بيىلعى 28 ساۋىردە وتكەن ادەبي جىل قورىتىندىسىنا دايىندىق قارساڭىندا مەنىڭ قولىما  32 دەرەكتى كىتاپ تيگەن ەدى.

سولاردىڭ ىشىندە جازۋشى-پۋبليتسيست مارات ءبايدىلداۇلى توقاشباەۆتىڭ «ۋاقىت جەبەسى» اتتى بەس تومدىق جيناعى ەرەكشە نازار اۋداردى. جيناقتاعى تۋىندىلارعا ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك العالى بەرگى وتىز جىل ىشىندە وتكەن ماڭىزدى كەزەڭدەرى ارقاۋ بولىپتى. اۆتوردىڭ ەگەمەن ەلىمىزدىڭ  ءوسىپ-وركەندەۋى بارىسىنا جەدەل ءۇن قاتىپ تۇرعان جازبالارى، دەربەستىككە اسا قاجەت ۇلتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋ جولدارىن قاراستىرعان تالداۋلارى، قوعامدىق-ساياسي ساراپتامالارى، اركىمنىڭ كوزقاراسىن، ماقساتىن ايقىنداۋىنا، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ءدال اجىراتا بىلۋىنە جاردەمدەسەتىن پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارى، ءتۇرلى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى وسى بەس كىتاپقا توپتاستىرىلعان. پۋبليتسيستيكاسىندا مارات ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ باستى شارتى – قازاق ءتىلىن شىنايى مەملەكەتتىك تىلگە اينالدىرۋ دەپ تۇيەدى، تۇجىرىمدارىن سان سالاعا سىني نازار سالۋ جولىمەن تارقاتىپ بايانداپ، ۇرپاقتى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋ ءىسىن ۇلت قۇندىلىقتارى ارقىلى جۇرگىزۋگە شاقىرادى. مەملەكەتشىلدىك سەزىمدى باعالاۋعا، قولداۋعا بيلەۋشىلەردىڭ نيەت تانىتپايتىنىن كورسەتىپ، قازاق حالقىنا ءىس جۇزىندە قانداي قيانات جاسالعانىن تىزبەلەيدى، وقىرمانعا ءوزى جاساعان ۇلتتىق  يدەولوگيا جوباسىن ۇسىنادى. كۇرەسكەر اۆتور وتىز جىلدىق توقىراۋ جەتكىزگەن  كەدەيشىلىكتىڭ سىرلارىن اشقان. وتكەن وتىز جىلدا «ۇلتارالىق قاتىناستىڭ قاتە فورمۋلاسى قالىپتاستى» دەپ،  مۇنىڭ سەبەپتەرىن ول «اداسقان باعىت» پەن «يممۋنيتەتسىز يدەولوگيادان» ىزدەيدى. 2022 جىلعى قاڭتار قىرعىنىنا قاتىستى سىني پىكىرلەرى مەن وي تولعاۋلارى دا،  سونداي-اق بيلىك جول بەرگەن تاريحتى بۇرمالاۋشىلىق، تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتۋ ءۇشىن اسا قاجەت شارالار كەشەنىن جۇرگىزۋدىڭ ورنىنا كوررۋپتسيانىڭ كەڭ قانات جايۋىنا جول بەرۋ مىسالدارى دا جازۋشىنىڭ وتكىر پۋبليتسيستىك قالامىنا ارقاۋ بولعان.  قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن قالپىنا كەلتىرۋگە، ۇلتتىق رۋحىمىزدى  توتاليتارلىق كەزەڭ قىسپاقتارىنان ساقتاپ قالۋعا، ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى ەسەلەي تۇسۋگە ۇلەس قوسقان  جەكەلەگەن تۇلعالار حاقىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، جازعان ەسسەلەرى، وچەركتەرى، ءتۇرلى سۇحباتتارى، ادەبيەت، ونەر، عىلىم سالالارىنداعى كوپتەگەن بەلگىلى تۇلعالار،  زامانىمىزدىڭ ۇلكەن قايراتكەرى دىنمۇحامەد قوناەۆ پەن ونىڭ اتا-اناسى جايىنداعى ماقالالار ەرەكشە تانىمدىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.  اۆتور كەڭەس-گەرمان سوعىسىنىڭ كوپشىلىككە بەيمالىم، قۇپيا تۇستارىن كوپتەگەن تىڭ دەرەكتەر كەلتىرۋ جولىمەن ايقارا اشىپ بەرەدى، 28 پانفيلوۆشى ەرلىگى، لەنينگراد بلوكاداسى سىندى سوۆەتتىك ميفتەردى  دە اشكەرەلەيدى. مۇستافا شوقاي بەيىتىنىڭ تابىلۋ تاريحىن، ونى ءولتىردى دەلىنەتىن ءۋالي كايۋمحانمەن كەزدەسۋىن اڭگىمەلەيدى. سوعىسقا قاتىستى تانىمدى دا قىزىقتى دەرەكتەر كەلتىرەدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا بيلىك بۋىندارىندا ىستەگەن بەلگىلى تۇلعالاردان العان، ءوزىنىڭ دە ءتۇرلى قىزمەتتەر اتقارعان كەزدەرىندە بەرگەن سۇبحاتتارىنان دەربەس دامۋ جولىنا تۇسكەن ەلىمىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن ايقىن تانىپ بىلۋگە بولادى. ماراتتىڭ توي مادەنيەتى، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر ەرەكشەلىكتەرى، ءدىن مەن ءداستۇر، جوعارى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر جايىنداعى وي-تولعامدارى مەن پىكىرلەرى، يسلام قۇندىلىقتارى مەن قازاقى داستۇرلەردىڭ ۇندەس تۇستارىن قاراستىرۋى، حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن كوتەرۋدى كوزدەيتىن ناقتى ۇسىنىستارى دا وقىرماندى جايباراقات قالدىرمايدى. مارات ءبايدىلداۇلىنىڭ وسىناۋ بەستومدىعى ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەل مۇددەسى ءۇشىن جۇرگىزگەن كۇرەسىنىڭ ايناسى بولىپ شىققان.

جازۋشى قۋاندىق تۇمەنبايدىڭ «مەنىڭ كوزىم ارقىلى» اتتى ەسسەلەر، پورترەتتەر مەن ماقالالار جيناعى جانە «جان اۋەندەرى» دەگەن كوسەمسوز كىتابى قالامگەردىڭ دەرەكتەردى سويلەتۋدەگى وزىندىك ادەبي تاسىلىمەن، كوركەم تىلىمەن وقىرمانىن باۋراپ اكەتەدى. بۇل ەكى جيناقتا ول دەرەكتى قىسقا اڭگىمەلەرى ارقىلى وقىرمانعا كەشەگى توتاليتارلىق ءداۋىر مەن بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك زامانىنداعى ادامداردىڭ جان-دۇنيەسىنەن تانىمدى سىر شەرتەدى.  شاپ-شاعىن ەتيۋدتەرىنەن ادال ەڭبەكپەن اتتارى شىققان داڭقتى ارداگەرلەر: سىر بويىنداعى كۇرىش ءوسىرۋشى، ايگىلى ديقان ىبىراي جاقاەۆ پەن مويىنقۇمداعى قازاقى قوي تۇقىمىن اسىلداندىرۋ مەن ەلتىرى ساپاسىن جاقسارتۋ ىستەرىندە مول تاجىريبە جيناعان شوپان جازىلبەك قۋانىشباەۆ جانە ولاردى وتە قۇرمەتتەگەن ەلىمىزدىڭ ءبىرىنشى باسشىسى دىنمۇحامەد قوناەۆ حاقىندا تاعىلىمدى ماعلۇماتتار بەرەدى.  قۋاندىقتىڭ جازبالارىنان ءابدىلدا تاجىباەۆ، الكەي مارعۇلان، شاھماردان ەسەنوۆ، اسانباي اسقاروۆ، ەركىن اۋەلبەكوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، ءسابيرا مايقانوۆا،  تولەپبەرگەن ابدىراشەۆ، نادەجدا لۋشنيكوۆا سىندى نەبىر مەملەكەت، ادەبيەت، ونەر، عىلىم قايراتكەرلەرىنىڭ، ءوزىنىڭ كوپتەگەن مەكتەپتەس جانە كۋرستاستارىنىڭ، وزىمەن قاتارلاس اقىن-جازۋشىلاردىڭ دا قىزىقتى دەرەكتەرمەن ورىلگەن ادامدىق بەينەلەرىن كورەمىز. اۆتور ەتيۋدتەرىندە تاۋەلسىزدىكپەن كەلگەن جاڭا زاماننىڭ كەلەڭسىز جاقتارىن اشكەرەلەۋگە دە كوڭىل بولگەن. ماسەلەن، بارشامىز كۇندە كۋا بوپ جۇرگەن دەرەكتەردى جانعا تيە سويلەتەتىن «كيە كەتىپ بارادى» دەيتىن جۇرەكجاردى سىر شەرتۋىندە ول حالقىمىزدىڭ كيە دەگەن ۇعىمىنا شولۋ جاساي كەلىپ، قازاق كيەسى سىندى ۇلى اباي ەسكەرتكىشىنىڭ قاراۋسىز، كۇتىمسىز تۇرعانىن، وعان ءوزى قانشا نازار اۋدارتۋعا تىرىسقانىمەن بيلىك وكىلدەرىنىڭ نەمقۇرايلى قاراپ جۇرگەنىن بايان ەتەدى. بيلىكتىڭ قاستەرلى دە كيەلى، قاي تىلدە دە وڭاي ايتىلاتىن، كوڭىلگە تەز جاتتالىپ قالاتىن «نان» دەگەن اتاۋدى جارناماعا وزگە تىلمەن قوسارلاندىرا شىعارۋى ارقىلى دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن تەگى باسقالاردىڭ ساناسىندا قازاق ءسوزىن قۇرمەتتەۋ سەزىمىن تەلۋگە جول بەرمەي كەلە جاتقانىن اشكەرەلەيدى. كاسىپكەرلەرىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەنى، نامىستى جيىپ قويىپ، اقشا سوڭىنا تۇسكەنىن كورسەتەدى. ءسوز كيەسى قالتارىستا قالىپ بارا جاتقانىنا كۇندەلىكتى تىنىس-تىرشىلىكتەن الدەنەشە مىسال كەلتىرىپ، «ءتىلىمىزدى تۇقىرتىپ جۇرگەن – ءبىزدىڭ ينتەلليگەنتسيامىز» دەپ قورىتادى، «شەنەۋنىك اتاۋلىنىڭ ءتىلى الا-قۇلا» ەكەنىن اشكەرەلەيدى. بارشامىزدى «كيەدەن اتتاماۋعا» شاقىرادى. قۋاندىقتىڭ «كوزبوياۋى جوق كورىنىستەر» تاقىرىبىمەن جاريالاپ جۇرگەن ەتيۋدتەرى ەكى كىتاپقا دا ءبىر-ءبىر ءبولىم بوپ ەنگەن، سوناۋ دەرەكتى قىسقا جازبالارىنداعى جازۋشىنىڭ كوزى شالعان وقىس كورىنىستەر، ولاردان تۇيىلگەن توسىن تۇيىندەر مەن بەرىلگەن باعالار وقىرماننىڭ جانىن جادىراتىپ، ريزا ەتەدى. جانە ويلانتادى. وسى نەبىر دەرەكتى سەبەپ-سالدارىمەن الدىڭا جايىپ سالاتىن ءتىلى تارتىمدى قوس كىتاپتىڭ العاشقىسىندا «قاناتى كۇيگەن قىزعىش قۇس» دەپ اتالاتىن ءبىر ەرەكشە دەرەكتى حيكايات بار. حيكاياتقا كومپوزيتور، جۋرناليست حاسەن قوجاحمەتوۆتىڭ  قۋعىن-سۇرگىنگە تولى ءومىر جولى  ارقاۋ بولعان. قۋاندىقتىڭ بۇل تۋىندىسىندا ستۋدەنت شاعىنان تاۋەلسىز وي تۇيۋگە بەيىم بولعان جاس جىگىتتىڭ جيىرما جەتى جاسىندا كگب قارماعىنا ءتۇسىپ، العاش رەت ەكى جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلعانىن، ودان سەكسەن التىنىڭ جەلتوقسانىنداعى كوتەرىلىسكە بايلانىستى ءتورت جىلعا كەسىلگەنىن، بوستاندىققا شىققاننان كەيىن تاباندى دا بىلىكتى، كاسىبي  ساياسي كۇرەسكەر دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قىزمەت ەتۋدى باتىل جالعاستىرعانىن ەشقانداي كوركەم قوسپاسىز، تەك ناقتى دەرەكتەرمەن، ناعىز نون-فيكشن ستيلىندە بايانداۋى وقىرماندى ريزا ەتەرى ءسوزسىز.

جەلتوقسان تاقىرىبىن جازۋشى جانە پۋبليتسيست تالعات ايتبايۇلىنىڭ تەرەڭ قاۋزاپ كەلە جاتقانى ءمالىم. ول وقىرماندى نەگىزىنەن كوتەرىلىس تاريحىمەن جانە  كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ ەستەلىكتەرىمەن تانىستىرىپ جۇرگەن ايعاق-كىتابىنىڭ 15 تومىن شىعارعان-دى، دەگەنمەن جىل قورىتىندىسىندا قاراۋعا  بىلتىر جارىق كورگەن «وتپەلى كەزەڭ كوزىمەن»، «ايتار ويىم بولعان سوڭ...»، «جۇرەگىمە جۇگىندىم» اتتى ەسسەلەر، وي-تولعانىستار، سۇحباتتار جيناقتارىن جانە «مىڭ ءبىر كۇن، مىڭ ءبىر ءتۇن» دەرەكتى رومانىن ۇسىنىپتى. روماندا اۆتور  كەڭەستىك داۋىردەگى قۋعىن-سۇرگىندى، جوقشىلىقتى باستان كەشكەن، بالالار ۇيىندە، مەكتەپ-ينتەرناتتا تاربيەلەنىپ، اسكەرگە شاقىرىلعان، ودان جاھاندىق سوعىسقا قاتىسقان، بەيبىت زاماندا بانك ءىسىنىڭ ۇزدىگى بولعان، جەتپىس ءۇش جاسىندا جۇگىرۋدەن چەمپيون اتانعان ەڭبەك ارداگەرى ءالجاپار مۇستافاۇلى مۇساەۆتىڭ ءومىر جولىن كەيىپكەرىنىڭ اتىنان وتە تارتىمدى دا تانىمدى ەتىپ، كەلىستىرە اڭگىمەلەپ شىققان. تالعات جوعارىدا اتالعان كوسەمسوزدىك كىتاپتارىندا تاۋەلسىز دامۋ جولىنا تۇسكەن ەلىمىزدىڭ الدىنا ءار كەزدە ءتۇرلى رەتپەن تارتىلعان وزەكتى ماسەلەلەر جونىنەن شىنشىل سىر شەرتەدى. ماسەلەن، «وتپەلى كەزەڭ كوزىمەن» كىتابىندا اۆتور تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى التى جىلىندا حالقىمىز ۇشىراسقان اۋىرتپالىقتار مەن قيىندىقتار جايىندا قالام تەربەيدى. ول قايراتكەر زامانبەك نۇرقادىلوۆپەن اۋىل شارۋاشىلىعى كۇيرەپ، زاۋىت-فابريكالار، ءىرى كاسىپورىندار ساتىلىپ، بيلىكتى كوررۋپتسيا جايلاي باستاعان تۇستا سۇحبات جۇرگىزگەن. ۇلتتىق ءتىل، ءداستۇر، نامىس، قادىر-قاسيەت دەگەننەن ماقۇرىم باسشىلىق بيلەگەن تەلەراديوكورپوراتسيانىڭ كەرى كەتكەن تاعدىرى جايىندا ماقالا بەرگەن. جەردى ساتۋعا قۇلشىنعان ۇكىمەتتىڭ جەر تۋرالى زاڭ جوباسىن ەكى بىردەي حالىق وكىلدىگى – اۋەلى ءوزىن-ءوزى ءوز ەركىمەن تاراتقان پارلامەنت، ودان كونستيتۋتسيالىق سوت كۇشتەپ تاراتقان  پارلامەنت كەرى قايتارعاندا، رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى ەشقانداي دا پارلامەنتتىك تالقىلاۋدى توسىپ جۇيكەسىن جۇقارتپاي-اق، زاڭي كۇشى بار جارلىعىمەن وپ-وڭاي جۇزەگە اسىرا سالعاندا، قوعام قايراتكەرى، جۋرناليست-جازۋشى مارقۇم بالعابەك قىدىربەكۇلىنىڭ «جەردى ساتۋعا بولمايدى» دەپ تەبىرەنە جازعان  ماقالاسىنان تالعات سالماقتى وي وربىتەدى... اۆتور تالاي تاقىرىپتى قوزعايدى. اۋىل بەيشارا حالگە تۇسكەندە اتىشۋلى ءانشى اللا پۋگاچەۆانى الماتىعا شاقىرعان «جاڭا قازاق» بۋتيا مىرزاعا قۇلاققاعىس جاساعان. جەزوكشەلىكتى كاسىپ ەتىپ كوشە كەزگەن بويجەتكەننىڭ: «سەن مەنى كىنالاما» دەگەنىنىڭ تۇبىنە بويلاۋعا جۇرتشىلىق نازارىن اۋدارادى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە قازاق قىزدارىنىڭ قاھارماندىعىنا قايران قالعان بەلگىلى زاڭگەر، سەناتور سابىر قاسىموۆتىڭ: «ەگەر الماتىنىڭ الاڭدارى مەن كوشەلەرىنە قىز-كەلىنشەكتەر شىقپاسا، جەلتوقسان – ەلدى سونشالىقتى دۇرلىكتىرگەن، الەم جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىن اۋدارعان ايتۋلى وقيعاعا اينالماعان بولار ەدى» دەگەنىن سۇيسىنە قايتالاپ، حالقىنىڭ نامىسى جولىندا قۇربان بولۋدان قايمىقپاي، جۇرەكجۇتقان قادامعا بارعان قىزدارىمىزعا قۇرمەتىمىز جەتپەي جاتقانىن اشىنا ايتادى. «ايتار ويىم بولعان سوڭ...» جيناعىندا اۆتوردىڭ «قازاق بيلىگى ءبارىمىزدى بەيشارا كۇيگە ءتۇسىردى»، «قازاقتىڭ بايلىعىن جاساعان حالىق قۇرالاقان قالدى»، سونداي-اق «جەلتوقساننىڭ جاراسى» دەگەن تاقىرىپتارمەن بەرگەن وتكىر سۇحباتتارى بار. ال «جۇرەگىمە جۇگىندىم» اتتى جيناعىندا العاشقى كىتاپتاردا قوزعاعاندارىن مەيلىنشە تەرەڭدەتە تۇسكەن. ەلىمىزدىڭ باس گازەتى بەتىندە 2010 جىلى پرەزيدەنتتى «قازاق ەلىنىڭ ءۇشىنشى باقىتى»، «شىن مانىندە الەمدىك  دەڭگەيدەگى ساياسي تۇلعا»، «...رەنەسسانستىق تۇلعا» دەپ دارىپتەگەن سەناتور، اكادەميك عاريفوللا ەسىموۆتىڭ پارىقسىز ماداعىن: «ويلانىڭىز، عارەكە، ويلانىڭىز!» دەگەن ۇندەۋ-ماقالاسىندا ناقتى دالەلدەر كەلتىرۋ ارقىلى باتىل اشكەرەلەپ، اكادەميككە: «...ايلار، ءتىپتى جىلدار وتە مە، كىم ءبىلىپتى، سودان كەيىنگى وزگەرىس كەزىندەگى كەيپىڭىزدى كورىپ، ايايمىن...» دەيدى. 2012 جىلى ەۋرازيالىق وداققا قاتىسپاۋ، حالىقتىڭ ەركىنەن تىس جەكەشەلەندىرىلگەن ستراتەگيالىق ماڭىزى زور كاسىپورىنداردى مەملەكەتكە قايتارۋ، بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەردى تاڭداپ سايلاۋ جۇيەسىن جۇزەگە اسىرۋ، ت.ت. جولدارمەن «وتارشىل ەلدى وزىمىزبەن ساناسۋعا ءماجبۇر ەتەيىك» دەيدى. مۇنداي باتىل دا ماڭىزدى جاريالانىمدارمەن قاتار، كىتاپتاعى ايگىلى جەلتوقسان جانە ونىڭ قاھارماندارى، 2022 جىلعى قاڭتار جونىندە جازعان ماقالالارىندا كەلتىرىلگەن اششى شىندىقتار وقىرماندى تەرەڭ تەبىرەنىسكە بولەيدى...

جەلتوقسان شەجىرەسىن ءتۇزىپ جۇرگەن تالعات ايتبايۇلى سەكىلدى، سول تاقىرىپتى قارۋ-قالامىن جانكەشتىلىكپەن توقتاۋسىز سىلتەۋدەن تانباعان تاعى ءبىر شىعارماشىل تۇلعا بار. ول – جازۋشى-زەرتتەۋشى كولباي ادىربەكۇلى. تالعات جەلتوقسان شەجىرەسىن كوتەرىلىسشىلەر كوزىمەن، ال كولباي «قازاق ءىسىن» جۇرگىزۋگە، ياعني يمپەرياشىل-استامدىقپەن ويدان قيىستىرىلعان «قازاق ۇلتشىلدىعىن» دابىرالاتۋعا شىنايى بەت-پەردەسىن جاسىرماي كىرىسكەن زىميان وتارشىلداردىڭ اشىقتان-اشىق، وتار ۇلتتىڭ ادال ۇلدارىن قىلمىسكەر ەتۋدى كوزدەگەن وزبىر ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ قوياسىن اقتارىپ، اششى شىندىقتى اشۋ جولىمەن جاسادى. مەرزىمدى باسىلىم بەتىندە تۇراقتى اۆتورلىق باعدارلاماسىمەن جاريا بولعان ساراپتامالارى مەن ماقالالارىنان ول «حح عاسىر: سوڭعى رەپرەسسيا» دەگەن اتاۋمەن بەس-التى تومدىق جيناق قۇراستىردى. بىراق سولاردىڭ بۇدان 19 جىل ىلگەرىدە، 2006 جىلى، د. قوناەۆ، ا. اسقاروۆ، ك. اۋحاديەۆ، ك. نارىباەۆ، ءو. جولداسبەكوۆ، س. اشىمباەۆ، ن. ءنادىروۆ، ت. قوجاكەەۆ جايلى زەرتتەۋلەرى ەنگەن ءبىرىنشى تومى عانا جارىق كوردى. وكىنىشكە قاراي، سودان قايتىپ بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعاندار تسيكلدى جالعاستىرۋعا ىڭعاي تانىتار ەمەس.  تەك جەكە باسپالاردان بۇدان بىرەر جىل بۇرىن اقىن بولات شاراحىمبايدىڭ وقۋ ىسىندە ادەتكە اينالىپ كەتكەن كوزبوياۋشىلىقپەن ورىس مەكتەبىندە قازاق ءتىلى  مۇعالىمى بولىپ ىستەگەن  كەزىندە قالاي كۇرەسكەنىن جاڭعىرتقان جازباسى جەكە كىتاپشا بولىپ جارىق كورگەن-ءتىن، ال وتكەن جىلى الدارىڭىزداعى پاقىردىڭ جوعارعى كەڭەس تورالقاسى اپپاراتىنىڭ پارتيا جينالىسىندا 1986 جىلعى 25 جەلتوقساندا كوتەرىلىسشىلەردى اقتاپ سويلەگەن سوزىنە بايلانىستى كورگەن كۋعىنىنا جۇرگىزگەن پۋبليتسيستيكالىق زەرتتەۋىن تاپ سونداي جەكە باسىلىم تۇرىندە شىعارعان ەكەن. تۇسىنىكتى سەبەپكە بايلانىستى بۇل جۇمىس حاقىندا ماعان قاندايدا ءبىر تۇشىمدى پىكىر ايتۋ قيىن. ايتكەنمەن مىنانى ەسكە العان ءجون: سول كۇردەلى شاقتا، 17–18-ءشى جەلجەلتوقسانداعى كوتەرىلىستىڭ ارتىنشا، ونىڭ سەبەپتەرىن اشۋعا تىرىسقان ءتۇرلى جيىنداعى: عىلىم اكادەمياسىندا سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ وكىلىمەن 24 جەلتوقساندا بولعان كەزدەسۋدە – اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ، جوعارعى كەڭەس تورالقاسى اپپاراتىنىڭ 25 جەلتوقسانداعى پارتيا جينالىسىندا – قاتارداعى كوممۋنيست رەتىندە مەنىڭ، جازۋشىلار وداعىندا 31 جەلتوقسانداعى ورتالىق ەميسسارى گەننادي كولبينمەن كەزدەسۋدە اقىن جۇبان مولداعاليەۆتىڭ سويلەگەن سوزدەرىنىڭ ماتىندەرى باسپاسوزدە جاريالانىپ جۇرگەنمەن، ولاردىڭ ەشقايسىسى سودان بەرگى وتىز پالەنشە جىل بويى سىندارلى تالداۋعا الىنباعانى ءمالىم. سول «اقتاڭداقتى» زەرتتەۋدى تۇڭعىش رەت جازۋشى كولباي  ادىربەكۇلى  قولعا الدى. زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىن  قالامگەردىڭ «كازاحسكوە دەلو»: بەيبىت قويشىباەۆ» اتتى كىتاپشاسىمەن تانىسقان اركىم وقىپ-ءبىلىپ، سەكسەن التىنىڭ جەلتوقسانىنداعى ساياسي كوتەرىلىس پەن ونىڭ «كىشى 37-گە» ۇلاسقان سالدارىنىڭ ءوربۋ جولى جانە كوتەرىلىستىڭ شىن سەبەپتەرى جايىندا وزىنشە، ءارى، ءسوز جوق، كوپ جۇرتتى شاراسىزدىققا دۋشار ەتكەن كەڭەستىك وتارلىق بيلىك پەن قۇقىقسىز وتار احۋالى ءھام وتارداعى مەتروپوليا بودانىنىڭ مۇشكىل ءحالى، يمپەريالىق ۇلت ساياساتى مەن ءبىر جاقتى ينتەرناتسيوناليستىك كوزقاراس قالىپتاستىرعان زاماناۋي قاساڭ الەمدە بولاشاعى زور بولماعى كۇمانسىز «جاڭا ادام»  حاقىندا كەڭىرەك وي تۇيە الادى. بۇعان اۆتوردىڭ سول شاقتاعى قاعاز جۇزىندە عانا دامىعان وزىق ساياسي وي دەڭگەيىنە بيلىك تۇتقالارىن ۇستاعان جاقشا ىشىندەگى «كوممۋنيزم قۇرىلىسشىلارى» سانا-سەزىمىنىڭ قانشالىقتى سايكەس بولعاندىعىن قاراستىرعان بايىپتى پايىمدارى جاردەمدەسەدى. كولباي ادىربەكۇلى ماسەلەنىڭ تامىرىن ايقىن اجىراتاتىن ساۋاتتى ساراپشىلىلىعىمەن ءوزىنىڭ قانداي دا قۇرمەتكە لايىق ەكەنىن كورسەتتى.

الگىندە ونىڭ جەلتوقسان تۋرالى تۋىندىلارىنىڭ ءبىرىنىڭ كەيىپكەرى رەتىندە اتالعان بولات شاراحىمباي وداققا ءوزىنىڭ «سۇراپىل سىناق عۇمىرى» اتتى پۋبليتسيستيكالىق ەسسەسىن ۇسىنىپتى. كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، ەڭبەك ارداگەرى سەيىتقاسىم اشىروۆكە ارنالعان ءۇش بولىمنەن تۇراتىن كىتابىنىڭ العاشقى بولىمىندە اۆتور كەيىپكەرىنىڭ 1942 جىلى ون سەگىز جاسىندا اسكەرگە الىنعانىن، ءۇش ايلىق جەدەلدەتىلگەن وقۋدان ءوتىپ مايداندا بارلاۋشىلار قاتارىنا قوسىلعانىن، جيىرما جاسقا جەتپەي جاتىپ باتىر اتانعانىن، ەكىنشى بولىمدە سوعىستان كەيىنگى بەيبىت ومىردە «تۋعان ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋدى ... ءۇشىنشى بولىمگە توپتاستىرىلعان ەستەلىكتەردە ونىڭ ءوسۋ جولدارى، ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى، ادامي قاسيەتتەرى جايىندا شەرتكەن نەبىر جۇرەكجاردى سىرلارى بار.

جازۋشى جاقسىلىق ايجانۇلى «ەلدىڭ ادامى ەدى» كىتابىندا ارحيۆ دەرەكتەرىن ىزدەستىرۋ جانە كوزكورگەن ارىپتەستەرىنىڭ ەستەلىكتەرىن جيناستىرۋ جولىمەن جاھاندىق سوعىستىڭ جانە ودان بەرگى جاسامپاز ەڭبەكتىڭ ارداگەرى يشان ءتۋرليننىڭ تاعىلىمدى ءومىر جولىن جاڭعىرتىپتى. اكە-شەشەسى كەڭەستىك سولاقاي رەفورما سالدارىنان قولىنداعى از مالىنان ايرىلىپ، بالا-شاعاسىنا اشارشىلىق جىلدارى قورەك تاۋىپ بەرە الماي اشتىقتان دۇنيە سالعاندا، جاقىن تۋىسىنىڭ  قامقورلىعىمەن جەتىلگەن جەتكىنشەك 1942 جىلى ون سەگىزگە تولىسىمەن اسكەرگە شاقىرىلىپ، ستالينگراد مايدانىنان ءبىر-اق شىققان ەكەن. سوعىستا قاتتى جاراقاتتانىپ، ەلگە ورالعان بەتتە وعان جاۋاپتى قىزمەتتەر تاپسىرىلا باستاپتى. ونىڭ قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنا دەگەن رياسىز قامقورلىعى ەستەلىكتەر ارقىلى شىنشىل دا سۇيىسپەنشىلىكپەن كورسەتىلگەن. كەيىپكەردىڭ تاعلىمدى عۇمىرى وقىرماندى جاقسى سەزىمگە بولەرىنە كۇمان جوق.

وداقتىڭ قاراۋىنا كەلىپ تۇسكەن شىعارمالار قاتارىندا ءبىتىمى وزگەشە ەكى جيناق بار. ءبىرى – قاپەز قوجاحمەتوۆتىڭ «تالانتى – ەرەك، تابيعاتى – بولەك» دەگەن كىتابى. بۇل جيناققا قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ماعيرا داۋلەتبەكقىزى قوجاحمەتوۆا مەن ونىڭ تۋىندىلارىنا بايلانىستى مەرزىمدى باسىلىمدار بەتتەرىندە وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىنان قازىرگى شاققا دەيىن جاريالانعان پىكىرلەر، ءىرىلى-ۇساقتى ماقالالار، رەتسەنزيالار، كىتاپتارىنا جازىلعان جابىق رەتسەنزيالار ەنگەن. سونداي-اق ماعيرانىڭ جۋرناليستىك قىزمەتتەرى، بالالارعا، جۇرتشىلىققا ارناپ شىعارىپ جۇرگەن باسىلىمدارى جايىنداعى ماقالالار، وي-پىكىرلەر، ونىڭ ءوزىنىڭ قيلى ماسەلەلەردى قوزعاعان سۇحباتتارى توپتاستىرىلعان. وسىلاردىڭ ءبارى قوسىلا كەلە، تاماشا جۋرناليست، جازۋشى، ونەرتانۋشى، دراماتۋرگ، شىعارۋشى-رەداكتور قىزىمىزدىڭ تولىمدى بەينەسىن سومدايدى. جيناق العاشقى ادەبي تاجىريبەسىنەن ۇلكەن جازۋشى مارتەبەسىنە جەتكەنگە دەيىنگى  جارتى عاسىر ىشىندە قانداي شىعارماشىلىق جولدان وتكەنىن كورسەتە كەلە، جان-جاقتى، ىزدەنىمپاز، عىلىمي ۇشقىر ويلى، ناعىز كوركەمسوز شەبەرى  ماعيرا داۋلەتبەكقىزىنىڭ تولىققاندى بەينەسىن وقىرماننىڭ كوز الدىنا جاستار ۇلگى الۋعا تۇرارلىق كەيىپتە اكەلەدى.

ءبىز الگىندە ءبىتىمى وزگەشە دەپ ەرەكشەلەگەن كىتاپتاردىڭ ەكىنشىسى –اقىن بايبوتا قوشىم-نوعايدىڭ «ۇلپەت. سۇحباتتار مەن سۇراقتارعا جاۋاپ» جيناعى.  مۇنداعى ءتۇرلى باسىلىمدارعا بەرگەن cۇحباتتارى مەن وزىنە ارنايى قويىلعان سۇراقتارعا قايتارعان جاۋاپتارىندا بايبوتا ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن استاستىرا ادەبيەتتىڭ، اسىرەسە، ءوزى ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن بالالار ادەبيەتىنىڭ جاي-كۇيىن، سونداي-اق تۇركىتانۋداعى ىزدەنىستەرىن، وزگە ەلدەردىڭ ءىرى اقىندارى جايلى ويلارىن، قوعامدا ورىن العان قۇبىلىستار حاقىنداعى پىكىرلەرىن ايتادى. كىتاپ جەكە باسىنىڭ سىرشاشۋلارى ارقىلى كورنەكتى اقىندى تەرەڭ تانۋعا، ونىڭ تاماشا پوەزياسىن، كەڭ اۋقىمدى وي ءورىسىن جاقسىلاپ تۇسىنۋگە وتە قولايلى مۇمكىندىك جاسايدى.

جۋرناليست-جازۋشى بەكەن نۇراحمەتوۆ «مەنىڭ تاعدىرىمداعى ادامدار. ەسسەلەر» كىتابىندا قالامگەردىڭ مەكتەپتەگى ۇستازدارى، جوعارى مەكتەپتە جۋرناليستيكا ماماندىعىن بىرگە مەڭگەرگەن كۋرستاستارى، ءباسپاسوز ورگاندارىندا، سونداي-اق تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا جاڭادان قالىپتاسا باستاعان كەدەن بەكەتىندە ىستەگەن شاقتارى،  ەڭبەك جولىندا قىزمەتتەس بولعان، ءتۇرلى جاعدايدا كەزدەستىرگەن  بەلگىلى كىسىلەر جايىندا جىلى دا تانىمدى ەستەلىكتەر بەرگەن ەكەن. ونىڭ كوپتەگەن بەلگىلى تۇلعالار، اسىرەسە د. قوناەۆ، ك. قازىباەۆ، ب. ساپارباەۆ، ءا. احمەتوۆ، م. وزتۇرىك تۋرالى جازعاندارى دەرەكتىلىگىمەن، شىنايىلىعىمەن وقىرمانىن ريزا ەتەدى.

جازۋشى جالعاسقالي دۇتماعانبەتوۆتىڭ «1812 جىل: سوعىس جانە بەيبىتشىلىك (قازاقى نۇسقا)» اتتى ءۇش كىتاپتان تۇراتىن رومانى قازاق ادەبيەتىندەگى بۇرىن كوتەرىلمەگەن مۇلدەم تىڭ تاقىرىپتى ارقاۋ ەتۋىمەن ەلەڭ ەتكىزەدى. قالامگەر قازاقتاردىڭ ورىستارمەن قارىم-قاتىناسىن، ورىس-فرانتسۋز سوعىسىنا قاتىسۋىن ناپولەون شاپقىنشىلىعىنا دەيىنگى، سول كەزدەگى جانە ودان كەيىنگى  تاريحي دەرەكتەردى، ەل ىشىندە ساقتالعان اۋىزەكى مالىمەتتەردى پايدالانا وتىرىپ جاڭعىرتادى، تاقىرىبىن ادەتتە كاسپي تەڭىزىنىڭ تەرىستىگىندەگى قايىرشاقتى اۋىلىن قىستاپ، كوكتەم شىعا ورىنبور جاعىنداعى تۇزتوبەگە كوشىپ جۇرەتىن، ءوز زامانىنىڭ وزىق ويلى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى قۇرمانقۇل ءبيدىڭ يمپەريا بودانىنا اينالعالى بەرگى تۇيگەندەرى مەن ءىس-ارەكەتتەرى جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى ارقىلى اشادى.

قازاق جاساقتارىنىڭ دۇشپانعا قارسى ەرلىكپەن شايقاسۋى، فرانتسۋز اسكەرىنىڭ قۇرامىنداعى مامليۋكتەرمەن ۇرىستا ولاردىڭ ءوز ساربازدارىمەن ءبىر تىلدە سويلەيتىندەرىن  بىلىپ قايران قالۋلارى، بورودينوداعى جەڭىستەن، جالپى، ناپولەون شەگىنۋگە بەت العاننان كەيىن مايدانگەر قازاقتاردىڭ بىرقاتارىنىڭ ەلگە ورالا باستاۋى قىزىعۋشىلىقپەن وقىلادى. ورىس ۇكىمەتىنىڭ قازاقتاردى شوقىندىرۋ ساياساتى ءوز الدىنا، جەكەلەگەن قازاقتاردىڭ اسكەري ونەر ۇيرەنۋدى، وت قارۋعا يە بولۋدى ماقسات ەتىپ ءوز ەرىكتەرىمەن شوقىنۋى، بىراق مۇسىلماندىعىن جادىنان شىعارماۋى  قۇرمانقۇل ءبيدىڭ الدىندا ءوز دىنىنە قايتا ورالعان تاريحتان بەلگىلى پاتشا وفيتسەرى ياكوۆ بەلياكوۆ – جاقىپ بولەكوۆ مىسالىندا كورسەتىلەدى. پاريجگە دەيىن جەتكەن قازاق قوسىنىنىڭ ساربازدارى قالانىڭ ورتالىق ءساندى اۋدانىندا ءتارتىپتىڭ ساقتالۋىن قاداعالاعانى، قۇرمانقۇل ءبيدىڭ نەمەرەسى قۇلىنقارانىڭ سەرىگى جاھانگەرمەن بىرگە الدەقالاي دجۋلي ەسىمدى فرانتسۋز قىزىن وزبىرلار قولىنان قالاي اجىراتىپ العانى، ۇزاماي ءدجۋليدىڭ قاسىنداعى ميشەل دەگەن قىزبەن تانىسقانى، تاعدىردىڭ جازۋىمەن، ميشەلدى اكە-شەشەسىنىڭ باتاسىمەن ەلىنە الىپ قايتقانى اسەرلى سۋرەتتەلگەن. قۇرمانقۇل بي قازاقى تۇرمىسقا شىن ىقىلاسىمەن بەيىمدەلە باستاعان كەلىنىنە رازى بولادى... قۇرمانقۇل بي ۇرپاقتارى اراسىندا شوبەرەسى ەر قوسىبەك ىشكى ورداداعى يساتاي، ماحامبات كوتەرىلىسىنە، ارقاداعى كەنەسارى حاننىڭ وزبىر وتارلاۋشىعا قارسى سوعىسىنا قولداۋ ءبىلدىرىپ، جاردەمىن بەرىپ تۇرعان ەكەن.   قوسىبەكتىڭ ءبىر ۇلى ساتىبالدىنىڭ بالاسى سالدۋ ورالداعى رەالدى ۋچيليششەدە ايگىلى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس قايراتكەرى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆپەن بىرگە وقىعان كورىنەدى. روماندا ودان ءارى الاش قوزعالىسى، كەڭەس داۋىرىندەگى  وقيعالار، دەپورتاتسيا، سوعىس زارداپتارى، توتاليتاريزمگە قارسىلىقتار، جەلتوقسان كوتەرىلىسى، جاڭاوزەن وقيعاسى ءسوز بولادى. وقىرماندى ەلەڭ ەتكىزىپ، قۋىپ وقۋعا قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزاتىن تاعى ءبىر  جايت – قۇرمانقۇل بي ۇرپاقتارىنىڭ ءبىر بۋىنىنان بۇگىنگى اقش-تىڭ ەكس-پرەزيدەنتى دجو بايدەننىڭ شىعۋ تاريحى. ال مۇلدەم بەرىدە قۇرمانقۇل ءبيدىڭ سالدۋدان تاراعان  بىر ۇرپاعى جولداسقالي مۇساعاليۇى جەر ساتۋعا قارسىلىق كورسەتۋ اكتسياسىنا قاتىسادى. اتىراۋداعى يساتاي، ماحامبەت الاڭىندا وتكەن جيىندا ونىڭ  اشىنىپ سويلەگەن ءسوزىنىڭ جۇرتقا قاتتى اسەر ەتكەنىن،  قارسىلىق اكتسياسىنىڭ حالىقتىڭ ۇلكەن جەڭىسىنىڭ الدى بولعانىن ايتا كەلە، قالامگەر جالعاسقالي دۇتماعانبەتوۆ «قازاقتىڭ تەپەرىشكە تولى تاريحىنداعى» «كوپ ايتىلا بەرمەيتىن تاقىرىپتا» جازعان، كەڭ ۋاقىتتىق كەڭىستىكتى قامتىعان اتالمىش تريلوگياسىن ەندى وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنعانىن ءبىلدىرىپ، تۋىندىسىنا نۇكتە قويىپتى.

كەنجەعالي قوشىم-نوعاي «پارىز» اتتى تانىمدىق ماقالالار مەن زەرتتەۋلەر جيناعىنىڭ «سالت-ءداستۇرىڭ – قازىناڭ» دەگەن العاشقى كىتابىنا تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە مەرزىمدىك باسىلىمدار بەتتەرىندە جاريالاعان ماقالالارىن توپتاستىرىپتى. ەل ىشىندەگى ءتۇرلى ەتنوگرافيالىق كورىنىستەر، ادامگەرشىلىك ماسەلەلەرى، اڭشىلىق، حالىق ەمشىلىگى، سونداي-اق اعىمداعى ساياسات تارماقتارىنا وراي تۋعان پىكىرلەرى، جازبالارى جيناقتالىپ، وقىعان جانعا وي سالاتىن، شىن مانىندەگى تانىمدى دا پايدالى كىتاپ دەڭگەيىنە كوتەرىپ تۇر.

قايىم-مۇنار تابەەۆ «ەڭ سوڭعى مايدان» اتتى جيناعىندا ايگىلى جەلتوقسانعا بايلانىستى سول كەزگى بارلىق رەسمي قۇجاتتار مەن ماتەريالداردى، كوتەرىلىس جايىن زەرتتەگەن كوميسسياعا بەرىلگەن بيىك قىزمەتتەگى ادامدار مەن بارشا قاتىسى بولعان تۇلعالاردىڭ، قاتىسۋشىلاردىڭ تۇسىنىكتەرىن، رەسپۋبليكا قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ، قوعامدىق كوميسسيانىڭ انىقتامالارىن جيناستىرعان، جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرۋ جونىندەگى پارلامەنتتىك كوميسسيانىڭ حابارلاماسىن جانە ونى تاراتۋ جونىندەگى جوعارعى كەڭەستىڭ قاۋلىسىن بەرگەن، سولارعا ءتيىستى تۇسىنىكتەمە جاساي وتىرىپ، سونداي-اق، كوتەرىلىس شىندىعىن قايتكەندە جۇرتشىلىقتان جاسىرۋعا تىرىسقان جوعارى بيلىكتىڭ ارەكەتتەرى مەن ەرىكسىز بارعان شەگىنىستەرىن  بايانداعان. «الاش ارۋلارى» دەپ اتالعان ارنايى ءبىر بولىمىندە كەنەستىك قۇقىققورعاۋشى مەكەمەلەر قىزمەتكەرلەرىنىڭ قىزدارعا كورسەتكەن جوسىقسىز وزبىرلىعىن كورسەتكەن. ودان كەيىنگى بولىمدەردە ارىپتەستەرىنىڭ پىكىرلەرى، ءوزىنىڭ باسىلىمدار تىلشىلەرىنە بەرگەن سۇحباتتارى جانە جەلتوقساننان سوڭ دا ورىن الىپ تۇرعان بۇلعاقتى وقيعالار، سولاردىڭ ىشىندەگى 2004 جىلعى شاڭىراق، 2022 جىلعى قاڭتار سىندى ءىرى ەرەۋىلدەر سىرىنا ءۇڭىلىپ، پاراساتتى بايلام جاساۋعا تىرىسقان. ال «قۋعىنعا تۇسكەن عۇمىر» اتتى دەرەكتى حيكاياتىندا جەلتوقسان كوتەرىلىسىندەگى جاستاردىڭ ەرلىك ىستەرىن ناقتى قۇجاتتار مەن ايعاقتاردى پايدالانا وتىرىپ، كوركەم تىلمەن بايانداپ شىققان. حالىق قاھارمانى قايرات رىسقۇلبەكوۆتەن باستاپ، كوپتەگەن جەلتوقسانشىلاردىڭ ءومىر جولى، جازالاۋشىلاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى قيلى دەرەكتەر نەگىزىندە ءادىل كورسەتىلگەن.

بەرتىنگى ونجىلدىقتا «قارالى كوش» تاريحي رومانى ارقىلى كەڭ تانىمال بولعان جازۋشى، تاريحشى ءجادي شاكەنۇلى «شىڭعىس حاننىڭ قارىزى» اتتى زەرتتەۋلەرىندە الەمدى تىتىرەتۋشى داۋىرىنەن، ونىڭ ۇلكەن ۇلى قۇرعان ۇلىع ۇلىس پەن سول جۇرتتا شاڭىراق كوتەرگەن قازاق مەملەكەتتىگى   تاريحىنان قىزىقتى سىر شەرتەدى. ال  «قان كەشكەن ءور التاي» دەگەن دەرەكتى زەرتتەۋلەرى التاي قازاقتارىنىڭ كەيىنگى ەكى عاسىردا باستان كەشكەن نەشە الۋان اۋىر وقيعالارىن، قىتاي التايىنا كوشۋ، ودان ءارى گيمالاي اسۋعا ۇلاسقان ۇزاق كوش بويعى قاسىرەتتەردى، قيلى زۇلىمدىقتار كورىنىستەرىن ناقتى ايعاق-دالەلدەرمەن سۋرەتتەپ، وسپان باتىر مەن وزگە دە كوپتەگەن بەلگىلى تۇلعالاردىڭ، ازاتتىق اڭساعان اقىنداردىڭ ءومىر جولدارىن جاڭعىرۋ ارقىلى وقىرماننىڭ كوز الدىنا اكەلەدى. ءور التايداعى قىتاي ساياساتىنا قارسى كوتەرىلىس، التايدىڭ قوبدا بەتىنە اۋ، قىتاي جەرىنەن كوشىپ، تيبەت، كاشمير، ودان تۇركياعا جەتۋ   اۋىرتپالىقتارىن ءجادي كوپتەگەن ەستەلىكتەردەن ءۇزىندى كەلتىرە وتىرىپ باياندايدى.  قايرات ايدارحانۇلىمەن بىرلەسىپ جازعان «التاي الىپتارى» دەگەن دەرەكتى حيكايالارىندا  اتتارى اڭىزعا اينالعان بالۋاندار جايلى اڭگىمەلەيدى. تانىمدى، قىزىقتى.

جاناربەك بۇلعاقوۆ، ايتاقىن بۇلعاقوۆ «اكەtime. ساپالى 5 مينۋت» دەگەن بالا تاربيەسىنە ارنالعان كىتابىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ زاماناۋي تالاپتارعا ۇشتاستىرۋ، اعا بۋىن ونەگەسىنىڭ وسكەلەڭ ۇرپاق كوزقاراسىمەن ۇيلەسىم تابۋى جولدارىن اڭگىمەلەيدى. بۇل كىتاپتىڭ قازىرگى زامان اتا-انالارىنا، پەداگوگيكا ماماندارىنا پايدالى ەكەنى داۋ تۋعىزبايدى.

اقىن قايرات بەستىباەۆ «روتا، پودەم! بوياماسىز بايان» دەگەن كىتابىندا اسكەري قىزمەتتە باستان كەشكەندەرىن جانە جەكە ءومىرىنىڭ ءار ساتىنەن ەستەلىكتەر بەرىپتى. كىتابىنىڭ انىقتاماسىندا كورسەتكەنىندەي، شىن مانىندە ويدان شىعارىلعان ەش كوركەم قوسپاسى جوق، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەن جازىلعان ناعىز «بوياماسىز بايان» بوپ شىققان.

وسى شولۋدا ايتىلاتىن «مەنىڭ كوزىم ارقىلى» دەگەن كىتابىندا قۋاندىق تۇمەنباي  كۋرستاسىن «قوناەۆتىڭ «سوڭىنا تۇسكەن» دارا قالامگەر» دەپ باعالاعان، «المەرەك» دەگەن بۇركەنىش ەسىمى بار، «تاڭعاجايىپ قوناەۆ» رومان-ەسسەسىمەن تانىمال بەلگىلى قوناەۆتانۋشى وراز قاۋعاباي، «المەرەك» دەپ بۇركەنىش ەسىمىن العا تارتادى دەپ كورسەتكەن وراز قاۋعاباي جىل قورىتىندىسىندا قاراۋعا  بيىل ەكى كىتاپ ۇسىنىپتى. ءبىرى – تاعى دا ديمەكەڭ جايىندا، قۋاندىقشا ايتقاندا،  «ەل بيلەگەن وسى ءبىر دارا تۇلعانىڭ باسقان ىزىنە ۇڭىلە ءجۇرىپ، اقساقال-قاراساقالداردىڭ اۋزىن باعىپ، شىندىقتان اۋىتقىماي» قاعازعا تۇسىرگەن، جان-جاقتى زەرتتەۋلەرى ناتيجەسىندە «اقىلماننىڭ بالالىق جانە جاستىق شاعى» دەگەن تاقىرىپپەن شىعارعان شاعىن كىتاپشاسى. مۇندا ىزدەنىمپاز اۆتور ديمەكەڭنىڭ ارعى اتالارى، اكەسى جايلى، بالالىق شاعىنان، مەكتەپ شاكىرتى، ستۋدەنتتىك شاعى كەزدەرىنەن، ۇلگى تۇتقان جانە شاراپاتىن كورگەن تاريحي تۇلعالار حاقىندا تىرنەكتەپ جيناعان قىزىق دەرەكتەردى كەلتىرىپ، قايراتكەر ومىرىندەگى تىلسىم، سىرى جۇمباق جاعدايلاردى، سونداي-اق جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرىن تىزبەلەيدى. وسى كىتاپشامەن قاتار اۆتوردىڭ «ءاز تاۋكە جانە المەرەك»  اتتى تانىمدىلىعى  كوزگە ۇرىپ تۇرعان كىتابى جارىققا شىققان ەكەن. اۆتور وتىز شاقتى جىل بويى زەرتتەپ، جيناعان دەرەكتەرى نەگىزىندە  المەرەكتى تاۋكە حان تۇسىندا بەلگىلى بي بولعان تاريحي تۇلعا رەتىندە تانىتقان.

قۇرمانعالي جۇماعازىۇلى زاكاريانەمەرەسىنىڭ «اتالار تاريحى – ۇرپاققا امانات» اتتى شەجىرەلىك دەرەكتەر كىتابى ءبىر اۋلەت شەجىرەسىن تاريحپەن، تاريحي وقيعالارمەن جانە تاريحتا ءىز قالدىرعان تۇلعالارمەن بايلانىستىرا ءتۇزىپتى. كىتاپ قيلى قيىن كەزەڭدەردەن تاريحي انىقتامالاردى، تانىمدى ساتتەردى شەجىرەسىمەن استاستىرا جانداندىرىپ، كەڭەستىك زۇلمات جىلداردى، سوعىس دەرتتەرىن، ءتىپتى كەشەگى جەلتوقسان كوتەرىلىسى جاڭعىرىعىن تىلگە تيەك ەتۋ ارقىلى وقىرمانىن وتاندى، ەل مەن جەردى سۇيۋگە شاقىرادى.

2024 جىلى جارىق كورگەن دەرەكتى تۋىندىلاردىڭ قولىما تيگەندەرىنە  شولۋىم دوڭگەلەنىپ سوڭىنا كەلىپ قالعاندىقتان، سولاردىڭ ىشىندە مەنىڭ دە بولاشاق تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرلەرىنە پايدالى بولۋدى ماقسات ەتكەن «تاۋەلسىزدىك ءھام زيالىلار» دەيتىن كىتابىم دا بار ەكەنىن ەسكە سالا كەتكەنىم ارتىق بولماس.

جالپى، دەرەكتى پروزا، تانىمدى  ادەبيەت ەلىمىز مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان باستاپ ايرىقشا ماڭىزعا يە بولا باستاعان-تۇعىن. قازىرگى جاعدايدىڭ دا ءبىزدى وتانشىلدىق، ازاماتتىق سەزىمىمىزدى ۇشتاي تۇسۋگە، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز جەتە تاني تۇسۋىمىزگە مىندەتتەيتىنى، اسىرەسە تاۋەلسىزدىگىمىزگە وتىز جىلدان اسقان ساتتە بولعان اۋقىمدى ءارى قاسىرەتتى وقيعانىڭ مۇنى قۋاتتاي تۇسەتىنى بارشامىزعا ايان. وسى ورايدا تانىمدى  ادەبيەتكە ارتىلاتىن ىزگى نيەت ۇدەسىنەن شىعۋدى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، شولۋىمىزدا اتاعان كىتاپتاردىڭ بارشاسى دا كوزدەگەن. قاي-قايسىسى دا وقىرماننىڭ ازاماتتىق پوزيتسياسىن نىعايتا تۇسۋگە جاردەمدەسەرى حاق. تەك، ءسوزىمىزدىڭ سوڭىندا،  تارالىمنىڭ ماردىمسىزدىعىن ەستەن شىعارماي، ونى رەتكە كەلتىرۋ جولدارىن تابۋعا تىرىسۋدى جازۋشىلار ۇيىمى بوپ ەشقاشان  ۇمىتپاعانىمىز ءجون دەگىمىز كەلەدى.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz