تۇركى الەمى — مىڭداعان جىلدار بويى ۇلى دالادا قالىپتاسىپ، ەۋرازيا كەڭىستىگىنىڭ تاريحىنا وشپەس ءىز قالدىرعان وركەنيەتتىك قۇبىلىس.

تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەني، تىلدىك جانە ساياسي بايلانىستارى كونە زاماننان بەرى ۇزدىكسىز دامىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. بۇل بىرلىك — ورتاق ءتىلدى، رۋحاني قۇندىلىقتى، دۇنيەتانىمدى، ەتنيكالىق تامىردى بولىسەتىن حالىقتاردىڭ ءبىرتۇتاس تاريحي جادىنىڭ كورىنىسى.

كونە ءداۋىر: تۇركى نەگىزىنىڭ قالىپتاسۋى

تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتۇپ-تامىرى ەرتە تەمىر داۋىرىندەگى ساق، عۇن جانە ءۇيسىن تايپالىق وداقتارىنان باستاۋ الادى. ب.ز.ب. III عاسىردا قۇرىلعان عۇن يمپەرياسى تۇركىلەردىڭ العاشقى ءىرى مەملەكەتتىك بىرلەستىگى سانالادى. ولار تەك اسكەري كۇش-قۋاتىمەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك ۇيىمدارىمەن، مەملەكەت قۇرۋ تاجىريبەسىمەن ەرەكشەلەندى. عۇنداردان كەيىنگى تۇرىك قاعاناتى (VI–VIII عع.) تۇركى الەمىن بىرىكتىرگەن العاشقى قۋاتتى مەملەكەت بولدى. وسى كەزەڭدە ورحون-ەنيسەي جازۋلارى قالىپتاسىپ، تۇركىلىك رۋحاني مادەنيەتتىڭ نەگىزى قالاندى.

ۇلى جىبەك جولى جانە مادەني الماسۋ

تۇركىلەر ەۋرازيانىڭ ورتاسىندا ورنالاسقاندىقتان، ۇلى جىبەك جولى بويىندا ماڭىزدى دەلدالدىق ءرول اتقاردى. ايماق ارقىلى قىتايدان ەۋروپاعا جىبەك، تەمىر، التىن، مادەنيەت، دىندەر مەن يدەيالار تارادى. تۇركى تايپالارى وسى وركەنيەتتەر اراسىندا بايلانىس ورناتۋشى جانە تاسىمالداۋشى كۇش بولدى. بۇل كەزەڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ كەڭەيۋىنە، بۋدديزم، مانيحەيلىك، كەيىن يسلام سياقتى دىندەردىڭ تارالۋىنا ىقپال ەتتى.

يسلام ءداۋىرى جانە رۋحاني تۇتاستىق

VIII–X عاسىرلاردان باستاپ كوپتەگەن تۇركى تايپالارى يسلام ءدىنىن قابىلدادى. بۇل وقيعا تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني دامۋىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەردى. قاراحان مەملەكەتىندە تۇركى ءتىلى مەملەكەتتىك تىلگە اينالىپ، قاراحانيدتەر، سەلجۇقتار جانە كەيىن وسمان يمپەرياسى تۇركى-يسلام وركەنيەتىنىڭ ەڭ ءىرى ورتالىقتارىنا اينالدى. ءجۇسىپ بالاساعۇن، ماحمۇد قاشقاري، احمەت ياساۋي سىندى عۇلامالار ورتاق رۋحاني كەڭىستىك قالىپتاستىردى.

ورتا عاسىرلار: تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ىقپالى

ورتا عاسىرلاردا قىپشاق دالاسى، التىن وردا، شاعاتاي ۇلىسى، تيمۋر اۋلەتى، قازاق حاندىعى، وسمان يمپەرياسى سياقتى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار تۇركى تاريحىنىڭ جاڭا كەزەڭىن ايقىندادى. بۇل مەملەكەتتەر ءبىر-بىرىمەن ديپلوماتيالىق، مادەني جانە اسكەري بايلانىستار ورناتتى. تۇركىلەر ءوزارا تىلدىك جانە مادەني جاقىندىقتى ساقتاي وتىرىپ، ءتۇرلى ايماقتارعا تارادى، بىراق ورتاق ەتنيكالىق نەگىز ۇزىلگەن جوق.

جاڭا ءداۋىر: ۇلتتىق جاڭعىرۋ كەزەڭى

XIX–XX عاسىرلاردا تۇركى حالىقتارى وتارشىلدىق قىسىمىنا تۇسكەن شاقتا ورتاق يدەيالار مەن ماقساتتار كۇشەيە ءتۇستى. تۇركى الەمىنىڭ تۇلعالارى — يسمايل گاسپرينسكي، الاش قايراتكەرلەرى، ءنازىر تورەقۇلوۆ جانە باسقا زيالىلار تۇركى دۇنيەسىن مادەني جانە ساياسي تۇرعىدا جاڭعىرتۋعا ۇمتىلدى. «تىلدە، پىكىردە، ىستە بىرلىك» يدەياسى وسى كەزەڭدە كەڭ تارادى.

قازىرگى كەزەڭ: تۇركى ىنتىماقتاستىعىنىڭ جاڭعىرۋى

بۇگىنگى تاڭدا تاۋەلسىز تۇركى مەملەكەتتەرى — قازاقستان، تۇركيا، ازەربايجان، قىرعىزستان، وزبەكستان جانە تۇرىكمەنستان ءوزارا ساياسي-ەكونوميكالىق، مادەني جانە گۋمانيتارلىق بايلانىستاردى كۇشەيتىپ كەلەدى. تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى، تۇركى اكادەمياسى، تۇركى مادەنيەتى جانە مۇراسى قورى سياقتى ينستيتۋتتار ورتاق تاريحي مۇرانى زەرتتەپ، جاڭا بۋىنعا جەتكىزۋدە ماڭىزدى ءرول اتقارۋدا.

قورىتىندى

تۇركى الەمىنىڭ تاريحي بايلانىستارى — جاي عانا ەتنيكالىق ۇقساستىق ەمەس، مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان وركەنيەتتىك بىرلىك. ول ورتاق ءتىل، رۋح، مادەنيەت، تاريح جانە تاعدىر ساباقتاستىعىنان تۇرادى. بۇگىنگى تۇركى ينتەگراتسياسىنىڭ تامىرى وسى كونە بىرلىكتە جاتىر. تۇركى دۇنيەسى وتكەننىڭ باي مۇراسىن ساقتاي وتىرىپ، زاماناۋي الەمدە دە ءوزارا ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتۋگە باعىت العان.

باعلان تاشيموۆ

Abai.kz