىر ماكەدونسكي (ەسكەندىر زۇلحارنايىن)» ت.ب. سەكىلدى زەرتتەۋ ماقالالارى مەنى قاتتى قىزىقتىراتىن. سوندا بۇل ادام كىم بولدى ەكەن دەيسىز عوي. بۇل «كەرمەك تاعدىر» مەن «كودەكس كۋمانيكۋس» كىتابىنىڭ اۆتورى، قارت جۋرناليست زاكىم جايلىباي ەدى.

كەيىن ز.جايلىباي «قازاق ەلى» گازەتىنىڭ ورىنباسارى بولىپ كەلدى. بۇرىننان ءجۇزى تانىس اعامەن تەز ءتىل تابىستىق. اسىرەسە، زاكىم ماعان اعا، ال مەن وعان ءىنى بولىپ، توننىڭ ىكى باۋىنداي ارالاسىپ كەتتىك. اۆتوردىڭ ماعان تارتۋ ەتكەن «كەرمەك تاعدىر» دەگەن كىتابىنا: «باۋىرمالدىعىمىزعا بىتە تۇسپەسىن، تاتۋلىعىمىزعا تۇتە تۇسپەسىن»، – دەپ جازىپ بەرگەن جىلى لەبىزىندەي ەدى. كەيدە حابارلاسۋىمىز سيرەپ بارا جاتسا زاكىم اعام ءوزى تەلەفون شالىپ: «ءىنىم، بارسىڭ با؟ حابارلاسپاي كەتكەنىڭە قاراپ، مەن سەنى شەكارا اتتاپ شىعىس تۇركستانعا كەتىپ قالعان شىعار دەپ جۇرمەيمىن بە؟..»، – دەپ قارقىلداپ كۇلە سويلەپ، ازىلدەپ جاتاتىنى تاعى بار. زاكەڭنىڭ كىشىپەيىلدىگى مەن پاراساتتىلىعى كەز كەلگەن ادامنىڭ جۇرەگىن ەلجىرەتەدى. ۇلكەن-كىشى دەمەي بارىمەن اعىنان اقتارىلىپ اڭگىمەلەسەدى. بىلگەنىن باسقالارعا ۇيرەتۋدەن جالىقپايتىن داناگوي ادام.

2006 جىلى ماۋسىم ايىندا زاكىم جايلىباي ەكەۋىمىز مەنىڭ تۋعان ولكەم قىتايدىڭ قۇلجا قالاسىنا ون كۇندىك ساپاردا بولدىق. قۇلجاداعى جوعارى وقۋ ورنى مەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە جۇمىس جاسايتىن مەننىڭ دوستارىم مەن كۋرستاستارىم ءبىزدى مەيرەمحانادا كۇتتى. زاكەڭ ءومىرى كورمەنەن جەر مەن ەلگە كەلدىم دەپ توسىرقاعان جوق. قۇددى ءوز ەلى شيەلىدە جۇرگەندەي ءوزىن ەركىن، سەرگەك سەزىندى. جاقسىدا جاتتىق جوق دەگەن وسىندايدا ايتىلسا كەرەك. داستارحان باسىندا ءتۇرلى سۇراقتار قويىلىپ، پىكىر تالاستار بولدى. زاكىم اعام قازاق تاريحىنا قاتىستى سۇراقتاردىڭ بارىنە مۇدىرمەي، سۇرىنبەي جاۋاپ بەردى. سول كەزدە ىلە وبلىستىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرى ءادىل بەجەنۇلى دەگەن جىگىت زاكەڭنىڭ قولىن الىپ: «زاكىم اعا، ءسىز ناعىز ۇلى ادام ەكەنسىز» دەگەندە داستارحان باسىندا وتىرعاندار دۋ كۇلگەن ەدى. الايدا، ءا.بەجەنۇلى ز.جايلىباي تۋرالى جۇرەك ءسوزىن، ءادىل باعاسىن ايتقان ەدى. ونىمەن كەلىسپەۋگە حاقىمىز جوق. شىندىعىندا دا، ز.جايلىباي – «ۇلى ادام».

ادام ۇرپاعىمەن دە، رۋحاني ەڭبەگىمەن دە مىڭ جاسايدى

ەر ازامات ءاۋباستا وتباسىنا، سودان كەيىن حالقى مەن ەلىنە ءوز ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن جەگىزۋمەن ارداقتى. بىراق ۋاقىت قۇرعىر ادامعا باعىنعان با؟! كەز كەلگەن ادام بالاسى سول ۋاقىتتى اقىل-پاراساتىمەن، دەنە ەڭبەگىمەن باعىندىرامىن دەپ ءجۇرىپ، بەلگىسىز كۇندەردىڭ بىرىندە بىرەۋى ەرتە، بىرەۋى كەش ومىردەن ءوتىپ كەتكەندەرىن قايدان ءبىلسىن. وعان امالالى دا جوق. سودان بارىپ بۇل جاراتۋشى يەنىڭ قالاۋى دەپ مويىن ۇسىنامىز دا ءبىر-بىرىمىزگە «ورىندا بار وڭالار، ءتىرى جان تىرشىلىگىن ىستەۋ كەرەك» دەگەن جۋانىش ايتىپ، سول باياعى ارپالىسپەن كەتە بارامىز...

ءبىزدىڭ قازاقتا «ادام ۇرپاعىمەن مىڭ جاسايدى» دەگەن ءسوز بار. ارينە، بۇل ءسوز اكەدەن قالعان قاراشاڭىراقتىڭ وتىن سوندىرمەي، ءتۇتىنىن ءتۇزۋ ۇشىرىپ، ۇرپاق ساباقتاستىعىن جالعاستىراتىن تۇياقتىڭ بار بولعانىنا شۇكىرشىلىكتەن تۋىنداعان  اتالى ءسوز ەكەنى اقيقات. ءيا، قازاق بالاسىنىڭ كوبى قۇداي بەرگەن بالا-شاعاسى مەن مىڭ جاساپ جاتسا، ال كەيبىرى ارتىنا جازىپ قالدىرعان رۋحاني ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا مىڭ جاساپ جاتادى.

ال، كەيبىر ادامدار ۇرپاعى مەن دە،  رۋحاني ەڭبەگىمەن دە مىڭ جاساپ جاتادى. وسىنىڭ قاتارىنا  ۇلاعاتتى اكە، قارىمدى جۋرناليست، مارقۇم زاكىم جايلىباي اعانى قوسۋعا بولادى. زاكەڭ  اكەدەن جاستاي جەتىم قالىپ، تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن ءبىر كىسىدەي تارتسا دا سوعان مويىماي اعىنعا قارىسى ءجۇزىپ، جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، جار ءسۇيىپ،  بالا ءوسىرىپ، كىتاپ جازىپ ارتىنا وشپەس بەلگى قالدىرعان تۇلعا.

زاكەڭ سىر ەلىننىڭ ازاماتى بولسا، ال مەن تاريحتىڭ تەلكەگىنە ءتۇسىپ قىتاي اسىپ كەتكەن قازاقتىڭ اراعا 60 جىل سالىپ اتاجۇرتىنا ورالعان قازاقتىڭ ۇرپاعىمىن. ادامنىڭ باسى قۇدايدىڭ دوبى دەپ بەكەر ايتىلماسا كەرەك. وسى ءومىر كەرۋەنى ءبىزدى الماتىدا كەزىكتىردى. زاكىم اعا ءوزىنىڭ اتاجۇرتى شيەلىنىڭ «وسكەن ءوڭىر» گازەتىندە 40 جىل باسقارىپ، زەينەتكەرلىككە شىعىپتى. الماتىدا جۇمىس جاسايتىن بالالارىنىڭ جانىندا بولۋ ءۇشىن جەڭگەمىز ەۋەۋى الماتى وبلىسى، قاراساي اۋدانى، المالىباق اۋىلىنان جاي ساتىپ الىپ، سوندا  كوشىپ كەلەدى.  انىعىن ايتقاندا ەلارالىق «قازاق ەلى» گازەتى ەكەۋىمىزدىڭ اعالى-ءىنىلى بولىپ قويىن-قولتىق ارالاسۋىمىزعا دانەكەر بولدى.

اتام قازاق «كوپ جاساعانان سۇرا ما، كوپ كورگەننەن سۇرا» دەپ بەكەر ايتپاعان. بىراق مەنىڭ زاكىم اعام كوپ تە جاساعان، كوپتى كورگەن شەجىرەلى قارت. نە ايتسا دا، نەنى اڭگىمە جاساسا دا بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بايىپتاپ، دايەكپەن، سابىرمەن  تۇسىندىرەدى. دەمەك، بۇل ونىڭ كورگەنى مەن بىلەتىنى ۇشان تەڭىز ەكەندىگىن كورسەتسە كەر. قالامىنىڭ تاريحي تاقىرىپتارعا كوپ باراتىنى دا سودان بولسا كەرەك. اق كۇرىشتىڭ اتاسى ىبىراي جاقاەۆ تۋرالى جازعان ماقالالارىنىڭ ءوزى قانداي كەرەمەت. ونىڭ ءوزى ى.جاقاەۆتى جاستايىنان كوزى كورىپ، جاقسى بىلەتىنىنەن دەمەسىمىزگە حاقىمىز جوق.

ءسىزدىڭ جارقىن بەينەڭىز ءبىزدىڭ جادىمىزدا

زاكەڭ كورەگەندى، پاراساتتى ەل اعاسى بولاتىن. ول ەلارالىق «قازاق ەلى» گازەتىنە ورىنباسار رەداكتور بولىپ كەلگەندە رەدەكتسيادا 4-5 جاس-قىز جۇمىستا بولدىق. زاكىم اعانىڭ پاراساتتىلىعى سول، بارىمىزبەن ءتىل تابىسىپ كەتتى. اعالىق اقىلىن ايتىپ، ءبىزدى ءوز بالا-شاعالارىنان كەم كورمەيتىندەي مەيىر تانىتتى. سودان بولۋ كەرەك، ءبارىمىز ول كىسىگە باۋىر باسىپ كەتتىك. جۇمىسقا كەلمەي قالسا ىزدەيتىندى شىعاردىق. ءبىز كەيىن الدى-الدىمىزعا كەتسەك تە، زاكەڭ بىزبەن حابار الىپ تۇرۋدى ەستەن شىعارعان ەمەس. ءتىپتى، ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدى قوسىپ داستارقان جايىپ، ءبىر وتباسىنىڭ ادامىنداي شۇيىركىلەسىپ، ارقا-جارقا اڭگىمە دۇكەن قۇرىپ قايتاتىن كۇندەرىمىز بولدى. زاكەڭ جۇرەگى كەڭ، اق كوڭىل، تازا جان ەدى. بۇل تەكتىلىككە بايلانىستى ەكەنى انىق. مەن ءوز باسىم الماتىداعى بىرنەشە باسىلىمدا جۇمىس جاسادىم، شىنى كەرەك، مۇنداي ادام وتە از بولدى.

سۋرەتتە: ءادىل بەجەنۇلى، زاكىم جايلىباي، باقىتجان، شاكەن ابدارەيىمۇلى، ءالىمجان ءاشىمۇلى. قۇلجا قالاسى.

2006 جىلى مامىر ايى بولاتىن، زاكىم اعامدى قاي تۇلەن تۇركەنى قايدام:

– ءاي، ءالىمجان، قىتايعا بارۋ قيىن با؟ – دەدى.

– جوق، اعا، تولقۇجاتىڭىز بولسا، بارۋ قيىن ەمەس، – دەدىم مەن.

– تولقۇجاتىم جوق. نە ىستەيمىن، – دەدى ول.

–  جاساتىڭىز، – دەدىم.

– وندا جاساتايىن. جاساپ بولعان سوڭ، ەكەۋىمىز قىتايعا باراپ-كەلەيىك بولا ما؟ – دەدى.

– جارايدى، اعا، – دەدىم مەن.

زاكەڭ سوزىندە تۇردى. تولقۇجاتىن جاساتىپ الىپ كەلىپ:

– ءالىمجان، تولقۇجات دايىن، ەندى نە ىستەيمىز – دەدى.

– نە ىستەۋشى ەدىك، قىتاي ەلشىلىگىنە تولقۇجاتتى كىرگىزىپ ۆيزا اشتىرامىز، – دەدىم.

– وندا بەرەيىك، – دەپ ۆيزاسىنىڭ تولەم اقىسى مەن تولقۇجاتىن ماعان بەردى.

تولقجاتىمىزعا ۆيزا جاپسىرىپ العان سوڭ زاكىم اعا ەكەۋىمىز ماۋسىڭنىڭ 17 كۇنى قىتايعا تارتىپ كەتتىك. شەكارانىڭ ارعى بەتىنە وتكەنەن كەيىن:

– زاكىم اعا، قىتاي ەلى دەگەن وسى. ەندى ءوزىڭىز كورگەن-بىلگەنىڭىز بەن كوكەيگە تۇيگەنىڭىزدى تۇرتە ءجۇرىڭىز. قىتايدىڭ قىبىر-ءجىبىرىى مەن جىلت ەتكەنىنىڭ ءبارى  سىزگە قىزىقتى عوي، – دەدىم كۇلىپ.

ءبىزدىڭ باعىتىمىز ىلە قازاق اۆتونوميلى وبلىستىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسى بولاتىن. قۇلجاعا دا بارىپ تۇستىك. ءبىزدى ىلە وبلىسىنىڭ اكىمدىگىنىڭ قوجالىعىن باسقاراتىن شاكەن ابدىرەيىمۇلى كۇتىپ الدى. مەن شاكەن اعامەن جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەننەن كەيىن ىلە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە جۇمىسقا تۇرعان كەزدە باستاپ تانىسىپ، اعالى-ىنىدەي بولىپ جاقىن ارىلاسىپ ەدىم. ەكەۋىمىزدىڭ توننىڭ ىشكى باۋىنداي بولىپ ارالاسۋىمىزعا تاعى ءبىر باستى سەبەپ – شاكەن اعانىڭ شەسەسى مەن مەنىڭ شەشەم البان ەلىنىڭ قاراقىستىق رۋى بولۋىنان ەدى. قىسقاسى ەكەۋىمىز بولە بولىپ شىقتىق... سول بولە اعام شاكەن ءبىز تۇسەتىن  ۇيدى دە دايىنداپ قويىپتى.

سونىمەن نە كەرەك، الماتىدان جۋرناليستەر كەلىپتى دەپ قۇلجا قالاسىنداعى زيالى وكىلدەرىنىڭ ءبىرازى بىزبەن تانىسىپ اڭگىمەلەسىپ قايتتى.  كىسى بالاسى سويلەسكەنشە دەمەكشى. قۇلجاداعى قانداستارىمىزعا زاكىم اعانىڭ اڭگىمەسى ۇنادى بىلەم، شەتىنەن ۇيىنە قوناققا شاقىرا باستادى. ولار ءبىر جاعىنان قوناقجايلىلىعىن تانىتقىسى كەلسە، ەكىنشى جاعىنان اتامەكەنى قازاق ەلى تۋرالى اڭگىمە – سىر ءبولىسۋ ەدى. ءار ۇيگە بارعاندا، اڭگىمەنىڭ دەنى قازاق مادەنيەتى مەن تاريحىنا  قاتىستى بولىپ جاتتى. اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىرعان زاكىم اعام بولدى. ماسەلەن، ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ جاس عالىمدارى جايعان داستارقان باسىندا مىنا ولكەنىڭ وتكەنى، بۇگىنى، كەلەشەگى ايتىلماي قالعان جوق.

ءبىز قۇلجاداعى قاۋىشۋدان سوڭ قالىڭ قازاقتىڭ كيەلى مەكەنى، مەنىڭ تۋعان جەرىم توعىزتارۋعا اتتاندىق. بىزبەن بىرگە شاكەن اعا مەن مەنىڭ كۋرستاسىم ابدىرەشىت تويلىبايۇلى باردى. تىكارىق اۋلى مويىنگىزەر قىستاعى مەنىڭ كىندىك قانىم تامعان، بالالىق شاعىم وتكەن جەر. وندا اتام – ءابدىراسىل مەن اجەم – اقاۋدىڭ (اجەمنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى اققۋ ەكەن، اكە-شەشەسى ەركەلەتىپ اقاۋ اتاپ كەتكەن) سۇيەگى جاتىر. تۋعان جەرىمە كەلىپ، ءارى سىنىپتاسىم، ءارى قۇدامىز سانالاتىن ماقمۇتتىڭ قاراشاڭىراعىندا ءبىر قويدى ارۋاقتارعا اتاپ سويىپ، اۋىل قاريالارىن شىقىرىپ قۇدايى تاماق بەردىم. ودان كەيىن اۋدان ورتالىعىنا اتتاندىق...

تاستوبە اۋىلىنىڭ مەكتەپ ديرەكتورى مەنىڭ دوسىم مۇقتار اقانۇلىنىڭ ۇيىندە وتىرمىز. كەڭ جايىلعان داستارقاندى جاعالاي بانك قىزمەتكەرلەرى، مۇعالىمدەرمەن قاتار وتىرمىز. قازاقى جومارتتىق، مول داستارقان ءۇي يەسىنىڭ كەڭ كوڭىلىن اڭعارقانداي. شاكەن اعا مەن ابدىرەشىتتىڭ (ابدىرەشىت – ىلە قازاق وبلىستىق بايىرعى شىعارمالار كەڭسەسىنىڭ قىزمەتكەرى، زەرتتەۋشى-عالىم. مەنىڭ كۋرستاسىم). دومبىرامەن توگىلتە شىرقاعان ارقا مەن جەتىسۋ اندەرى ۇلى دالانىڭ شىعىسىندا دا بار اۋەزىمەن جۇرەككە ۇيالاعانداي بولدى. ءبىز دە بىلگەنىمىزدى شىرقادىق.

سۋرەتتە: الدىڭعى قاتاردان ابدىرەشىت تويلىبايۇلى، زاكىم جايلىباي، ارتقى قاتاردا شاكەن ابدىرەيىمۇلى، ءا.ءاشىمۇلى، مۇحتار اقانۇلى. توعىزتاراۋ اۋدان ورتالىعى.

زاكىم اعا وسى باس قوسۋدا ورنىنان تۇرىپ «كوكشە تاۋ» ءانىن وپەرا انشىلەرىنىڭ ناقىشىنا كەلىتىرىپ ورىنداعاندا داستارحان باسىندا وتىرعاندار ورنىنان تۇرىپ شاپالاق سوققانى ءالى ەسىمدە. سويتسەم، زاكىم اعام ستۋدەنت كەزىندە قوردا ءان ايتىپتى. ەگەر سونى ارى قاراي جالعاستىرىپ كەتكەن بولسا زاكىم جايلىباي جۋرناليست ەمەس، ەلگە بەلگىلى ءانشى بولىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس ەكەن.

ءبىز قىتايداعى ون كۇندىك ساپارىمىزدى وسىلاي كوڭىلدى وتكىزىپ ەلگە قايتتىق. ەلگە كەلگەن سوڭ زاكىم اعا «جەل وتپەس ميللياردتىڭ ورمانىندا اداسپاي جۇرگەنىڭە قۋانامىن» دەگەن ساپارناماسىن جازىپ، «قازاق ەلى» گازەتىنە جاريالادى. مىنە، سودان بەرى زاكىم اعا ەكەۋىمىز توننىڭ ىكى باۋىنداي ارالاسىپ كەتتىك.

زاكىم اعام 2011 جىلى 70 جىلدىق مەرەي تويىن وتكىزەتىنى تۋرالى ايتتى. سونىمەن بىرگە تويدا مەنىڭ ءان ايتۋىمدى تاپسىردى. ويتكەنى، كەنجە ۇلى باۋىرجاننىڭ تويىندا حالىق ءانى «ساۋلەمايدى» ايتقانىمدا قۇدالارى قاتتى رازى بولىپتى. زاكىم اعا شيەلىگەگى قۇداسىنا بارسا بولدى قۇداسى: «الگى بىلعارى ەتىكتى ايتقان ءىنىڭنىڭ حال-جاعدايى قالاي، سالەم ايتىڭىز» دەيدى ەكەن.

توي بولىپ جاتتى، مەن ارنايى دايىنداپ بارعان قىتاي قازاقتارىنىڭ ءانى «اعاجاندى» زورعا ايتتىم. زورعا ايتتىم دەپ وتىرعانىم، اسابا ۋقىتتى سىلتاۋراتىپ مەنىڭ ءان ايتۋىما جول بەرمەدى. بىراق، زاكىم اعام ءوزى ارالاسىپ ءجۇرىپ ماعان ءان ايتقىزدى. تالاس-تارتىسپەن ايتىلعان اندە نە بەرەكە بولسىن...  ول ءاننىڭ قايرماسى مىناداي ەدى:

«الىستا ءجۇرىپ ساعىندىم اعا جانىم،

اعا جانىم ماۋەلى ساياباعىم.

سەن بولماساڭ ومىردە اعا جانىم،

بۇلاق بولىپ مەن قالاي اعالارمىن.

ا...ا...ا

قورمالىم اعا،

قورعانىم اعا،

وزىڭە ارناپ مەن بۇگىن

ءان سالامىن، جان اعا».

تويدان كەيىن زاكىم اعا ەكەۋىمىز تاعى اڭگىمەلەستىك، سوندا ول كىسى جالپى اساباعا كوڭلى تولماعانىن، ءوزى تۋرالى قۇجاتتى ءفيلمنىڭ جۇرتقا تولىق كورسەتىلمەي قالعانىنا قاتتى كەيىدى.

كەيىن زاكىم اعام تەلوفون شالىپ: «الماتىداعى جوعارى وقۋ ورىنداردا قۇجاتتى ءفيلمى كورسەتىلىپ، ستۋدەنتەرمەن كەزدەسۋ وتكىزگەنىن ايتتى. جانە «كودەكس كۋمانيكۋس» كىتابىن سۇراعانداردىڭ قاتارىنىڭ كوبەيگەنىن، ەندى كىتاپتى قايتالاپ باستىرسام دەگەن ويىن ايتتى.

2012 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ ورتاسىندا زاكىم اعا ماعان  تەلەفون مەن «ءىنىم، تاعى ءبىر كىتاپ شىعارايىن دەپ ماتەريال دايىنداپ جاتىرمىن. سەنىڭ اعاڭا ايتار جاقسى لەبىزىڭ جوق پا؟» – دەدى.

– ويباي-اۋ، ول نەدەگەنىڭىز. سىزدەن اياعان جاقسى لەبىزدى يت جەسىن، – دەدىم كۇلىپ. «ءاي، سەن دە ايتاسىڭ-اۋ!» دەپ قارقىلداپ راحاتتانا كۇلىپ الدى دا، «وندا جازىپ قوي، كەيىن ءوزىم حابارلاسىپ الارمىن»، – دەدى.

ناۋرىزدىڭ 20-كۇنى زاكىم اعام تاعى تەلەفون شالىپ: «ەرتەڭ التىنوردا بازارىنىڭ ايالداماسىنىڭ جانىنداعى ءدارىحانانىڭ الدىنا كەل، كەزدەسەيىك»، – دەدى.  جانە «مەن تۋرالى جازعانىڭدى ۇمىتىپ كەتپە» دەپ ەسكەرتتى. ەرتەسى زاكىم اعا ايتقان جەرگە تارتتىم، كەپتەلىستەن ەكى ساعات تا ارەن جەتتىم. شىنى كەرەك، كەزدەسەتىن ۋاقىتتان ءبىر ساعات كەشىگىپ باردىم. رەنجىگەن زاكىم اعام جوق. مەنى الىستان كورە سالىپ: «ءاي، ءالىمجان، قىتايعا جەتەتىن ۋاقىت بولدى عوي. باعانا قۇداعيلارىممەن كەلىپ ەدىم، ولار بازاردى ارالاپ، الاتىنان الىپ قايتىپ كەتتى. قۇداعي: «ءسىز ءالى تۇرسىز با؟» دەگەن دە، «ەندى قايتەمىن» دەپ جولعا سالدىم. سەنىڭ ءجۇرىسىڭ مۇناۋ، –  دەپ كۇلدى.

– وي، اعا كەشىرىڭىز، مىنا ماڭنان كوپىر سالىپ جاتىر ەكەن عوي. كەپتەلىس كوپ، ءبىرىنشى كولىكتەن ءتۇسىپ، ەكىنشى كولىككە وتىرسام دا ءبارى ءبىر بولدى، – دەپ اقتالىپ جاتىرمىن. ول:

– ءجا، نە دە بولسا كەلدىڭ عوي. ءجۇر، مىنا اسحانادا وتىرىپ اڭگىمەلەسەلىك – دەدى دە جول جاعاسىنداعى اسحاناعا كىرىپ تاماققا تاپسىرىس بەرىپ جاتىپ:

– ءالىمجان، ءجۇز گرامعا قالايسىڭ؟ – دەدى.

– اعا، راحمەت! ىشپەيمىن، – دەپ ەدىم. ول:

– مۇمكىن سىرا ىشەرسىڭ، – دەدى.

– اسقازانىم جاقىننان بەرى ءجيى اۋراتىنىن ايتىپ، – ەدىم.

– مەن دە تويدان بەرى نەگىزىنەن ىشپەي ءجۇرمىن، – دەدى. سودان، ەكەۋىمىز تاماقتانىپ وتىرىپ ۇزاق اڭگىمەلەستىك. اڭگىمە اراسىندا مەن:

– اعا، ارت-ارتىنان كىتاپ شىعارىپ كەتتىڭىز عوي. الدا ءومىر بار دەگەندەي، كەيىنرەك شىعارمادىڭىز با؟ – دەدىم. زاكىم اعا:

–  ءالىمجان، جەتپىستەن اسقانان كەيىن ومىرگە سەنىم بار ما؟! قانقىسىمىم بار، ونىڭ ۇستىنە جۇرەگىم سوڭعى كەزدەرى سىر بەرىپ ءجۇر. الدا-جالدا بىردەمە بولىپ كەتسەم، مىنا جازعان-سىزعاندارىم قايدا قالاتىنىن ءبىر قۇداي بىلەدى. قۇدايعا شۇكىر، بالارىم كومەكتەسىپ جاتىر. سوندىقتان بويدا ءال-قۋاتتىڭ بارىندا جازعان-سىزعانىمدى جيناپ-تەرىپ شىعارىپ السام، سودان بارىپ جانىم جاي تاباتىن شىعار. جازعاندارىم ەلىمنىڭ، حالقىمنىڭ يگىلىگىنە جاراپ جاتسا، ودان ارتىق باقىت بار ما ماعان، – دەدى.

سوڭعى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە زاكىم اعا ەلىنە ءجيى باراتىندى شىعاردى. مەن اعا، سوڭعى كەزدە ەلىڭىزگە كوپ باراتىن بولىپ الدىڭىز عوي. ەلدە ءبىز بىلمەيتىن جانە ءبىر جەڭگەمىز بار ما قالاي؟ – دەپ قالجىڭدايتىنمىن. سوندا ول:

– قايداعى جەڭگەنى ايتاسىڭ. ەل-جۇر، قايىن جۇرت، دوس-جاراننىڭ كوبى سوندا عوي. بىرەۋى قايتىس بولادى، بىرەۋى توي جاسايدى، قالاي بارمايسىڭ؟ – دەيتىن. ول ايتقانىنىڭ جانى بار. زاكىم اعا كوپ ءۇشىن جاراتىلعان ادام. ەشكىمنىڭ كوڭلىن قالدىرماۋعا تىرىساتىن وتە تازا ادام ەدى.

مامىردىڭ 7-كۇنى ءتۇس اۋا زاكىم اعاعا تەلەفون شالىپ ەدىم. «كىتاپقا قاتىستى جۇمىستارمەن قىزدارعا جولىعىپ ۇيگە قايتىپ بارامىن»، – دەدى.

–  وندا جولىڭىز بولسىن، قۇداي قالاسا كەيىن كەزدەسەرمىز، – دەدىم.

مامىردىڭ 11-بولسا كەرەك، ءسوندىرۋلى تەلەفونىمدى قوسسام، زاكىم اعانىڭ تالعات دەگەن بالاسىنان داۋىتى حابارلاما كەلىپتى. تىڭداسام «ءالىمجان، زاكىم اعادان ايرىلىپ قالدىق» دەگەن ءسوزدى ەستىپ، باسىمنان جاي تۇسكەندەي بولدىم. ەكى كۇننىڭ الدىندا سويلەسكەن اعامنىڭ ومىردەن وتكەنىنە شىنى كەرەك سەنبەدىم. نەدە بولسا ۇيىنە بارايىن دەپ تەز جيىلدىم دا المالىباققا تارتتىم. بارسام ەسىك الدىندا ءتىرىجان جوق، سوندا بۇل قالاي بولعانى «امان بولسا ەكەن» دەپ ىشتەي تىلەۋ تىلەپ كەلە جاتىرمىن ۇيدەن بىرەۋ شىعا كەلدى، امان-سالەمنەن سوڭ ول كىسىدەن:

– زاكىم اعانىڭ قايتىس بولعانى راس پا، – دەپ ەدىم. ول:

– راس، بۇگىن جەرلەپ كەلدىك. قازىر بارلىعى ۇيدە تاماقتانىپ جاتىر، – دەدى. بۇل ءسوزدى ەستىگەندە جاسىما ەرىك بەردىم. توپىراق سالا الماعانىما قاتتى وكىندىم. قۇران باعىشتاپ قايتتىم.

سۋرەتتە كەيىپكەر زاكىم جايلىباي مەن اۆتور ءالىمجان ءاشىمۇلى.

مىنە، ۋاقىت كەرۋەنى توقتاۋسىز جىلجۋدا. ەسىل اعامنىڭ ومىردەن وتكەنىنە دە ءبىراز جىل بولىپتى. جاتقان جەرىڭىز جايلى، توپىراعىڭىز تورقا بولسىن زاكىم اعا! ءسىزدىڭ جارقىن بەينەڭىز ءبىزدىڭ جادىمىزدا ماڭگى ساقتالىپ قالدى!

ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz