بۇگىنگى رەسەي پۋتيندىك گەوستراتەگيالىق «دانىشپاندىقتىڭ» ارقاسىندا، ءوزىنىڭ درامالىق جانە دەسترۋكتيۆتىلىگى بويىنشا اۋعان سوعىسى كەزىندەگى كسرو-داعى جاعدايدان ايتارلىقتاي ناشار جاعدايعا تاپ بولدى.

1979 جىلدان 1989 جىلعا دەيىن كەڭەس وداعى 15 مىڭعا جۋىق كەڭەس جاۋىنگەرىنىڭ ءومىرىن قيعان، ۇزاققا سوزىلعان جانە ناتيجەسىز قاقتىعىسقا ءتۇستى. بۇل كەڭەستىك يمپەريانىڭ ىدىراۋىن تەزدەتكەن اۋىر ونجىلدىق بولدى. دەگەنمەن، قازىرگى شىندىقپەن سالىستىرعاندا بۇل ەپيزودقا ۇقسايدى.

ءتۇرلى تاۋەلسىز دەرەككوزدەردىڭ جانە باتىستىڭ بارلاۋ قىزمەتىنىڭ باعالاۋى بويىنشا، 2025 جىلعا قاراي رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى شىعىنى - قازا تاپقاندار مەن اۋىر جارالانعانداردى دا ەسەپكە العاندا، ءبىر ميلليون ادامعا جاقىندايدى. بۇل تەك اسكەري تۇرعىدان عانا ەمەس، دەموگرافيالىق تۇرعىدان العاندا دا اپاتتى كورسەتكىش.

ميلليون دەگەنىڭىز جاي عانا ستاتيستيكا ەمەس. بۇل شاڭىراعى ويران بولعان وتباسىلار، قاڭىراپ بوس قالعان ۇيلەر، ەڭبەككە جارامدى ەرلەردەن ايىرىلعان تۇتاس وڭىرلەر. وسىنىڭ اياسىندا الەم وقشاۋلانۋدىڭ ەكىنشى تولقىنىن باستايدى.

2025 جىلى ۇجىمدىق باتىس قابىلداعان جاڭا سانكتسيالار تەك اسكەري سەكتورعا نەمەسە قارجى سەكتورىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ وزەگى – تەحنولوگيالىق تىزبەكتەرگە، ەنەرگەتيكالىق سەكتورعا، لوگيستيكاعا دا اسەر ەتىپ وتىر. اي وتكەن سايىن رەسەي ونەركاسىبى ناشارلاپ، باتىس كومپونەنتتەرىن، ماشينالارى مەن تەحنولوگيالارىن جوعالتۋدا. بۇل جاي عانا تەجەۋ ​​ەمەس - بۇل تەحنولوگيالىق دەگراداتسياعا تاپ بولۋ دەگەن ءسوز.

سونىمەن قاتار، ءبىز گەوساياسي قارسىلاستى جۇيەلى تۇردە السىرەتۋگە باعىتتالعان اقش-تىڭ سىرتقى ساياسي دوكتريناسى – «نەورەيگانيزم» ستراتەگياسىنىڭ قايتا ورالۋىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز. ءبىر كەزدەرى رونالد رەيگان كسرو-نى قارۋلانۋ جارىسى مەن مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋى ارقىلى قاجىتۋعا ۇمتىلعانى سياقتى، بۇگىن ۆاشينگتون دا وسىنداي باعىتتا ارەكەت ەتۋدە: وداقتاستارعا جاپپاي قارۋ جەتكىزۋ، اقپاراتتىق قىسىم، كيبەروپەراتسيالار جانە ەكونوميكالىق تۇنشىقتىرۋ.

بۇل جاڭا ستراتەگيانىڭ ەڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى ساۋد ارابياسىنىڭ ۇستانىمى بولدى. ەر-رياد اقش-پەن وداقتاسا وتىرىپ، مۇناي نارىعىندا اگرەسسيۆتى ويىندى باستاپ، باعانى جاساندى تۇردە تومەندەتتى. بۇل مۇناي مەن گاز ەكسپورتىنا تاۋەلدى رەسەي بيۋدجەتىنە اۋىر سوققى. اسكەري شىعىنداردىڭ وسۋىمەن بىرگە كىرىستەردىڭ توقىراۋى بانكروتتىقتىڭ تىكەلەي جولى بولىپ تابىلادى.

مۇنداي جاعدايدا رەسەيدەگى ساياسي جۇيە قىزۋ كەزەڭىنە وتەدى. بيلىكتىڭ ورتالىقتاندىرىلۋى، وپپوزيتسيانىڭ كەز كەلگەن ءتۇرىن باسىپ-جانشۋ، قوعامدى ميليتاريزاتسيالاۋ جانە تاۋسىلعانشا جۇمىس ىستەپ تۇرعان ەكونوميكا – مۇنىڭ ءبارى توزعان رەجيمنىڭ كلاسسيكالىق بەلگىلەرى. جۇيە تەك ۇرەي، ۇگىت-ناسيحات جانە كۇشتى باقىلاۋ ارقىلى عانا ساقتالادى. بىراق مۇنداي قۇرىلىمداردىڭ ەرتە مە، كەش پە كۇيرەيتىنىن تاريح بىلەدى. ال قۇرىلىم نەعۇرلىم قاتاڭ بولسا، ونىڭ قۇلاۋى سوعۇرلىم كۇشتى بولادى.

رەسەي بۇگىندە كەڭ اۋقىمدى داعدارىستىڭ تابالدىرىعىندا تۇر، بالكىم ءوزىنىڭ قازىرگى تاريحىنداعى ەڭ تەرەڭ داعدارىس. بۇل تەك ەكونوميكالىق نەمەسە اسكەري ەمەس، بۇل تۇلعانىڭ، ماعىنانىڭ جانە باعىتتىڭ داعدارىسى. كۇردەلى ىشكى ترانسفورماتسياسىز، اۆانتيۋريزم مەن يمپەريالىق ويلاۋدان باس تارتپاي، ەل السىرەپ قانا قويماي، ىدىراۋ قاۋپىنە ۇشىرايدى. كەڭەس وداعىنىڭ تاعدىرى قايتالانا ما نەمەسە ودان دا درامالىق وقيعالاردىڭ كۋاسى بولامىز با، ونى جاقىن بولاشاق كورسەتەدى.

قازىرگى جاعدايدى ۋاقىتشا داعدارىس ەمەس، جۇيەلى كۇيرەۋدىڭ تابالدىرىعى رەتىندە قاراستىراتىن بولساق، وندا ەرىكسىز سۇراق تۋىندايدى: قازىرگى رەسەيدىڭ كۇيرەۋى قانداي بولۋى مۇمكىن؟  ەڭ ىقتيمال ستسەناريلەردىڭ كەيبىرىن قاراستىرايىق.

«يمپەريانىڭ تىگىسى سوگىلدى»: ەتنيكالىق سەپاراتيزم

ءبىرىنشى: رەسەي كوپ ۇلتتى مەملەكەت، ونىڭ ىشىندە ونداعان رەسپۋبليكالار مەن اۆتونوميالىق وبلىستار بار. ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى، ءتىلى، مادەنيەتى جانە ەڭ باستىسى – ورتالىقتان الشاقتاۋ سەزىمى بار. فەدەراتيۆتىك بيلىكتىڭ السىرەۋى مەن ەكونوميكالىق كۇيرەۋ جاعدايىندا سولتۇستىك كاۆكاز، تاتارستان، باشقۇرتستان، ياكۋتيا (ساحا), تىۆا جانە بۋرياتيا رەسپۋبليكالارى كسرو نەمەسە يۋگوسلاۆيانىڭ ىدىراۋىن مىسال ەتە وتىرىپ، تاۋەلسىزدىك نەمەسە اۆتونوميا جاريالاۋى مۇمكىن.

پوتەنتسيالدى كاتاليزاتورلار

• جاپپاي كەدەيلىك پەن اشتىق،
• پەرسپەكتيۆاسى جوق ايماقتاردى ميليتاريزاتسيالاۋ،
• سىرتقى قولداۋ (ونىڭ ىشىندە دياسپورالار مەن شەتەلدىك وداقتاستار تاراپىنان),
• ىشكى قارۋلى قاقتىعىستار.

«ءسىبىر رەسپۋبليكاسى»: ەكونوميكالىق فەدەراليزم

حانتى-مانسيسك وكرۋگى، كراسنويارسك ولكەسى، يامال جانە يركۋتسك وبلىسى سياقتى رەسۋرستارى باي ايماقتار قايتارىمىنا ءتيىستى دامۋ كورمەستەن، ۇزاق ۋاقىت بويى ورتالىقتى تاماقتاندىرىپ كەلەدى.

ورتالىقتاندىرىلعان باقىلاۋدىڭ تولىق كۇيرەۋىمەن ولار ەكونوميكالىق تاۋەلسىز بلوكقا بىرىگۋى مۇمكىن. ءتىپتى قىتايدىڭ ءۇنسىز قامقورلىعىنا ۇمتىلۋى عاجاپ ەمەس. مىنە، وسىلايشا ءسىبىر (نەمەسە ورال) رەسپۋبليكاسى دەگەن – شىعىس نارىقتارعا باعدارلانعان جانە باسقارۋعا پراگماتيكالىق كوزقاراسى بار فەدەراتيۆتىك قۇرىلىم پايدا بولۋى مۇمكىن.

«اسكەري ىدىراۋ»: قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنىڭ باقىلاۋىنداعى ايماقتار

ءوسىپ كەلە جاتقان حاوس جاعدايىندا جەرگىلىكتى قاۋىپسىزدىك كۇشتەرى (وبلىستىق قولباسشىلار، گۋبەرناتورلار، رەسەي ۇلتتىق گۆاردياسىنىڭ، فسب جانە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى) تاۋەلسىز ويىنشىلار رەتىندە ارەكەت ەتە باستاعاندا باسقارۋدىڭ فەودالدىق تۇرىنە كوشۋ مۇمكىن.

ولار ءوز ايماقتارىندا سىرتقى ارالاسۋدى بوگەپ، كۇشپەن بيلىكتى ساقتاي الادى. بۇل ەڭ قاۋىپتى ستسەناري: مۇددەلەرى قايشى كەلەتىن بىرنەشە «ميني-ديكتاتۋرالار» پايدا بولۋى.

«ماسكەۋ قابىرعاسى»: ورتالىقتى وقشاۋلاۋ

ماسكەۋ جانە ورتالىق رەسەيدىڭ ءبىر بولىگى قولايسىز ايماقتارمەن قورشالعان، قالدىق قۋاتى بار وقشاۋلانعان انكلاۆقا اينالۋى مۇمكىن. بۇل ستسەناريدە كرەمل قورشاۋداعى بەكىنىسكە اينالادى، وندا بيلىك استانا مەن ونىڭ اينالاسىنداعى ايماقتاردى باقىلاۋعا الادى، بىراق ەلدىڭ قالعان بولىگىن باسقارا المايدى.

«سىرتقى باقىلاۋ»: ەلدىڭ حالىقارالىق باقىلاۋعا ءبولىنۋى

ەگەر رەسەي يادرولىق قارۋدىڭ اعىپ كەتۋى جانە اۋقىمدى گۋمانيتارلىق اپات قاۋپىمەن ىدىراي باستاسا، نەگىزگى سالالاردا سىرتقى باقىلاۋ ەنگىزىلۋى مۇمكىن. بۇل مۋرمانسكىدەگى بۇۇ ايماعى، يادرولىق نىساندارعا حالىقارالىق باقىلاۋ، قىتايدىڭ سىبىردەگى «كومەگى» نەمەسە كاۆكازداعى تۇرىك ىقپالى بولۋى مۇمكىن.

رەسەيسىز الەم

ءىرى مەملەكەتتەردىڭ ىدىراۋ تاريحى ارقاشان بىرەگەي، بىراق ءاربىر جاعدايدا شەشۋشى ءسات باقىلاۋ مەن سەنىمنىڭ جوعالۋى بولىپ تابىلادى. رەسەي تۇراقسىزدىق كەزەڭىنە ەندى. ەندىگى ماسەلە ىدىراۋدىڭ قانشالىقتى تەز جانە قاي مودەلگە سايكەس باستالۋىندا. بۇل ارادا ەل تۇڭعيىققا قاراي بەت الدى. ال يمپەريالار ماڭگى ءومىر سۇرمەيدى، اسىرەسە ولار ءوز حالقىنا جانە ءبىر مەزگىلدە الەمگە قارسى سوعىسىپ جاتقاندا.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz