بيىل ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا 10 جىل تولدى. 2015 جىلدان بەرى قازاقستان جاڭا ەكونوميكالىق، كەدەندىك، تاۋار اينالىمدىق رەجيمدە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ونى ءبارىمىز سەزدىك. 10 جىل - بارلىق اسپەكتىلەردى سارالاپ، بەلگىلى ءبىر قورىتىندىعا كەلۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن مەرزىم. ەندەشە، ەۋرازيالىق وداقتىڭ قازاقستانعا پايداسى كوپ بولدى ما، الدە زيانى باسىم بولدى ما دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن بۇگىن بەرە الامىز.

كەدەن وداعى قۇرىلىپ، ودان كەيىن ەكونوميكالىق وداق قۇرىلعان ءداۋىر ەسىمدە جاقسى ساقتالىپتى. ول كەزدە مەن تەلەۆيزيانى باسقاردىم جانە كوپتەگەن شەنەۋىكتەر مەن ەكونوميستەردىڭ وسىعان قاتىستى تەزيستەرى قولىمنان ءوتتى. بىزدە «قازاقستان ۇلكەن ديۆيدەند الادى، سەبەبى بىزگە 140 ميلليوندىق رەسەي نارىعى ەش باج سالىعىنسىز اشىلادى» دەگەن وپتيميزم بولدى. جۇيرىگىن ۇكىلەپ بايگەگە قوسقان ادامداي ءبىز بۇدان ءبىر «باتپان قۇيرىق» كۇتكەنىمىز جاسىرىن ەمەس. تاۋار شىعارامىز، ەكسپورتتى ارتتىرىپ رەسەيگە ساتامىز دەگەن جوسپارلاردىڭ بارلىعى قازىر بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيتىن «يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق ۇدەمەلى دامۋ»، «30 كورپوراتيۆتى ليدەر» دەگەن باعدارلامالاردىڭ ارقاسىندا ورىندالۋى ءتيىس ەدى. بىزدە رەسەيگە قاراعاندا قوسىمشا قۇن سالىعى تومەن بولعاندىقتان، شەتەلدىك ينۆەستورلار زاۋىتتارىن قازاقستاندا اشىپ، ال ونىمدەرىن رەسەيگە ساتادى دەگەن توپشىلاۋلار دا كوپ بولدى. سول كەزدە ءبىر قاراساڭ ءبارى لوگيكالىق، ءبارى دۇرىس سياقتى بولىپ كورىنگەن. بىراق 10 جىل وتكەننەن كەيىن ءبىز قانداي جولعا كەلدىك؟

2025 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ءبىزدىڭ ەكونوميكا كولەمى 300 ميلليارد دوللار شاماسىندا بولادى دەپ بولجايمىن. دەمەك، ەۋرازيالىق وداققا كىرگەلى بەرگى 10 جىلدا قازاقستاننىڭ ىشكى جالپى ءونىمى 184,36 ميلليارد دوللاردان 300 ميلليارد دوللارعا ءوستى دەپ ەسەپتەي الامىز. سوندا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ۋاقىتىندا ءبىز ىشكى جالپى ونىمگە 115,64 ميلليارد دوللار قوستىق.

ەندى ەاەس-كە دەيىنگى 10 جىلدى كورەيىك. وداقسىز ءوزىمىز جەكە ءومىر سۇرگەن 2005-2015 جىلدار ارالىعىندا ءبىزدىڭ ىشكى جالپى ءونىم 57,1 ميلليارد دوللاردان 184,36 ميلليارد دوللارعا دەيىن ارتقان. بۇل + 127,26 ميلليارد دوللار. گەوساياسات قانشا بۇلاڭداسا دا، ەكونوميكاداعى ستاتيستيكانى اينالىپ وتە المايدى. ەاەس جوق كەزدە ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز قارقىندىراق دامىعان. 10 جىلداعى ايىرماشىلىق شامامەن 12 ميلليارد دوللار. ياعني وداققا دەيىنگى 10 جىلدا ءبىز ىشكى جالپى ءونىمدى 12 ميلليارد دوللارعا ارتىق وسىرگەنبىز.

وداق قۇرىلعالى 10 جىل وتكەننەن كەيىنگى ۋاقىتتا ءبىز رەسەي نارىعىن ەمەس، رەسەي ءبىزدىڭ نارىعىمىزدى پايدالاندى دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىن. مىسالى، وداققا كىرمەي تۇرعان 2014 جىلى قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 20,19 ميلليارد دوللار بولدى. ونىڭ ىشىندە، ءبىزدىڭ رەسەيگە ەكسپورتىمىز 6,38 ميلليارد دوللار، ال رەسەيدەن كەلەتىن يمپورت 13,8 ميلليارد دوللارعا باعالاندى. سوندا كەرى سالدو، ياعني ءبىزدىڭ مينۋسىمىز 7,42 ميلليارد دوللار بولىپ تۇرعان.

وداقتىڭ ارقاسىندا وسى مينۋستى جويىپ، ەكسپورتتى ارتتىرا الدىق پا؟

2024 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا رەسەيمەن تاۋار اينالىمىن 27,8 ميلليارد دوللارعا كوتەردىك. ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەكسپورت 9,54 ميلليارد دوللار، يمپورتىمىز 18,25 ميلليارد دوللار بولىپ شىقتى. سوندا ءوزارا ساۋدادا كەرى جاعىمسىز سالدو 8,7 ميلليارد دوللار بولىپ ءوسىپ كەتكەن.

قانداي ناتيجە الىپ وتىرمىز؟ وداقتىڭ ىشىندەگى 10 جىلدا ءبىز رەسەيگە ەكسپورتىمىزدى نەبارى 3 ميلليارد دوللارعا كوبەيتكەنبىز. ال رەسەيدەن تاسيتىن يمپورتىمىز 4,45 ميلليارد دوللارعا وسكەن. جاعىمسىز سالدو 1,28 ميلليارد دوللارعا ارتقان. وداقتا رەسەيدەن باسقا ەلدەر دە بار. ولاردى ەسكەرىپ، جالپى وداق بويىنشا تاۋار اينالىمدى قاراساق، 10 جىل ىشىندە ەكسپورتىمىز 2,22 ميلليارد دوللارعا، يمپورتىمىز 3,33 ميلليارد دوللارعا وسكەن. سوندا وداقتان كىم ۇتتى؟

مەنىڭ ويىمشا، ەشقانداي وداقسىز اق قازاقستان 10 جىلدىڭ ىشىندە بۇل كورشىلەرگە ءوز ەكسپورتىن قينالماي وسىرە الار ەدى. مىسالى بىزبەن ەش ساۋدا كەلىسىمى جوق امەريكا قۇراما شتاتتارىن الايىق. 2014 جىلى ءبىز اقش-قا 410 ميلليون دوللارعا ەكسپورت جىبەرىپ، 1,9 ميلليارد دوللارعا يمپورت العانبىز. ال 2024 جىلعى ەكسپورتىمىز 1,9 ميلليارد دوللار، يمپورتىمىز 2,2 ميلليارد دوللار بولدى. سوندا 10 جىلدا ءبىز اقش-قا ەكسپورتتى ءۇش ەسەگە، دالىرەك ايتساق ءبىر جارىم ميلليارد دوللارعا ارتتىرعانبىز. ال يمپورت بار-بولعانى 300 ميلليون دوللارعا كوبەيگەن.

ەش وداققا كىرمەي، الىستا جاتقان امەريكامەن جاعىمسىز سالدونى اجەپتاۋىر قىسقارتىپ، تاۋار اينالىمىن ەكى ەسە وسىرە الدىق. وداققا كىرۋ ءبىز ءۇشىن تەك وعان مۇشە ەلدەردەن الاتىن يمپورتتى عانا كوبەيتىپ بەرىپ، سىرتقى تولەم بالانسى مەن تەڭگەگە اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى. 10 جىل ىشىندەگى ەاەس-ءتىڭ بىزگە بەرگەن بار جەمىسى وسى.

جانە بۇعان كىنالى تەك قازاقستاننىڭ ءوزى عانا. رەسەي دە، باسقاسى دا كىنالى ەمەس. ولار تەك ءبىز ءوزىمىز جاساپ بەرگەن جاعدايدى پايدالانىپ كەتتى. ەشكىم بىزگە وڭدەيتىن ءوندىرىس اشىپ، دايىن تاۋارلار شىعارىپ، ونى رەسەيگە ساتۋعا تيىم سالعان جوق. ماسكەۋدەگى وتىرىستاردا بيزنەس مۇددەنى قورعاۋعا، تاريفتەن تىس بارەر جاساپ وتىرعان ءار گۋبەرناتوردىڭ ەسىگىن قاعۋعا، تالاپ ەتۋگە ەشكىم قوي دەمەدى. بىراق باس شۇلعي بەردىك، كەلگەن وتچەتتەرگە قول قويىپ قانا وتىردىق، ءوز كاسىپكەرلەرىمىزدى سۇيرەپ، نارىققا شىعارۋعا ۇيالدىق. ەڭ باستىسى، يندۋستريالدى وندىرىسكە، وڭدەۋ ونەركاسىبىنە بيۋدجەتتەن قىرۋار قارجى ءبولدىرىپ، ونى ۇرلاپ-جىرلاپ جەپ قويدىق. ەندى قۇرىلىس ماتەريالدارى مەن تاماق جاسايتىن زاۋىت تا جوق، اقشا دا جوق. ءبارىن رەسەيدەن دايىن الدىرامىز.

بىزدە رەسەيگە دەگەن 18 ميلليارد دوللارلىق تاۋەلدىلىك بار. سوندىقتان كورشىنىڭ كەز-كەلگەن ينفلياتسياسى ءۇش كۇننەن كەيىن بىزگە كەلەدى. سول ءۇشىن بازالىق ستاۆكا جوعارى. سول ءۇشىن كرەديت پروتسەنتى قىمبات. سول ءۇشىن اقشاڭىز تاماققا ارەڭ جەتەدى. بۇل كەزىندە فير دەگەن باعدارلامالاردىڭ اقشاسىن ۇرلاپ، وتىرىك پلانشەتتەر جاساعانىمىز ءۇشىن بارىمىزگە بەرىلگەن جازا. ءبىز وسى زارداپتى ءالى ءبىراز جىل تارتاتىن بولامىز.

ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ەبىن تاپقان مەملەكەتتەر ءۇشىن جامان بولعان جوق. ەكونوميكاسى كىشكەنتاي ارمەنيا، قىرعىزستان، بەلارۋس سياقتى ەلدەر وسىنىڭ ارقاسىندا جاقسى كوتەرىلدى. ەاەس ولارعا قۇت پەن بەرەكە اكەلدى. رەسەي دە بيزنەس ىقپالىن ارتتىرۋعا قوسىمشا مۇمكىندىك الدى. تاجىكستان كەرەمەت وسپەسە دە، ءبىرشاما ەڭبەك جانە لوگيستيكالىق ماسەلەلەرىن شەشتى. وداقتا تەك قازاقستاننىڭ عانا ءۇمىتى اقتالماعان. سەبەبى، ءبىز 10 جىل بۇرىن مەنتالدى تۇرعىدا دا، ەپتىلىك پەن پىسىقتىق جاعىنان دا مۇنداي ينتەگراتسيالىق جوباعا دايىن ەمەس ەدىك.

سالىستىرمالى تۇردە، وداق ىشىندەگى 10 جىلدا ءبىز رەسەيگە ەكسپورتىمىزدى 49 پايىزعا ارتتىرساق، بۇل وداققا كىرۋگە اسىقپاعان وزبەكستان رەسەيگە ەكسپورتىن 869 ميلليون دوللاردان 3,5 ميلليارد دوللارعا دەيىن، ياعني ءتورت ەسەگە نەمەسە 302 پايىزعا كوبەيتىپ العان. ولارعا رەسەيمەن ورتاق شەكارانىڭ جوقتىعى دا دىم كەدەرگى بولعان جوق.

2014 جىلى وداقتىڭ كەرەك ەكەنىن دالەلدەپ ميلليون سۇحبات بەرگەن شەنەۋىكتەر مەن ەكونوميستەردىڭ ەشبىر تەزيسى ورىندالمادى. ولاردىڭ بارلىعى ارامىزدا ءجۇر. مەن ءتىلشى قاۋىمعا ارحيۆتەردى اقتارىپ، سول سۇحبات بەرگەندەردىڭ بارلىعىن قايتادان اڭگىمەگە شاقىرۋدى ۇسىنار ەدىم.

ايبار ولجاەۆ، ساراپشى

Abai.kz