فيلوسوف پەن مادەنيەتتانۋشى ءۇشىن ۇلتتىق مادەنيەتتەردى زەرتتەۋ، ولاردىڭ ۇقساستىقتارى مەن ايىرماشىلىقتارىن تالداۋ، تاريحي پاراللەلدەر مەن رۋحاني تۇلعالار اراسىنداعى ۇندەستىكتى ىزدەۋ – ءاردايىم ماڭىزدى ءارى كۇردەلى مىندەت. سوڭعى ءۇش جىلدا وسى باعىتتا «ماتيتسا سلوۆەنسكا» ۇيىمى اياسىندا بىرقاتار مادەني الماسۋ شارالارى ءوتىپ، سلوۆاك-سلوۆەنيا، سەرب-سلوۆاك جانە كۋبا-سلوۆاك مادەنيەتتەرى سالىستىرمالى تۇرعىدا زەردەلەندى.

بۇل ىزدەنىستەرگە جاڭا سەرپىن بەرگەن ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى – قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، فيلوسوف جانە اعارتۋشى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 180-جىلدىعىنا ارنالعان «ۇلى دالانىڭ وشپەس ءۇنى» اتتى ادەبي كەشى. كەش اياسىندا كەلەسى ماڭىزدى ماسەلەلەر تالقىلاندى: ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدىڭ تاريحي جانە قازىرگى مادەني بايلانىستارى قالاي قابىلدانادى؟ سلوۆاك جانە قازاق ادەبيەتى مەن فيلوسوفيالىق داستۇرلەرى اراسىندا قانداي پاراللەلدەر جۇرگىزۋگە بولادى؟

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ شىعارمالارى 2020 جىلى سلوۆاك تىلىنە اۋدارىلىپ، قازىرگى ۋاقىتتا ينتەرنەتتە تەگىن قولجەتىمدى ەكەندىگىن ايتا كەتكەن ءجون.

بۇل – سلوۆاكيانىڭ «ماتيتسا سلوۆەنسكا» جانىنداعى سلوۆاك ادەبي ينستيتۋتى مەن مادەنيەتتانۋ-فيلوسوفيا ءبولىمىنىڭ بىرلەسكەن زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسى.

زەرتتەۋدىڭ العاشقى كەزەڭىنىڭ ءوزى-اق بىرقاتار قىزىقتى ناتيجەلەر بەرگەن بولاتىن. ولار 2025 جىلعى 27 اقپاندا جوعارىدا اتالعان ادەبي كەش اياسىندا جۇرتشىلىققا ۇسىنىلدى.

بۇل شارا ءوز سيپاتىندا العاش رەت وتكىزىلگەن ءىس-شارا ەمەس. وتكەن جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سلوۆاك رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىلىگى براتيسلاۆا قالاسىنىڭ باستى الاڭىندا ەتنوفولكلورلىق «ارناۋ» ءانسامبلىنىڭ كونتسەرتىن ۇيىمداستىردى. كونتسەرتتىڭ كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ويكەندىگى قىزىقتى بولدى. ال 2022 جىلى ەلشىلىك ناۋرىز – كوكتەم مەرەكەسىنە ارنالعان پارسى-تۇركى مادەنيەتىنىڭ ورتاق مەيرامىن وتكىزدى. وتكەن جىلى وسىعان ۇقساس مادەني شارا مارتين قالاسىندا دا ۇيىمداستىرىلىپ، وندا دوتسەنت يۋ.لومەنچيك اباي قۇنانبايۇلى شىعارماشىلىعى مەن سلوۆاك مادەنيەتى اراسىنداعى ۇقساستىقتار تۋرالى بايانداما جاسادى.

ءىس-شارا بارىسىندا ءسوز سويلەگەن قاتىسۋشىلار اتاپ وتكەندەي، اباي قۇنانبايۇلى قازاق مادەنيەتىندەگى ورنى مەن ىقپالى جاعىنان لەۆ تولستوي نەمەسە فەدور دوستوەۆسكيمەن سالىستىرۋعا تۇرارلىق تۇلعا. ال سلوۆاك مادەني كونتەكستىندە ونى ليۋدوۆيت شتۋر، پاۆول ورساگ گۆەزدوسلاۆ، يان كوللار سىندى ءىرى ويشىلدارمەن، ءتىپتى ۋتوپيالىق يدەيالارىمەن تانىمال بولعان سلوۆاك ويشىلى موريتس مالاريكپەن سالىستىرۋعا بولادى.

ادەبي كەش بارىسىندا ەرەكشە اتاپ وتىلگەن ويلاردىڭ ءبىرى: «بارلىق ويشىلدار – ءتۇرلى تاريحي جاعدايلارعا قاراماستان – ءبىر ورتاق ماسەلە توڭىرەگىندە تولعاندى: ءوز مادەنيەتىڭدى قالاي ساقتاي وتىرىپ، الەمگە اشىق بولۋعا بولادى؟ ەگەر ءحىح عاسىرداعى ەۋروپا مادەني كونتەكسىنە كوز جۇگىرتسەك، ۇلكەن وزگەرىستەر ءداۋىرىن كورەمىز. بۇل – دوستوەۆسكي، تولستوي، گيۋگو، گەتە سياقتى ۇلى تۇلعالاردىڭ زامانى. ادەبيەت وزگەردى، جاڭا يدەيالار پايدا بولدى: گۋمانيزم، جەكە ەركىندىك، بيلىكتى سىنعا الۋ، جاقسىلىق پەن جاماندىق تۋرالى تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويلار. تاڭقالارلىعى – ازيادا ءومىر سۇرگەن اباي وسى زياتكەرلىك توڭكەرىستىڭ ءبىر بولىگى. ول قازاق دالاسىندا ءومىر سۇرسە دە، ونىڭ ويلارى ەۋروپالىق فيلوسوفتارمەن ۇندەسىپ جاتتى. اباي گەتەنى، بايروندى، پۋشكين مەن لەرمونتوۆتى وقىپ قانا قويماي، ولاردى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، شىعارمالارىن جەرگىلىكتى بولمىسقا بەيىمدەدى. ماسەلەن، پۋشكيننىڭ تۋىندىلارىن قازاق داستۇرىنە جاقىنداتىپ قايتا وڭدەدى. اباي – ەۋروپالىق ادەبيەت پەن شىعىس دۇنيەتانىمىنىڭ اراسىنداعى كوپىر بولدى».

اباي قۇنانبايۇلى الەمدىك كلاسسيكانى تەرەڭ مەڭگەرىپ، ونى قازاق تىلىنە اۋدارۋى – قازاق مادەنيەتىن الەمگە جاقىنداتىپ، قازاقستاندى جاھانعا تانىتۋدىڭ ماڭىزدى قادامى بولدى.

اباي شىعارمالارىن سلوۆاك تىلىنە اۋدارعان اۋدارماشى كاتارينا سترەلكوۆا اۋدارما بارىسىندا قازاق مادەنيەتىن تەرەڭىرەك زەرتتەۋگە تۋرا كەلگەنىن اتاپ ءوتتى. ول قۇراندى، ناماز تۇرلەرىن، سونداي-اق قازاققا ءتان ۇعىمدار مەن تەرميندەردى قاراستىرىپ، ولاردى ەسكەرتپەلەر تۇرىندە بەرۋگە تىرىسقان. بۇل ءادىس شىعارمالارعا ءتان قازاقى بولمىستى ساقتاۋعا، ابايدىڭ تۋىندىلارىنا ءتان رۋحاني اتموسفەرانى ءدال جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەردى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ويلارى تۋرالى

ابايدىڭ شىعارمالارى – ءومىردىڭ ءمانى، ادىلەت، قۇداي جانە ادام بولمىسى تۋرالى تەرەڭ فيلوسوفيالىق تولعامدار. ادەبي كەش بارىسىندا ايتىلعان قىزىقتى پايىمداردىڭ ءبىرى – ابايدى قازاقستانداعى العاشقى بلوگەر رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى دەگەن كوزقاراس بولدى. بۇل ونىڭ مۇراسىن بۇگىنگى زامان تۇرعىسىنان جاڭاشا باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەندى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءوز سوزىنە جۇگىنەيىك. ءىس-شارادا ونىڭ ايگىلى «ون جەتىنشى قارا ءسوزى» وقىلدى:

«قايرات، اقىل، جۇرەك ۇشەۋى ونەرلەرىن ايتىسىپ، تالاسىپ كەلىپ، عىلىمعا جۇگىنىپتى...

عىلىم بۇل ۇشەۋىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ بولىپ، ايتىپتى: وسى ۇشەۋىڭ ءبىر كىسىدە مەنىڭ ايتقانىمداي تابىلساڭدار، تابانىنىڭ توپىراعى كوزگە سۇرتەرلىك قاسيەتتى ادام – سول. ۇشەۋىڭ الا بولساڭ، مەن جۇرەكتى جاقتادىم. قۇدايشىلىق سوندا، قالپىڭدى تازا ساقتا، قۇداي تاعالا قالپىڭا ءاردايىم قارايدى دەپ كىتاپتىڭ ايتقانى وسى، – دەپتى.

ابايدىڭ وي-تولعامدارى كوپ جاعدايدا ايگىلى ەككلەزياست كىتابىن ەسكە سالادى. ەككلەزياست ەكزيستەنتسياليستىك سارىنداعى رۋحاني شىعارما رەتىندە ابايدىڭ قارا سوزدەرىندەگى كىرىسپە ويلارعا جاقىن كەلەدى. ونداعى ءومىردىڭ ءمانى، ۋاقىتتىڭ وتكىنشىلىگى، پەندەلىك پەن دانالىق تۋرالى تەرەڭ پايىمدار اباي فيلوسوفياسىمەن تابيعي ۇندەستىك تابادى:

«بۇل جاسقا كەلگەنشە جاقسى وتكىزدىك پە، جامان وتكىزدىك پە، ايتەۋىر ءبىرتالاي ءومىرىمىزدى وتكىزدىك: الىستىق، جۇلىستىق، ايتىستىق، تارتىستىق - اۋرەشىلىكتى كورە-كورە كەلدىك. ەندى جەر ورتاسى جاسقا كەلدىك قاجىدىق، جالىقتىق; قىلىپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ بايانسىزىن، بايلاۋسىزىن كوردىك، ءبارى قورشىلىق ەكەنىن بىلدىك. ال، ەندى قالعان ءومىرىمىزدى قايتىپ، نە قىلىپ وتكىزەمىز؟ سونى تابا الماي ءوزىم دە قايرانمىن».

باسقا جەردە ول بىلاي دەپ جازادى:

«تاعدىردىڭ جارلىعىن بىلەسىزدەر - وزگەرىلمەيدى. پەندەدە ءبىر ءىس بار جالىعۋ دەگەن. ول - تاعدىردا اداممەن بىرگە جاراتىلعان نارسە، ونى ادام ءوزى تاپقان ەمەس. وعان ەگەر ءبىر ەلىكسە، ادام بالاسى قۇتىلماعى قيىن. قايراتتانىپ، سىلكىپ تاستاپ كەتسەڭ دە، اقىرىندا تاعى كەلىپ جەڭەدى. اقىلى تۇگەل، ويلى ادامنىڭ بالاسى بايقاسا، وسى ادام بالاسىنىڭ جالىقپايتۇعىن نارسەسى بار ما ەكەن؟ تاماقتان دا، ويىننان دا، كۇلكىدەن دە، ماقتاننان دا، كەربەزدىكتەن دە، تويدان دا، توپتان دا، قاتىننان دا كوڭىل، از با، كوپ پە، جالىعادى. ونىڭ ءۇشىن ءبارىنىڭ عايىبىن كورەدى، بايانسىزىن بىلەدى، كوڭىلى بۇرىنعىدان دا سۋىي باستايدى. دۇنيە بىرقالىپتى تۇرمايدى، ادامنىڭ قۋاتى، عۇمىرى بىرقالىپتى تۇرمايدى. ءاربىر ماقلۇققا قۇداي تاعالا بىرقالىپتى تۇرماقتى بەرگەن جوق. ەندى كوڭىل قايدان بىرقالىپتى تۇرا الادى؟

بىراق وسى جالىعۋ دەگەن ارنەنى كورەم دەگەن، كوپ كورگەن، ءدامىن، باعاسىن، ءبارىنىڭ دە بايانسىزىن ءبىلىپ جەتكەن، ويلى ادامنان شىعادى. سونشالىق عۇمىرىنىڭ بايانسىزىن، دۇنيەنىڭ ءاربىر قىزىعىنىڭ اكىرىنىڭ شولاقتىعىن كورگەن-بىلگەندەر تىرشىلىكتەن دە جالىقسا بولادى. بۇلاي بولعاندا اقىماقتىق، قايعىسىزدىق تا ءبىر عانيبەت ەكەن دەپ ويلايمىن».

اباي قۇنانبايۇلىن سونداي-اق اسكەت ۋتوپيست ءارى رەفورماتور رەتىندە دە سيپاتتاۋعا بولادى. وزگە ۋتوپيستەر سەكىلدى، ول دا ادىلەتكە نەگىزدەلگەن قوعام مەن مەملەكەت ۇلگىسىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ادام مەن بيلىك، رۋحانيات پەن پاراسات جايلى وزىندىك تۇجىرىمدار ۇسىنادى.

ابايعا جوعارى باعا بەرىپ، ونىڭ رۋحاني مۇراسىن تەرەڭ قۇرمەتتەيتىن قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى:

«اباي ادىلەتتى قوعام قۇرۋ يدەياسىن كوتەرگەن. دەمەك، ابايدىڭ كوزقاراستارى ءححى عاسىرداعى قازاقستان قوعامى جانە ونىڭ بەرەكە-بىرلىگى ءۇشىن اسا قۇندى... زاڭ ۇستەمدىگى، بيلىكتىڭ اشىقتىعى مەن حالىق الدىندا ەسەپ بەرۋى جوعارى دەڭگەيدە بولىپ، مەملەكەت ىسىنە ازاماتتىق قوعام وكىلدەرى بەلسەنە ارالاسقان جاعدايدا عانا ادىلەتتىلىك بەرىك ورنىعادى.

مەنىڭ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» اتتى تۇجىرىمدامام ءدال وسى ادىلەتتى قوعام يدەياسىن دامىتۋ ماقساتىمەن ۇسىنىلدى. بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى سىندارلى ديالوگ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمدى نىعايتا تۇسەدى. ۇكىمەت مۇشەلەرى، سونىڭ ىشىندە مينيسترلەر مەن اكىمدەر مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ماڭىزى بار ماسەلەلەرگە قاتىستى شەشىم قابىلداعان كەزدە ازاماتتاردىڭ ۇسىنىستارى مەن تىلەكتەرىن ەسكەرۋى كەرەك. مۇنى اباي مەڭزەگەن ادىلەتتى قوعام قالىپتاستىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر شارتى دەپ بىلەمىن».

ابايدىڭ تۇسىنىگىندە، بايلىق پەن كەدەيلىكتى قۇداي جاراتقانىمەن، ادامدى باي نەمەسە كەدەي ەتىپ تىكەلەي جاراتپاعان. ادام – ارەكەت پەن نيەت يەسى، سوندىقتان ول ءوز ءومىر جولىن ءوزى قالىپتاستىرادى. اباي مۇسىلماننىڭ باستى بورىشى – جاقسىلىق جاساۋ دەپ ەسەپتەيدى، ءارى ءاربىر دۇرىس ارەكەت اقىل تارازىسىنان ءوتۋى كەرەك دەيدى. ونىڭ تۇسىنىگىندە ادىلەت – بارلىق ىزگى ىستەردىڭ اناسى. ادىلەتسىز جەردە نيەت تە، يمان دا، ادامدىق قاسيەت تە تولىق بولا المايدى. اباي ءۇشىن اقيقاتقا ۇمتىلۋ – بارلىق قۇبىلىستىڭ تۇپكى سەبەبىن تانۋعا تالپىنىس.

ول ادىلەت پەن ىزگىلىكتى بۇكىل ادامزات يگىلىگى ءۇشىن ىزدەگەن جاننىڭ ەڭبەكتە عانا شىنايى قۋانىش پەن قاناعات تاباتىنىن ايتادى. ەگەر كارل ماركس ەڭبەكتى الەۋمەتتىك قاجەتتىلىك ءارى جۇمىسشىنىڭ ءومىرىن جەڭىلدەتۋ مەن بايىتۋ قۇرالى رەتىندە قاراستىرسا، اباي ءۇشىن ەڭبەك – ادام بولمىسىنىڭ ءمانى، ءومىر ءسۇرۋدىڭ باستى ماعىناسى.

مۇنداي يدەيا توماس موردىڭ «ۋتوپيا» اتتى ەڭبەگىندە دە كورىنىس تابادى، وندا ماعىنالى كاسىپپەن اينالىسۋ – ءومىردىڭ ءمانىن قۇرايتىن نەگىزگى شارتتاردىڭ ءبىرى رەتىندە سيپاتتالادى.

ادام بولمىسىنىڭ نەگىزىن ەڭبەكتەن كورۋ كوزقاراسى ماكس ۆەبەردىڭ «پروتەستانتتىق ەتيكا جانە كاپيتاليزم رۋحى» اتتى ەڭبەگىندەگى تۇجىرىمدارعا ۇقساس. الايدا اباي مەن ليۋدوۆيت شتۋر ەڭبەكتى تەك ەكونوميكالىق نەمەسە نارىقتىق قاتىناستار اياسىندا ەمەس، الدەقايدا تەرەڭ – رۋحاني جانە ادامگەرشىلىك تۇرعىدان قاراستىرادى.

ەگەر ۆەبەر كالۆينيستىك پرەدەستيناتسيا ۇعىمىنا سۇيەنە وتىرىپ، ءوزىن-ءوزى تانىتۋدىڭ جولى رەتىندە ساۋدا، بايلىق جيناۋ مەن اسكەتتىك ۇنەمدىلىكتى قاراستىرسا، اباي مەن شتۋر ءۇشىن ەڭبەك – ادامنىڭ ىشكى جەتىلۋىنە، رۋحاني تولىسۋىنا باستايتىن جول. ولار ءۇشىن ەڭبەك – بۇل تابىس تابۋدىڭ عانا ەمەس، ادامنىڭ قوعاممەن، ادامزاتپەن جانە ءوز-وزىمەن ۇيلەسىم تابۋىنىڭ كورىنىسى.

شتۋر ءۇشىن، ول پروتەستانت بولا تۇرا ماتەريالدىق بايلىققا ەشقاشان قول جەتكىزبەسە دە، باستى باسىمدىق – رۋحاني شىعارماشىلىق بولدى. اباي بولسا، ەڭبەكتى ىشكى ءوزىن-ءوزى جۇزەگە اسىرۋ مەن ماتەريالدىق جەتىستىككە جەتۋدىڭ ۇيلەسىمى رەتىندە قاراستىرادى. ول بىلاي دەپ جازادى:

«ەڭبەك ەتىپ، تىنىمسىز تالپىنىپ، اقىلمەن ارەكەت ەتكەن ادام بايىماي قويمايدى ەمەس پە؟»

اباي ەڭبەك ەتىپ، باي ءبىلۋدى جوعارى باعالايدى – بۇل كوشپەلى قوعام جاعدايىندا تولىق تۇسىنىكتى، سەبەبى كەدەيشىلىكپەن كۇرەسۋ ومىرلىك قاجەتتىلىك بولاتىن. دەگەنمەن، ول بايلىققا يە بولۋدىڭ اۋىرتپالىعى مەن ونىڭ ءمانى تۋرالى دا تەرەڭ وي تولعايدى. اقىرىندا، اباي بايلىقتىڭ شىنايى قۇندىلىعى – ونى ءبىلىم مەن عىلىمعا جۇمساۋدا ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. ول بىلاي دەپ جازادى:

«مۇراگەر دەگەن كىم؟ سەن ولگەن سوڭ مالىڭ يەسىز قالادى دەپ قورقاسىڭ با؟ جوعىڭدى جوقتاپ ەمەس، ارتىڭدا قالاتىن دۇنيەڭە وكىنەسىڭ بە؟ الدە ونى بىرەۋگە قالدىرۋعا قيمايسىڭ با؟ سوندا نە قازىنا جيىپ ەدىڭ – ودان ايىرىلۋ نەگە سونشالىقتى قيىن؟ … جاقسى، وسى جولدى تاڭدادىڭ، بايلىق جينادىڭ. ەندەشە، ونى ءبىلىم مەن عىلىم جولىنا جۇمسا. ءوز پايداڭا بولماسا، ۇلىڭ ءۇشىن جۇمسا».

ابايدىڭ دۇنيەتانىمىندا جالقاۋلىق پەن ەرىككەندىككە قارسى كۇرەس – رۋحاني كەمەلدىكتىڭ ماڭىزدى شارتى رەتىندە كورىنەدى. بۇل ونىڭ كوزقاراسىن شتۋردىڭ ايگىلى ۇرانىنا جاقىنداتادى، ول جونىندە سەرىگى يوزەف ميلوسلاۆ گۋربان بىلاي دەپ جازىپ قالدىرعان: «از تۇتىن – كوپ تۋدىر».

اباي بىلاي دەيدى: «ادامدى جاماندىققا جەتەلەيتىن سەبەپتەردىڭ ءبىرى – قولدىڭ بوس جاتۋى. ەگەر ادام جەر وڭدەپ، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسسا، ءومىرىن بوسقا وتكىزەتىن ۋاقىتى بولار ما ەدى؟»

«بوس ەرمەك ەمەس، پايدالى دا ماعىنالى ەڭبەك – جاننىڭ شيپاسى».

بۇل تۇجىرىمدار – كەيبىر ومىرلىك قاعيدالار بارلىق حالىقتارعا ورتاق ەكەندىگىن كورسەتەدى. الايدا ءار حالىق ول اقيقاتقا ءوز جولىمەن، ءوز بولمىسى مەن تاجىريبەسى ارقىلى جەتەدى. اباي بۇل دانالىقتى قازاق دالاسىنىڭ تىنىسى مەن تىرشىلىگىنەن تانىسا، شتۋر – ليتسەي ءدارىسحانالارىنان، رۋسسو مەن كانت – باقتاردا سەرۋەندەي ءجۇرىپ ويعا تۇيگەن.

ەگەر ۇقساستىقتاردى ءارى قاراي ىزدەسەك، اباي – زاماناۋي، وركەنيەتتى مەملەكەت قۇرۋ جولىندا كۇرەسكەن ويشىل. بۇل تۇرعىدا ونى سلوۆاك اعارتۋشىلارى – يان كوللار، پاۆول يوزەف شافاريك جانە ليۋدوۆيت شتۋرمەن سالىستىرۋ ورىندى. ولار دا ءبىلىم مەن اعارتۋدى مادەني كەمەلدىك پەن ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋىنىڭ نەگىزى رەتىندە قاراستىردى.

وسى ورايدا لاتسو نوۆومەسكيدىڭ مىنا سوزدەرىن ەسكە تۇسىرۋگە بولادى: «ءسىز شتۋردىڭ ءجۇز جىل بۇرىنعى سلوۆاك ءتىلىن تولىق تۇسىنبەۋىڭىز مۇمكىن. بىراق ماسەلە وندا ەمەس – ەڭ وڭاي باسقارىلاتىن حالىق – نادان جانە ارتتا قالعان حالىق».

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ شىعارمالارىندا ۇلت تۇتاستىعىنا سىزات تۇسىرەتىن ىشكى الاۋىزدىق، وسەك، جالا جابۋ، كورەالماۋشىلىق سياقتى جاعىمسىز قۇبىلىستارعا قاتىستى وتكىر سىن ايتىلادى. بۇل ماسەلە سلوۆاك ويشىلدارىنىڭ دا نازارىنان تىس قالماعان. ليۋدوۆيت شتۋردان باستاپ، لاتسو نوۆومەسكي مەن ۆلاديسلاۆ ميناچقا دەيىنگى ۇلتتىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى حالىقتى ىشكى جانجال مەن ىرىتكىدەن ساقتانۋعا شاقىرعان. سلوۆاك قوعامىنداعى الاۋىزدىقتى بەينەلەۋ ءۇشىن ولار بىلاي دەگەن: «ءۇش سلوۆاك باس قوسسا، ءۇش جاۋ تۋىندايدى: ءبىرى ەكىنشىسىنە قارسى، ەكىنشىسى – بىرىنشىسىنە قارسى، ال ۇشەۋى – ەشتەڭەدەن حابارسىز ۇشىنشىگە قارسى». ليۋدوۆيت شتۋر بۇل تۋرالى: «ارازدىق تاراتۋشى – ءوز ەركىمەن وزگەلەردىڭ ىرگەسىن شايقالتىپ جۇرگەن ادام»، – دەپ جازادى. XIX عاسىردا سلوۆاك ۇلتتىق قايراتكەرلەرى ءدىني ايىرماشىلىقتارعا (كاتوليكتەر مەن ەۆانگەليستەر) قاراماستان، ۇلت بىرلىگىن ءتىل مەن مادەنيەت نەگىزىندە نىعايتۋعا ۇمتىلدى. بۇل باعىتتا ەرەكشە ءرول اتقارعان «ماتيتسا سلوۆەنسكا» ۇيىمى ءوزىنىڭ ساياساتتان تىس جانە كونفەسسياارالىق سيپاتىنىڭ ارقاسىندا بۇگىندە دە قوعامدى بىرىكتىرۋ قىزمەتىن ءساتتى جالعاستىرىپ كەلەدى.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ پايىمداۋىنشا، جەر بەتىندەگى ءومىردىڭ ءمانى – ادامزات يگىلىگى جولىندا ادىلەت پەن ىزگىلىكتى ىزدەۋ. بۇل تەك جەردەگى ۋتوپيالىق تۇرمىستىڭ نەگىزى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار اقىرەتكە دايارلىق دەپ تە قاراستىرىلادى. اباي ءۇشىن بۇل دۇنيە –  ماڭگىلىك ومىرگە ازىرلەنگەن جاڭارعان ەگىس القابى ىسپەتتەس. ابايدىڭ تۇسىنىگىندە ءبىلىم – ادىلەتكە قىزمەت ەتۋ مەن جاراتۋشىنىڭ زاڭىن ورىنداۋدىڭ قۇرالى. بۇعان قاراما-قارسى ۇعىمدار – وسەك، جالا، ارازدىق، جالقاۋلىق پەن ناداندىق. اباي بۇل ادامدىق دەرتتەردىڭ داۋاسىن ادامسۇيگىشتىك، باقىتقا ۇمتىلىس، رۋح بەرىكتىگى، ادالدىق جانە جان-جاقتى تەرەڭ ءبىلىم دەپ سانايدى.

ابايدىڭ مۇراسىندا ەكۋمەنيزم مەن ۋنيۆەرساليزمگە ءتان ولشەمدەر، سونداي-اق ادىلەتتىلىكتى قۇدايدىڭ ەركىمەن ساباقتاستىرۋ ايقىن بايقالادى. ول بىلاي دەيدى: «ءبىر جاراتۋشىنىڭ، قۇدىرەتتى قۇدايدىڭ بار ەكەنىنە دالەل –  مىڭداعان جىلدار بويى ءتۇرلى تىلدە سويلەيتىن ادامداردىڭ ءبارىنىڭ ونىڭ بار ەكەنىن مويىنداۋى. قانشا ءدىن بولسا دا، بارلىعى دا «قۇداي – ماحاببات پەن ادىلەت» دەپ ۇيرەتەدى. …ادامزاتتىڭ باستاۋىندا ماحاببات پەن ادىلەت جاتىر. ولار بارلىق قۇبىلىستىڭ وزەگىندە بار ءارى ءبارىن شەشەدى. بۇل – قۇدىرەت يەسىنىڭ دانالىعىنىڭ شارىقتاۋ شەگى». وسىلايشا، ادىلەت – بارلىق ۋتوپيالىق ىلىمدەر مەن رۋحاني ىزدەنىستەردىڭ وزەگى رەتىندە اباي ىلىمىندە تەرەڭ ورىن الادى.

اباي ءوز ەڭبەكتەرىندە ەڭبەكقورلىق قاعيداسىن العا تارتادى، بۇل كوزقاراس پروتەستانتتىق ەتيكامەن ۇندەس كەلەدى. ول بىرلىك – مەيلى ول مال-مۇلىككە ورتاقتاسۋ، ءبىر داستارقاندا وتىرۋ بولسىن – تەك ورتاق مەنشىككە ەمەس، ەڭ الدىمەن اقىل مەن پاراساتقا نەگىزدەلۋى ءتيىس ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. ابايدىڭ تۇسىنىگىندە ەڭبەكقورلىق پەن تاباندىلىق – ادام باقىتىنىڭ نەگىزى.

سوندىقتان ابايدىڭ ۋتوپيالىق كوزقاراستارى تۋرالى ايتقاندا، ەڭ الدىمەن ونىڭ يدەيالارىندا ۇجىمدىق جاۋاپكەرشىلىك پەن الەۋمەتتىك ىنتىماقتاستىق ۇستانىمدارى تۇرعانىن بايقايمىز. بۇل – ءتىپتى بۇگىنگى ءۇستىرت ينديۆيدۋاليزمگە قارسى قويىلاتىن ماڭگىلىك بالاما.

تاعى ءبىر ماڭىزدى شابىت كوزى – وزگە حالىقتاردى، اسىرەسە ولاردىڭ تىلدەرىن مەڭگەرۋ. ابايدىڭ ويىنشا، باسقا ۇلتتاردىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋ – ولاردىڭ ويلاۋ جۇيەسىن، دۇنيەتانىمىن جانە مادەني بولمىسىن تەرەڭ تۇسىنۋگە جول اشادى. بۇل يدەيا سلوۆاك مادەني داستۇرىندە دە كەڭىنەن قولداۋ تاپقان. مىسالى، يان كوللار مەن پاۆول يوزەف شافاريك وزگە حالىقتاردى جۇيەلى تۇردە زەرتتەگەن ويشىلدار. اسىرەسە شافاريك سلاۆيان حالىقتارىنىڭ تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرۋ ارقىلى ولاردىڭ تاريحي بايلانىستارى مەن ەرەكشەلىكتەرىن، سونداي-اق سوزدەردىڭ شىعۋ تەگى مەن ماعىناسىن تۇسىندىرە الدى. ليۋدوۆيت شتۋردىڭ نەمىس ءتىلىن ءبىلۋى جانە گەرمانيا ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىم الۋى وعان گەگەلدىڭ الەۋمەتتىك فيلوسوفياسىن يگەرىپ، ونى XIX عاسىرداعى سلوۆاكياداعى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك قۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋ ۇدەرىسىنە ەنگىزۋگە مۇمكىندىك بەردى. گەگەل فيلوسوفياسىندا مەملەكەت ۇلتتىڭ ساياسي جەتىلۋىنىڭ ىرگەتاسى رەتىندە قاراستىرىلادى. وسى قاتارعا جازۋشى يۆان حورۆاتتى دا قوسۋعا بولادى. ول فرانتسۋز مادەنيەتىنە تەرەڭ قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، فرانتسۋز حالقىنىڭ مەنتاليتەتىن ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتاعان العاشقى سلوۆاك ەسسەيستى رەتىندە تانىلدى. وسىلايشا، اباي ۇسىنعان باسقا حالىقتاردىڭ ءتىلىن مەڭگەرۋ ارقىلى ولاردىڭ رۋحاني الەمىنە بويلاۋ يدەياسى سلوۆاك مادەني-عىلىمي ويلاۋىندا دا ماڭىزدى ورىن العان.

ەكىنشى جاعىنان، ابايدىڭ قازاققا دەگەن ءپاتريوتيزمى – تۋعان ەلى مەن حالقىنا دەگەن شىنايى سۇيىسپەنشىلىكتەن، سونداي-اق ونىڭ كەمشىلىكتەرى مەن وسال تۇستارىن سىن كوزىمەن باعالاپ، ولاردى تۇزەتۋگە ۇمتىلۋىنان كورىنەدى. اباي قۇنانبايۇلى – قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، ۇلى اقىن، فيلوسوف جانە سازگەر عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ۇلتتىق بولاشاق ۋتوپياسىنا باستايتىن يدەيالارىمەن ەرەكشەلەنەتىن ۋتوپيست ويشىل رەتىندە دە تانۋعا لايىق تۇلعا.

سلاۆيان دۇنيەتانىمىنداعى ۋتوپيالىق اڭسار – ەسكى التىن عاسىردى ساعىنۋ سەزىمىمەن استاسقان انتروپولوگيالىق بەينەلەۋ رەتىندە كورىنەدى. بۇل كەزەڭ كوممۋنا، مير نەمەسە ۆەچە تۇرىندە سيپاتتالادى – وندا بارلىق ماڭىزدى شەشىمدەر دانا قاريالاردىڭ كەڭەسى ارقىلى قابىلدانعان. بۇل – گەرونتوكراتيا (قاريالاردىڭ بيلىگى) مەن سوفوكراتيانىڭ (دانالىق بيلىگى) ۇيلەسىمى، مۇندا اقساقالدار قوعامدى باسقارعان ءارى ادىلدىك ورناتقان. اباي بۇل تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «ەرتەدە اۋىل ىشىندە «ەل باسى», «توپ باسى» دەيتىن ادامدار بولعان. ولار داۋ شەشىپ، ەل ءىسىن باسقارعان. قاراپايىم حالىق باسىنان قايعى وتسە، شارۋاسىنا بەت بۇرىپ، تىرشىلىكپەن اينالىسقان. اۋىلداعىلاردىڭ ءبارى ءبىر-بىرىنە تۋىس، نيەتتەس بولعان، بارلىعى ورتاققا قاراعان». اباي سيپاتتاعان بۇل قۇرىلىم – ورتاق مۇددە مەن ءوزارا سەنىمگە نەگىزدەلگەن قاۋىمداستىق. مۇنداي ۇعىمدى ليۋدوۆيت شتۋر دا ءوزىنىڭ «سلاۆيانستۆو ي مير بۋدۋششەگو» اتتى ەڭبەگىندە قوزعايدى. ول كوممۋنالاردى – بىرلىك پەن ىنتىماق ۇستەمدىك ەتكەن قوعامدىق قۇرىلىم رەتىندە سيپاتتايدى. وسىنداي يدەيالار فرانتسۋز ۋتوپيالىق ادەبيەتىندە، اتاپ ايتقاندا مورەلليدىڭ روماندارىندا دا كەزدەسەدى.

اباي مۇراسىن سلوۆاك تاريحشىلارى مەن فيلوسوفتارىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن جاقىنداستىراتىن باستى ۇقساستىق – ونىڭ گۋمانيستىك دۇنيەتانىمى مەن ۇلتتىق بىرەگەيلىككە دەگەن كوزقاراسى. ابايدى ءجيى گۆەزدوسلاۆپەن سالىستىرادى – ەكەۋى دە ۇلتتىق شەڭبەردەن اسىپ، جالپىادامزاتتىق دەڭگەيدەگى تۇلعالار قاتارىنا ەنگەن قايراتكەرلەر. الايدا، بەلگىلى ءبىر ايىرماشىلىقتار دا بار. گۆەزدوسلاۆتىڭ ءتىلى مەن پوەزياسى – ستيلدىك جاعىنان كۇردەلى، بەينەلى ءارى تەرەڭ سيمۆوليكاعا تولى. ال ابايدىڭ ءتىلى – قاراپايىم، ايقىن، پراگماتيكالىق، حالىققا تۇسىنىكتى ءارى جۇرەككە جاقىن. ول ءوز ويىن شىنايى ءارى ناق جەتكىزۋگە ۇمتىلدى. ۇلتتى جاڭعىرتۋ ماسەلەسى، ياعني اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ۇلتتىق مادەني مۇرانى ساقتاي وتىرىپ، ونى زامان تالابىنا ساي دامىتۋ تۋرالى يدەيالارى، سلوۆاك كونتەكسىندە دە وزەكتى بولدى. بۇل ماسەلە ليۋدوۆيت شتۋردىڭ، سونداي-اق «ماتيتسا سلوۆەنسكا» مەن «داۆيستەر» قوزعالىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە دە كوتەرىلگەن.

سالىستىرمالى تۇردە العاندا، ءبىر-بىرىنەن گەوگرافيالىق ءارى مادەني تۇرعىدا الشاق جاتقان سلوۆاك جانە قازاق مادەنيەتتەرىن ءوزارا بايلانىستىرۋ وڭاي ەمەس. الايدا يدەيالاردىڭ ۋنيۆەرسالدىعى مەن ادامي قۇندىلىقتاردىڭ ورتاقتىعى بەلگىلى ءبىر پاراللەلدەر جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سلوۆاكيا –حالقى تىعىز ورنالاسقان، تاۋ مەن ورمانعا باي ەل بولسا، قازاقستان – الەمدەگى ەڭ ءىرى اۋماقتاردىڭ ءبىرى، مۇندا وبلىس ورتالىقتارىنىڭ اراسىندا جۇزدەگەن شاقىرىمعا سوزىلاتىن ءشول مەن دالا كەڭىستىگى جاتىر. سوعان قاراماستان، بەلگىلى ءبىر مادەني ۇقساستىقتار بايقالادى. مىسالى، تابيعاتپەن ۇندەستىكتە ءومىر سۇرەتىن قازاقتىڭ ءداستۇرلى كوشپەلى مادەنيەتى، ونىڭ ىشىندە جۇراتتار (كوشپەندى مالشىلار) سالتى – سلوۆاكيا تاۋلارى مەن قىراتتارىن مەكەندەگەن ءداستۇرلى وۆتسەۆود (قوي ءوسىرۋشى) قاۋىممەن ۇندەسەدى.

XIX عاسىرداعى سلوۆاك فيلوسوفياسىندا اباي قۇنانبايۇلىنىڭ يدەيالارىمەن مازمۇندىق جانە رۋحاني ۇندەستىك تانىتاتىن بىرەگەي تۇلعا –سامۋيل بوگدان گروبون. قازاق دالاسىندا ءومىر ءسۇرىپ، جالعىزدىقتا تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويلار تۋدىرعان اباي سياقتى، گروبون دا سەلنيتسكيە جوتالارىندا، تابيعاتپەن ۇندەستىكتە عۇمىر كەشىپ، كۇردەلى فيلوسوفيالىق ىزدەنىستەرگە بويلاعان. پروفەسسور پاۆول دۋپكالا اتاپ وتكەندەي، گروبون شىعارماشىلىعى – ءبىر عانا باعىتپەن شەكتەلمەيتىن، كوپقىرلى فيلوسوفيالىق ولشەمدەرگە يە. ول فريدريح شەللينگتىڭ ميستيكالىق فيلوسوفياسىمەن جاقىن تانىس بولعان جانە ودان ۇلكەن اسەر العان. ال گەگەلدىڭ راتسيوناليستىك جۇيەسىنە قارسى كوزقاراسىن بىلايشا بىلدىرەدى: «گەگەلدىڭ ويى – قارعىس اتسىن، ماڭگىلىك ءولىم بولسىن ساعان، زۇلىم پاتشايىم…». راتسيوناليزمنەن تۇڭىلگەن گروبون ءوز رۋحاني تىرەگىن سلاۆياندىق حريستياندىق دۇنيەتانىمنان، شەللينگتىڭ ايان فيلوسوفياسىنان، تسەشكوۆسكيدىڭ يستوريوسوفياسىنان، امەرلينگتىڭ فيزيوكراتيزمى مەن حودجا مەسسيانيزمىنەن تاپقان.

اباي قۇنانبايۇلى ءوز ەڭبەكتەرىندە سلوۆاك ءۋتوپيسى يان مالاريكتىڭ ەسىمىن دە اتاپ وتەدى. مالاريك – دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى بولدىرماۋعا تىرىسقان، ءۇندى فيلوسوفياسىن زەرتتەگەن، جانە امبەباپ مەملەكەت مودەلىن ۇسىنعان ويشىل. ونىڭ ىزدەنىستەرى ادامزاتتىڭ بىرلىگى مەن بەيبىتشىلىگىنە نەگىزدەلگەن ۋتوپيالىق كوزقاراستارمەن استاسادى. مۇنداي پاراللەلدەر يان كوللار مەن پاۆول يوزەف شافاريكتىڭ اعارتۋشىلىق يدەيالارىندا دا كورىنىس تابادى. ولار ۇلتتىڭ وركەندەۋى مەن بولاشاعىن رۋحاني كەمەلدىكپەن بايلانىستىردى جانە سلاۆيان حالىقتارىنا دا، بۇكىل ادامزاتقا دا گۋمانيستىك ءارى بەيبىت بولاشاق بولاتىنىن بولجادى. وسىنداي ۇندەستىك يان اموس كومەنسكيدىڭ ەڭبەكتەرىندە دە بايقالادى. ول بۇكىل حالىقتى قامتيتىن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن جاقتاپ، مادەني ورلەۋدى – جوعارى رۋحاني اعارتۋعا جەتۋدىڭ جولى دەپ سانادى.

الايدا، تەرەڭىرەك سالىستىرعاندا، ابايعا ەڭ جاقىن يدەيالىق ۇندەستىك ليۋدوۆيت شتۋردىڭ ەڭبەكتەرىنەن انىق كورىنەدى. ونىڭ اسكەتتىك ءومىر سالتى، بىرلىككە، ەڭبەكقورلىققا، ۇلتتىق تۇتاستىققا شاقىرۋى، جالقاۋلىققا قارسى كۇرەسى، ءبىلىم مەن رۋحاني دامۋعا باسا ءمان بەرۋى – مۇنىڭ بارلىعى اباي ءىلىمىنىڭ باستى تۇعىرلارىمەن ورتاق. بۇل تۇلعالار تاريحي تۇرعىدان ءبىر-بىرىمەن جەكە تانىس بولماعانى انىق، الايدا ناقتى دايەكسوزدەر نەگىزىندە كورسەتىلگەندەي، ولار ءارتۇرلى ۇلتتىق مادەنيەتتەردە ءومىر سۇرسە دە، ورتاق يدەيالىق جەلىلەر مەن رۋحاني ىزدەنىستەردە توعىسقان.

سلوۆاكيا مەن قازاقستان

قازاقستان 1991 جىلى تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە قۇرىلدى، ال سلوۆاكيا – 1993 جىلى. ەكى ەل اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناستار 1993 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ورناتىلدى، ال 2019 جىلى سلوۆاكيادا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلشىلىگى اشىلدى. بۇگىندە قازاقستان – 20 ميلليوننان استام حالقى بار، الەمدەگى اۋدانى بويىنشا توعىزىنشى ەڭ ءىرى مەملەكەت. ال سلوۆاكيا – 5,4 ميلليون حالقى بار شاعىن، بىراق ستراتەگيالىق ماڭىزى زور ەل. قازاقستاننىڭ استاناسى – استانا، ال سلوۆاكيانىڭ استاناسى – براتيسلاۆا. قازاقستان وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇرىكمەنستان، رەسەي جانە قىتايمەن، ال سلوۆاكيا چەحيا، ۆەنگريا، پولشا، ۋكراينا جانە اۋستريامەن شەكتەسەدى. سلوۆاكيانى لاتسو نوۆومەسكي «شىعىستىڭ ادامگەرشىلىگى مەن باتىستىڭ نازىكتىگىنىڭ اراسىنداعى كوپىر» دەپ سيپاتتاعان. ول شىعىس پەن باتىس وركەنيەتتەرى تۇيىسەتىن وتپەلى مادەني كەڭىستىك رەتىندە تانىلادى. ال قازاقستان – شىعىس ەلدەرىنىڭ قاتارىنا جاتاتىن مەملەكەت بولا تۇرا، باتىسقا اشىقتىعى مەن كوپۆەكتورلى ساياساتى ارقىلى حالىقارالىق كەڭىستىكتە بەلسەندى ارەكەت ەتەتىن ەل. ەگەر IX عاسىرداعى تاريحي تۇرعىدان الىس جاتقان ۇلى موراۆيا كەزەڭىن – قازىرگى سلوۆاكيا اۋماعىنداعى العاشقى ءىرى سلاۆيان مەملەكەتىنىڭ كەزەڭىن ەسكەرمەسەك، وندا سلوۆاكيانىڭ ۇلتتىق جاڭعىرۋى XIX عاسىردا باستالدى. ال قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋ تامىرى XV عاسىرعا، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ داۋىرىنە بارىپ تىرەلەدى. سلوۆاكيانىڭ ۇلتتىق جاڭعىرۋ تاريحىنداعى اسا ماڭىزدى كەزەڭدەردىڭ ءبىرى – XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا العاشقى ۇلتتىق مادەني ينستيتۋت رەتىندە قۇرىلعان «ماتيتسا سلوۆەنسكا» ۇيىمىنىڭ پايدا بولۋى بولدى. بۇل ۇيىم ۇلتتىق سانا مەن مادەنيەتتى جاڭعىرتۋدا شەشۋشى ءرول اتقاردى. قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ بۇل ماسەلەگە قاتىستى: «مودەرنيزاتسيا – بۇل جاڭا قۇندىلىقتار ءۇشىن وتكەننەن باس تارتۋ ەمەس»، – دەپ اتاپ وتكەن. بۇل – ءداستۇردىڭ زاماناۋي تۇسىنىگىنە، ۇلت جادىن جۇيەلەۋگە باعىتتالعان كوزقاراس، ونى سلوۆاك ويشىلى ۆلاديسلاۆ ميناچ تا ناقتىلاعان. XXI عاسىردا دا «ماتيتسا سلوۆەنسكا» ءوزىنىڭ مادەني جانە ۇلتتىق جاڭعىرۋدى قولدايتىن ينستيتۋت رەتىندەگى ميسسياسىن جالعاستىرىپ كەلەدى جانە بۇل مىندەت بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستار جاڭا مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلۋىنا شەشۋشى اسەر ەتتى. بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قازان رەۆوليۋتسياسى دا حالىقتاردىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋ قۇقىعىن يدەولوگيالىق تۇرعىدان مويىنداتۋعا ىقپال ەتتى. بۇل ءوز كەزەگىندە 1918 جىلى چەحوسلوۆاكيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنا جول اشتى. ال قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى كسرو قۇرامىنا تەك 1936 جىلى تولىققاندى وداقتاس رەسپۋبليكا رەتىندە ەندى. بۇعان دەيىن ول اۆتونوميالىق مارتەبەدە بولعان. «قازاق» ءسوزى ەتيمولوگيالىق تۇرعىدان «ەركىن»، «بوستان» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى جانە بۇل اتاۋ وسى حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان بولمىسى مەن ەركىن رۋحىن سيپاتتايدى. بۇل تەرميننىڭ شىعۋ تەگى جونىندە ءتۇرلى عىلىمي پىكىرلەر بار، ونىڭ ىشىندە كەڭىنەن تاراعانى – يراندىق نەگىزدەگى نۇسقا (قازاق، qɑzɑq, قازاقتار). 1936 جىلى، قازاقتاردى ورىس كازاكتارىمەن شاتاستىرماۋ ماقساتىندا، حالىقارالىق دەڭگەيدە «كازاك» نۇسقاسى «كازاح» دەپ وزگەرتىلدى. بۇل – ەتنونيمدى ناقتىلاۋ ءارى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ايقىنداۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى بولدى.

«سلوۆاك» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى بىرنەشە ەتيمولوگيالىق جانە لينگۆيستيكالىق تۇسىندىرۋلەر بار. ءبىر نۇسقا بويىنشا، بۇل اتاۋ ح عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەن «سلوۆەن» ەتنيكالىق توبىنىڭ اتاۋىنان شىققان بولۋى مۇمكىن. تاعى ءبىر كەڭ تارالعان كوزقاراس – بۇل ءسوز «سلاۆ» تۇبىرىمەن بايلانىستى، ياعني سلاۆيان تىلدەرىندە سويلەيتىن ەتنيكالىق توپتاردىڭ جالپى اتاۋى رەتىندە قاراستىرىلادى. تاعى ءبىر بولجام بۇل ءسوزدى «sklav»، «slav» لاتىن جانە باتىس ەۋروپالىق تىلدەردەگى «قۇل» دەگەن ماعىنامەن بايلانىستىرادى. بۇل سايكەستىك – كەزدەيسوق پا، الدە تاريحي نەگىزى بار ما – زەرتتەۋشىلەر اراسىندا ءالى دە پىكىرتالاس تۋعىزىپ كەلەدى. «سلوۆاك» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىن لينگۆومادەني تۇرعىدا، «ءسوزدىڭ» (slovo) باستاۋ رەتىندە قاراستىرىلاتىن كونە وي-اعىممەن بايلانىستىرا قاراستىرۋعا بولادى. بۇل تۇرعىدا «پروگلاس» شىعارماسىندا باياندالاتىن يدەيالار ەرەكشە ماڭىزعا يە – وندا «ءسوز» بارلىق بولمىستىڭ باستاۋى رەتىندە سيپاتتالادى. سونداي-اق ۆاگ وزەنىنىڭ بويىنداعى حالىقتار تۋرالى وي-تۇجىرىمدار دا نازار اۋدارارلىق. ەگەر «سلوۆەنتسى» اتاۋى سلوۆاكتاردىڭ ەرتەدەگى تاريحي اتاۋى بولسا، بۇل جايت قازىرگى كۇندە دە ءوز ماڭىزىن جوعالتپاعان. سەبەبى «سلوۆەن» اتاۋى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن سلوۆەنيا حالقىنىڭ رەسمي ەتنونيمى رەتىندە ساقتالعان، بۇل ولاردىڭ ورتاق پروتونەگىزدەن شىققان ەتنيكالىق قاۋىمعا تيەسىلى ەكەنىن كورسەتەدى.

سلوۆاكيا تابيعاتى – اتاۋىنا ساي كەلەتىندەي، جاسىل تاۋلار مەن نۋ ورمانداردان تۇرادى. ال قازاقستان – اباي قۇنانبايۇلىنىڭ فيلوسوفياسىندا بەينەلەنەتىندەي، ۇلى دالانىڭ وشپەس ۇنىنە اينالعان كەڭ دە تەرەڭ ماعىنالى كەڭىستىك. بۇرىنعى كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى ەكىنشى ەڭ ۇلكەن رەسپۋبليكا بولعان قازاقستان ەدىل مەن التايدىڭ اراسىندا ورنالاسقان، ال ونىڭ اۋماعى نەگىزىنەن جازىق جانە شەكسىز كەڭىستىكتەن تۇرادى. سلوۆاكيا كەرىسىنشە – تاۋلارى، ورماندارى جانە وڭتۇستىگىندەگى قۇنارلى جازىقتارىمەن ايگىلى. قازاقستاندا سونىمەن قاتار شولدەر مەن شولەيتتەر، ال تاۋلى وڭىرلەرى جوڭعار الاتاۋىنىڭ شەتكى سىلەمدەرى مەن ءۇش نەگىزگى تاۋ جوتالارىن قامتيدى. قازاقستانداعى ەڭ بيىك نۇكتە – حان-ءتاڭىرى شىڭى، ول جوڭعار الاتاۋىنداعى ەڭ كورنەكتى تاۋ جانە ونىڭ بيىكتىگى 6995 مەترگە جەتەدى. سلوۆاكيادا ەڭ بيىك شىڭ – گەرلاحوۆسكي شتيت، ول تاتر تاۋلارىندا ورنالاسقان جانە 2654 مەتر بيىكتىككە يە.

قىتاي دەرەككوزدەرى قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا پوەزيالىق ءداستۇردىڭ VI–VIII عاسىرلاردا-اق بولعانىن راستايدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ باستاۋى –  جازباعا تۇسپەگەن، بىراق حالىق جادىندا ساقتالعان جىراۋلار مەن باردتار شىعارماشىلىعىمەن بايلانىستى. ال العاشقى جازبا ادەبي ۇلگىلەردىڭ قاتارىندا «قورقىت اتا كىتابى» مەن «وعىز-نامە» سەكىلدى اتاقتى تۇركى ەپوستارى اتالادى. سلاۆيان الەمىندە قازاق ەپيكالىق پوەزياسىنا مازمۇندىق تۇرعىدان جاقىن شىعارما –  «يگور جاساعى تۋرالى جىر». بۇل تۋىندى –  ەجەلگى ورىس ادەبيەتىنىڭ اسا ماڭىزدى جادىگەرلەرىنىڭ ءبىرى. اباي قۇنانبايۇلى – تۇركى ادەبيەتى مەن فيلوسوفياسىندا، سونداي-اق مۋزىكادا جاڭاشىل تۇلعا. ول ەۋروپالىق جانە ورىس مادەنيەتتەرىن قازاق رۋحانياتىمەن ۇشتاستىرىپ، ليبەرالدى يسلام اياسىندا جاڭا ويلار قالىپتاستىردى.

مۋزىكا تۋرالى ايتاتىن بولساق، قازاق مۋزىكاسى – مەديتاتيۆتى، ءينتۋيتيۆتى، مەتافيزيكالىق سيپاتقا يە جانە تىڭداۋشىعا جايلىلىق پەن تەرەڭ تىنىشتىق سىيلايدى. بۇل – ونى سلوۆاكيانىڭ مۋزىكا داستۇرىنەن ەرەكشەلەندىرەتىن ماڭىزدى بەلگىلەردىڭ ءبىرى. ءىس-شارا اياسىندا قازاق مۋزىكاسىنىڭ ۇلگىلەرى دە ۇسىنىلدى. سلوۆاكيانىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق اسپابى – فۋيارا، ۇزىن قۋىستى ۇرمەلى اسپاپ، كوبىنە باقتاشىلىق مادەنيەتپەن بايلانىستى. ال قازاقتاردىڭ نەگىزگى ۇلتتىق اسپابى – دومبىرا. بۇل – ەكى شەكتى، شەرتىپ وينالاتىن كۇي اسپابى، قازاق مۋزىكاسىنىڭ رۋحاني وزەگى سانالادى. دومبىرادا ويناۋ ونەرى يۋنەسكو تاراپىنان ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇراسى رەتىندە مويىندالعان. قازاق مۋزىكاسى مەن فيلوسوفياسىنىڭ دامۋىندا ءال-فارابي ەسىمى ەرەكشە ورىن الادى. ول – يسلامدىق اريستوتەليزمنىڭ كورنەكتى وكىلى، مۋزىكا تەورياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، ءارى قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا دۇنيەگە كەلگەن عۇلاما.

ابايدان بولەك، قازاق رۋحانياتى مەن اعارتۋشىلىق سالاسىندا الەمدىك دەڭگەيدە تانىلعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى – ىبىراي التىنسارين. ول قازاق حالقىنا كوركەم جازۋدى جانە ءبىلىم بەرۋدى جۇيەلەۋدە، سونداي-اق قازاق تىلىنە كيريلليتسانى ەنگىزۋدە ماڭىزدى ءرول اتقاردى. كەڭەس داۋىرىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا ايرىقشا ۇلەس قوسقان اقىندار مەن جازۋشىلار قاتارىندا ساكەن سەيفۋللين، بايماعامبەت ءىزتولىن، ءىلياس جانسۇگىروۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، بەيىمبەت مايلين سياقتى تۇلعالار بار. ولاردىڭ ىشىندە مۇحتار اۋەزوۆ – قازاق ادەبيەتىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى وكىلى رەتىندە ەرەكشە ورىن الادى. ونىڭ شىعارماشىلىعى – مادەنيەت پەن ونەر تاريحىندا ولشەۋسىز مۇرا. XIX عاسىردا قازاقستان اۋماعى سەميونوۆ-تيان-شانسكي، رىچكوۆ، مەليورانسكي، رادلوۆ، بارتولد، ديۆاەۆ سياقتى كوپتەگەن ءىرى زەرتتەۋشىلەردىڭ عىلىمي قىزىعۋشىلىعىن تۋدىردى. الايدا بۇل قاتاردا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ورنى ەرەكشە. ول – قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي ەتنوگرافى، تاريحشىسى، فولكلورتانۋشىسى، گەوگرافى جانە ساياحاتشىسى، ءارى قازاقتىڭ عىلىمي ەتنوگرافياسى مەن تاريحناماسىنىڭ نەگىزىن قالاعان تۇلعا. ونىڭ ەڭبەكتەرى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قازاقستان عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋىندا ماڭىزىن جوعالتقان جوق.

ەندى ۇلتتىق اسحانالارعا كەلسەك: سلوۆاكيادا ەڭ تانىمال ۇلتتىق تاعام – برىنزالىق گالۋشكا. اۆسترو-ۆەنگريا داستۇرىندە گۋلياش، پاپريكاش، شنيتسەل، قۋىرىلعان ىرىمشىك پەن لانگوش كەڭ تارالعان. چەحيادا ۇلتتىق اس مازىرىندە كنەدليكي شوشقا ەتىمەن نەمەسە «سۆيچكوۆا» ءجيى كەزدەسەدى. قازاقستاندا بولسا، كوشپەلى ءومىر سالتى ءداستۇرلى تاعام مادەنيەتىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. قازاق اسحاناسىنىڭ باستى تاعامى – بەشبارماق. بۇل تاعامنىڭ اتاۋى «بەس ساۋساق» دەگەن ماعىنا بەرەدى جانە ول قولمەن جەۋ داستۇرىمەن بايلانىستى. بەشبارماق قايناتىلعان ەت، جايىلعان قامىر (لاپشا) جانە سورپادان تۇرادى. رەسەيدىڭ ءداستۇرلى تاعامدارىنا بورشش، ءبالىش، قۇيماق سەكىلدى تاعامدار جاتادى، بىراق ولاردىڭ دايىندالۋ جولى مەن رەتسەپتى ءار وڭىرگە قاراي وزگەرىپ وتىرادى. قازاق جانە ورىس اسحانالارى اراسىندا ۇقساستىقتار بولعانىمەن، باستى ايىرماشىلىق – ەت تۇرلەرىندە. قازاقتار ءۇشىن جىلقى ەتى مەن تۇيە ەتى – ءداستۇرلى جانە كەڭىنەن قولدانىلاتىن تاعام ءتۇرى بولسا، رەسەيدە سيىر جانە شوشقا ەتى ءجيى پايدالانىلادى. ءىس-شارا بارىسىندا دەلەگاتسيا مۇشەلەرى سلوۆاك شيشكىسىنە ۇقسايتىن قازاقتىڭ باۋىرساعىن، سونداي-اق سەرب بۋرەگىنە جاقىن كەلەتىن ەت سالمالى سامسانى تاتىپ كوردى. بۇل تاعامدار ءارتۇرلى ەلدەردىڭ ۇلتتىق تاعام مادەنيەتتەرىندەگى ۇقساستىقتار مەن ورتاقتىقتاردى ايعاقتايدى.

قازىرگى مادەني بايلانىستار

مەرەكەلەر تۇرعىسىنان العاندا، سلوۆاكيا مەن قازاقستاندى جەڭىس كۇنى مەن 8 ناۋرىز – حالىقارالىق ايەلدەر كۇنى سياقتى ورتاق مەيرامدار بىرىكتىرەدى. بۇل كۇندەر – تەك تاريحي جادىنى ساقتاۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تەڭدىككە، ادام قۇقىقتارىن قۇرمەتتەۋگە دەگەن ۇمتىلىستىڭ سيمۆولىنا اينالعان. بۇل قۇندىلىقتار بۇگىنگى تاڭدا ەكى ەلدىڭ ورتاق ادامگەرشىلىك نەگىزدەرىن كورسەتەدى.

قازاقستان مەن سلوۆاكيا اراسىنداعى قازىرگى قارىم-قاتىناستار بەيبىت جانە ءوزارا ءتيىمدى سيپاتقا يە. ەكى ەلدىڭ پرەزيدەنتتەرى 1999, 2001, 2007 جانە 2010 جىلدارى بىرنەشە رەت كەزدەستى. ال 2018 جىلى سلوۆاكيا پرەزيدەنتى پەتەر پەللەگريني قازاقستانعا رەسمي ساپارمەن كەلدى. وسى كەزدەسۋلەردىڭ ناتيجەسىندە 22 ەكىجاقتى كەلىسىمگە قول قويىلىپ، ءتۇرلى سالاداعى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا ناقتى نەگىز قالاندى. بۇگىندە سلوۆاكيادا پرەمەر-مينيستر – روبەرت فيتسو، ال قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى – قاسىم-جومارت توقاەۆ. 2024 جىلدىڭ 15 مامىردا سلوۆاكيا پرەمەر-مينيسترىنە جاسالعان قاستاندىق كەزىندە، قازاقستان تاراپى سلوۆاكيا حالقىنا قولداۋ مەن ىنتىماقتاستىق ءبىلدىرۋى ەكى ەل اراسىنداعى دوستىقتىڭ جانە ورتاق گۋمانيستىك ۇستانىمداردىڭ تاعى ءبىر دالەلى بولدى.

قازاقستان مەن سلوۆاكيا اراسىنداعى قازىرگى مادەني بايلانىستار اياسىندا بىرقاتار ماڭىزدى وقيعالاردى اتاپ وتۋگە بولادى. قازاقتىڭ تانىمال ورىنداۋشىلارى مەن شىعارماشىلىق ۇجىمدارى – «كامەراتا» ءانسامبلى، مايرا مۇحامەدقىزى، ءجاميليا سەركىباەۆا، «ءداۋىر» ءانسامبلى مەن «شابىت» وركەسترى سلوۆاكيادا ونەر كورسەتىپ، قازاق مۋزىكاسى مەن مادەني داستۇرلەرىنىڭ بايلىعىن كورەرمەنگە پاش ەتتى. ءوز كەزەگىندە، سلوۆاكيانىڭ اتاقتى «لۋچنيتسا» ءانسامبلى قازاق ءسان يندۋسترياسىنىڭ كورسەتىلىمىنە قاتىسىپ، بۇل شارا ەكى ەل اراسىنداعى مادەني الماسۋدىڭ ماڭىزىن ايقىن كورسەتتى. مادەني ارىپتەستىكتىڭ جاڭاشىل قادامدارىنىڭ ءبىرى – اباي قۇنانبايۇلىنىڭ شىعارمالارىنىڭ سلوۆاك تىلىنە اۋدارىلۋى. وسىعان وراي سلوۆاكيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۋنيۆەرسيتەت كىتاپحاناسىندا اباي مۇراسىنا ارنالعان سالتاناتتى ءىس-شارا ۇيىمداستىرىلدى. بۇل وقيعالار حالىقتار اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك پەن قۇرمەتتى تەرەڭدەتۋدە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. الداعى ۋاقىتتا مادەني ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى دامىتۋعا قاتىستى ايتقاندا، سلوۆاكيا ۇكىمەتىنىڭ قازىرگى تاڭدا «ءتورت الەم» قاعيداتىن ۇستانىپ وتىرعانىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇل قاعيدا – ءارتۇرلى مادەنيەتتەر مەن مەملەكەتتەرگە اشىقتىق يدەياسىن بىلدىرەدى. بۇل دۇنيەتانىمنىڭ نەگىزىن لاتسو نوۆومەسكي ۇسىنعان بولاتىن. ول سلوۆاكيانى شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى كوپىر رەتىندە ەلەستەتىپ، وسى ۇستانىم بۇگىندە تاجىريبە جۇزىندە جۇزەگە اسىپ كەلەدى. اتالعان كوزقاراس – ەۋروورتالىقتىق پەن شىعىس ەلدەرىنە قاتىستى بىرجاقتى تۇسىنىكتەن ارىلۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى گەوساياسي بەتبۇرىس. بۇل – ۇلتتىقتى تانۋ ارقىلى عانا جالپىادامزاتتىقتى تۇسىنۋگە بولاتىنىن، ال ۇلتتىق مادەنيەتتەر مەن جاھاندانۋ اراسىنداعى ادىلەتتى تەپە-تەڭدىككە تەك وسىنداي جولمەن قول جەتكىزۋگە بولاتىنىن دالەلدەيتىن تۇجىرىم.

لۋكاش پەرنىي،

PhD. - سلوۆاك فيلوسوفى، كۋلتۋرولوگ، مۋزىكانت جانە جازۋشى

Abai.kz